Бу уустук, мунаах кэмнэргэ хас биирдии улааппыт уол оҕолоох ийэ утуйар уута уйгуурбута, аймаммыта өйдөнөр. Байыаннай дьайыыга барбыт оҕолордоох ийэлэр барахсаттар туруктарын көрүөхтээҕэр сэрэйбит ордук. Бу күннэргэ анал байыаннай эпэрээссийэҕэ сылдьар уолаттарга, кинилэр ийэлэригэр саллаат ийэтэ, Ил Түмэн дьокутаатын көмөлөһөөччүтэ Светлана ДИОДОРОВА-ЛАВРЕНТЬЕВА сүҥкэн суолталаах үлэни оҥоро сылдьар. Биһиги бүгүн киниттэн билиҥҥи балаһыанньаны, туох кыһалҕа-уустук баарын, сулууспалыы сылдьар чугас дьоммут тустарынан ыйыталаһабыт.
– Светлана, дорообо! Эн бэйэҥ уолуҥ эчэйэн байыаннай госпитальга сытар...
– Сулууспалыы сылдьар оҕолордоох ийэлэр, онтон-мантан истиһэн, сибээстэһэн, телеграмм бөлөххө түмсүү тэрийбиппит.
Аан бастаан, бу байыаннай аахсыйа саҕалана да илигинэ, аармыйаҕа сулууспалыы сылдьар уолаттары кытта күүскэ хантараак түһэрсэн барбыттара. Ити – ааспыт сыл ахсынньытыгар, быйыл тохсунньу ыйга. Ол кэмҥэ байыаннай эпэрээссийэ буоларын туһунан туох да биллэрии, тыл-өс суоҕа. Биһиги оҕолорбут онно саҥа тиийэн, байыаннай чаас олоҕун кытта саҥа билсэ сылдьар буоллахтара. Уолбун кытары кэпсэтэрбэр мэлдьи лиэксийэлэр буолалларын, онно “хантараакка илии баттааҥ, боростуой сулууспалааччы истипиэндьийэтэ – 2 т., хантараактаах киэнэ – 30 т.” дииллэрин этэр этэ. Сэрии буолаары турарын бу барахсаттар билбэт буоллахтара. Инньэ гынан, наһаа элбэх оҕо хантараак түһэрсибит.
Уолум биирдэ: “Биһигини Таманскай дивизияҕа илдьэн эрэллэр”, – диэбитэ. Бүттэҕэ дии... Ити тиэмэни кыратык да удумаҕалыыр киһи “Таманскай, Кантемировскай дивизиялар” диэннэр туохтарын билэр. Москуба аннынан баар саамай бөдөҥ, байыаннай дьайыыларга бастакынан барар байыаннай чаастар. Ону истэн баран мин сүрэҕим “бар” гына түстэ. Интэриниэти хаһыспытым, ити дивизия саллааттара хайыы үйэ лаппа аҕыйаабыттар эбит. Биирдэ кэпсэппиппэр уолум: “Саха уолаттара анал эпэрээссийэҕэ баран кэлбиттэрэ”, – диир. Ол кэмҥэ барыта кистэлэҥ этэ, ким да тугу да билбэтэ. Путин байыаннай эпэрээссийэ саҕаланарын аһаҕастык биллэрэ илик этэ.
Мин ыксаан онно сулууспалыы сылдьар уолаттар ийэлэрин булаттаатым, сорохтор бэйэлэрэ истиһэн миэхэ таҕыстылар. Ыам ыйыгар тэринэн барбытым, онтон ыла элбэхтэ сыбыытаатым. Сайын Таманскайга сылдьан кэлэн баран, Ньургуйаана Хоютанованы буллум. Кини уола анал эпэрээсийэҕэ сылдьар этэ, оттон мин уолум – казармаҕа. Уолаттара аармыйаҕа сылдьан хантараак баттаан кэбиспиттэр эбит. Бөлөх тэриммиттэр, мин онно киирдим. Ийэлэр бары тыа сиригэр олороллор. “Уолаттарбыт сибээскэ тахсыбаттар”, – диэн айманаллар, долгуйаллар. Үстүү-түөртүү ый устата уолаттара ханна баалларын, тыыннаахтарын билбэккэ олороллор.
– Саха дьахтара барахсан барытын иһигэр тута сырыттаҕа буолуо.
– Саха дьахтара кытаанаҕын бу миигин тулалыы сылдьар ийэлэргэ көрүөххэ сөп. Биир эмэ ийэ мөлтөөрү гыннаҕына: “Кыргыттаар, биһиги девизпит туох этэй?!” – диибин. Кэтээн көрдөхпүнэ, айманар ийэ оҕото эмиэ оннук туруктаах буолар эбит. Сорохтор долгуйан утуйбат буолан хаалбыттар. Биир ийэ барахсан аһара айманан төрүү илик оҕотун куоттарбыта. Истириэстээн киһи хайдах баҕарар ыалдьыан сөп буоллаҕа. Олох доруобуйалара мөлтөөбүттэри манна балыыһаҕа аҕалан сытыаран эмтэтэбит, психологка сырытыннарабыт.
– Бастаан сулууспалыы сылдьар уолаттары баран көрсүбүт эбиккин дии.
– Уолаттары баран көрсөрбөр, барыларын аһатабын. Ол олорон көрдөхпүнэ, кэпсэттэхпинэ – букатын атыттар. Истэригэр тугу эрэ буһара, толкуйдуу сылдьаллара көстөр да, тастарыгар биллэрбэттэр. Бастаан көрсөргө бэрт тоҥуйдар. Кэлин эрэ арыллар буолбуттара. Таманскай дивизияҕа ыам ыйыгар сылдьарбар отуттан тахса саха уола баара. Төлөпүөнүнэн кэпсэтэрбэр: “Барыта үчүгэй”, – дииллэр. Тиийэн көрбүтүм, доҕоор, араас кыһалҕа барыта баар эбит. Ыалдьаллар да, охсуһаллар да, кыра омук буолан сэнэнии да баар. Оттон анал эпэрээссийэҕэ кыттан кэлбит уолаттар докумуоннара, кумааҕылара иннэ-кэннэ биллибэт, мунаах. Ити курдук бииртэн биир кыһалҕа төрөөн тахсан испитэ. Кыайар өттүбүн тута бэйэм быһаара сатаабытым. Кыайбат өттүбүн Федерация Сэбиэтин сенатора Егор Борисовтан көрдөспүтүм. Хата, тута өйдөөн, уоскутан, ылсан барбыта. Холобур, улахан кыһалҕаҕа ыллара сылдьар ийэҕэ көмөлөспүтэ. Ийэ барахсан ол эрэ кэннэ киһилии утуйар буолбута. Ол иннинэ утуйбакка оһоҕун иннигэр олорор буолааччы, эрийдэхпинэ ытыыр эрэ этэ.
Элбэх оҕо кыһалҕатын быһаарбыта.
– Сулууспалыы уонна онно бараары сылдьар, балыыһаҕа сытар уолаттарга тиһигин быспакка сылдьаҕыт быһыылаах дии...
– Оннук. Этигэр, сүөгэйигэр, алаадьытыгар, бэрэскитигэр тиийэ илдьэбит, уолаттар үөрүү-көтүү бөҕө. Аһыыр-аһаабат сылдьаахтыыр буоллахтара. Атын чаастарга баар саха уолаттарыгар, хамандыырдарын кытары кэпсэтэн, нэһиилэ сөбүлэҥнэрин ылан киирэбин. Киллэрбэтэхтэрин да иһин, быыс-хайаҕас булан син биир киирэ сатыыгын. Аны, аадырыстара ханна да суох, каартаҕа эмиэ суохтар, барыта кистэлэҥ. Ханнык чаас ханан баарын ким да билбэт.
Биир байыаннай чааска сорох уолаттар ыалдьан баран кыайан эмтэммэккэ сылдьаллар этэ. Бойобуой бааһырыыта суохтары “госпитальга миэстэ суох” диэн ылбаттар. Онуоха СӨ бырабыыталыстыбатыгар Ольга Балабкинаҕа тахсан, Доруобуйа министиэристибэтиттэн уон дьааһык эмп-томп ылан барбытым. Ону барытын саха уолаттара баар байыаннай чаастарыгар илдьэн туттарбытым, сороҕун уолаттарга бэйэлэригэр биэрбитим. Ол 10 дьааһыгы, ону таһынан аһы-үөлү барытын бэйэм соҕотоҕун тиэрдибитим. 120-чэ киилэ таһаҕаһы. Атын сырыыларбар 70-80 эрэ киилэни илдьэбин.
– Дьиҥэ, ийэ киһи быһыытынан, бэйэҥ эрэ оҕоҕун көрсүөххүн сөп этэ буоллаҕа.
– Оннук буолбат эбит. Уолаттар бары дьиэлэриттэн-уоттарыттан ыраах сылдьаллар. Кинилэр төрөппүттэрэ улуустан, бэл Дьокуускайтан, баҕардылар да барар кыахтара суоҕун билэбин. Ол иһин, атыттары эмиэ бэйэм оҕом кэриэтэ санаан, хайдах-туох сылдьалларын билээри барар-кэлэр, таарыйа ас-үөл, эмп-томп илдьэр буоллаҕым. Мин Ыччат кэмитиэтигэр үлэлиирбинэн даҕаны, хас биирдии саха ыччатын кыһалҕатын сүрүннэһэр эбээһинэстээх курдук сананабын.
– “Үксүгэр соҕотоҕун барабын-кэлэбин” диигин. Байыаннай чаастар ханна бааллара да биллибэт буоллаҕына, киһи туораттан көмөтө суох булан-талан сылдьара уустуга буолуо?
– Көмөлөһөллөр. Өрөспүүбүлүкэбитигэр кимтэн эмэ көрдөстүм да, тута көмөлөһөллөр. Чахчы, байыаннай чаастар ханан туралларын да билбэт киһиэхэ барыта уустук. Сылдьарым тухары, манна Ил Түмэҥҥэ 5-с ыҥырыкка дьокутаатынан үлэлээбит Алексей Филипповка эрийдим да, туох баар боппуруоспун барытын быһаарар. Уолаттарга туох эмэ наада диэн буолла да, госпитальга буоллун, байыаннай чааска буоллун тиийэр. Арассыыйа Федерациятын сенатора Егор Борисов, Госдума дьокутааттара Галина Данчикова, Федот Тумусов, бэйэм быһаччы салайааччым Михаил Гуляев, Бырабыыталыстыба салалтата, Москубаҕа Постпредство, Саха НКИК Москубатааҕы салаатын салайааччыта Туйаара Константинова кэргэнин Павелы кытта, “Саха волонтердара”, устудьуоннара эмиэ көмөлөһөллөр аҕай. Зоя Тумусова, дьокутаат Мария Христофорова, улуус баһылыктара госпитальга саха саллааттарын көрсөн, туох наадатынан көмөлөһөн, ас бөҕө илдьэн, быраастары кытта кэпсэтэн эмиэ көмөлөспүттэрэ. Мантан эмиэ биирдиилээн тэрилтэлэр, доҕотторбут, билэр дьоммут, сыһыаннаах дьон бары аһынан-таҥаһынан, харчынан быыстала суох көмөлөһөллөр. Чахчы, элбэх көмө наада. Ону норуот өйдүөн баҕарабын.
– Уолаттар уларыйа тураллара буолуо. Сорох байыаннай дьайыыга, ким эрэ кыраныыссаҕа сылдьар, ким эрэ барар-кэлэр, сорох саҥа ыҥырыллар.
– Оннук, уларыйа турар. Бааһыран госпитальга кэлбит оҕо барахсан туохтаах буолуой? Турар бэйэтинэн, тыыннаах кэлбитэ махтал буоллаҕа. Олорго туттар малларын, ис таҥаһыгар тиийэ, сытар уолаттарга подгузниктарыгар тиийэ илдьэн биэрэбит. Балыыһа аһа хайдаҕа сэрэйиллэр. Сэриигэ да туох күттүөннээх аһа кэлиэй? Хастыы эмэ күнү быһа аһаабакка, утуйбакка сылдьыбыт элбэх. Ким эрэ оҕото манна сылаас дьиэҕэ, сымнаҕас ороҥҥо утуйар, сирэ-тала аһыыр буоллаҕына, ким эрэ тыбыс-тымныы окуопаҕа утуйар-утуйбат, аһыыр-аһаабат сылдьар. Сэриилэһэр сирдэригэр “холуодьастары дьааттаабыттара буолуо” диэн онтон уу испэттэр эбит. Онон: “Ийээ, ньирэй курдук чалбахтан уулаан сылдьабын”, – дииллэр үһү, сорохтор. Оннук сылдьыбыт дьон бааһыран госпитальга кэллэхтэринэ, “саатар дойдуларын аһын амсайдыннар” диэн куһугар, дьэдьэннээх күөрчэҕэр тиийэ илдьэ сатыыбыт. Дойдуларын, дьиэлэрин аһын аһаатахтарына, барахсаттар, көрдөрбүтүнэн үтүөрэн бараахтыыллар ээ.
Аны, сэриигэ барар уолаттарга “тоҥмотуннар” диэн хаачыстыбалаах халыҥ таҥаһы, үчүгэй каасканы, бронежилеты кытта була сатыыбыт. Холобур, бэҕэһээ Брянскайга үс саха уола барда, олору үһүөннэрин бүтүннүү таҥыннардыбыт. Мин манна Дьокуускайга олорон Москубаҕа доҕотторбун “Саха Волонтердары” көрдөһөн хамсатабын. Дьон көмөтө ханна эрэ баран сүтэн хаалбат, уолаттарга биирдиилээн көмө буолан тиийэр. Биир киһи көмөтө, баҕар, биир эмэ уол тыынын быыһыа, күүһүгэр күүс эбиэ этэ буоллаҕа. Уолаттар да бөҕөхтөр, ийэлэр да уоскуйдулар.
– Үлэҕит онон эрэ муҥурдамматын истэбит...
– “Кыһалҕа элбэх уонна бүппэт” да диэххэ сөп. Сэрииттэн кэлэн иһэр уолаттары Москубаҕа ким эрэ көрсөн көстүүнэйгэ олохтуон, билиэттэрин ылан дойдуларыгар атаарыан наада. Саамай уустуга: докумуон кыайтарбат. Сүүрэн-көтөн, сэриилэспиттэрин туһунан бирикээстэрин көрдөөн, булан, тута бэтэрээҥҥэ таһаартаран, көрүллэр хамнастарын, төлөбүрдэрин бэрдэрии – барыта уустук. Аны, сураҕа суох сүппүт уолаттарбыт барахсаттары көрдөөһүн, ийэлэр харахтарын уутун тохпутунан тиийэн кэлэллэр. Ону көмөлөһөн докумуоннарын оҥорон ыыталаабытым. Итини барытын биһиги, ийэлэр, хайдах да кыайар кыахпыт суох. Ол иһин, ыксаан: “Өрөспүүбүлүкэ таһымнаах, сэриигэ барар-кэлэр саллааттары сүрүннүүр штаб наада эбит”, – диэн Ил Дархаҥҥа сурук ыыппытым.
Сэриигэ сылдьар уолаттардаах ийэлэр элбэҕи билэ-билэ сүрэхтэригэр кистэнэ сылдьар буоллахтара. Ил Дархан кинилэри ыҥыран көрсүбүтэ, сыһыаннаах дьону түмэн мунньахтаабыппыт, Москубанан-Дьокуускайынан үлэлиир штаб тэриллибитэ.
Саас, ыам ыйыгар, Таманскай дивизияҕа бара сылдьан биир бүрээт ийэни көрсүбүтүм, кинилэр хайдах үлэлии сылдьалларын кэпсээбитэ. Кинилэр “груз 200” бөҕөтүн тутан, бааһырбыт уолаттары көрсөн аймана аҕай сылдьаахтыыллара. Былаастара өйөөн, юристаах, албакааттаах элбэх үлэһиттээх штаб тэриммиттэр этэ. Хас биирдии саллаат, билигин баар буоллун, суох буоллун, чахчы сэриилэспитэ, ханнык чааска сулууспалаабыта уо.д.а. барыта юридическай дакаастабыллаах буолуохтаах. Аны, сорохтор сэрии будулҕаныгар илдьэ сылдьыбыт аптамааттарын, сэриилэрин сэбин сүтэрэн кэбиһэллэр эбит. Тыын былдьаһыга кэмҥэ киһи өйүн сүтэрэрэ, дөйөрө, уҥара, контузияланара элбэх буоллаҕа. Сүтэриминэ. Ол кэнниттэн бу дьон дьыалаҕа эриллиэхтэрин сөп эбит. Онно барытыгар юрист көмөтө наада. Чэ, ис иһигэр киирдэххэ, барыта итинник бара турар. Уустук.
– Сэриигэ сылдьыбыт уолаттар бэйэлэрэ туох диэн кэпсииллэрий?
– Сэрии диэн туох аанньа буолуой... Эт мэйиилээх кыайан эргиппэт, тулуйбат, киһи киһиэхэ да кэпсиэн дьулаан дьыалата буоллаҕа. Арай, биири бэлиэтиэхпин баҕарабын. Биһиги оҕолорбут, бэйэлэрэ да кэпсииллэринэн, айылҕаҕа, сиргэ-уокка, хара үлэҕэ быдан чугас, сыстаҕас буолаллар эбит. Соҕуруу дойду, куорат уолаттара, бэл, күрдьэҕинэн сатаан сири хаспаттар, күөлтэн ууну кыайан баспаттар үһү. Олорго холоотоххо, биһиги уолаттарбыт окуопаны-блиндаһы үүтээн курдук ытыыстаан-таймалаан оҥосто охсоллоро, уот оттон аһы астыыллара уо.д.а. чыҥха атын буолан эрдэҕэ.
– Москуба, Питер курдук улахан куораттартан Украинаҕа сэриилэһэ барыы аһара кыра курдук кэпсииллэр, суруйаллар ээ. Элбэхтик сылдьар киһи, онно тугу эрэ этэрдээххин дуо?
– Мин Москубаҕа элбэхтик бардаҕым-кэллэҕим дии. Ол сылдьан барытын илэ харахпынан көрөбүн. “Москубалар байыаннай эпэрээссийэҕэ барбаттар” дииллэрэ сымыйа. Оптуобуһунан баран эрэллэрин хаста да көрөн турабын. Олус ыарахан хартыына. Сахалар эмоциябытын туттунар, оҕолорбутун бэйэ бодобутун тардынан чуумпутук атаарар эбит буоллахпытына, дьэ онно баара! Ытааһын-соҥооһун, суланыы-кэлэнии, ыһыы-хаһыы, уолаттарын атахтарын кууһан баран соһулла сылдьыы... Иэдээн!
– Светлана, норуотуҥ, бар дьонуҥ туһугар бэйэҥ арҕаскар олус ыарахан таһаҕаһы ылынан үлэлии-хамсыы, туруулаһа сылдьаргын бары сөҕөбүт, махтайабыт! Бу эн курдук айыы санаалаах, хорсун-хоодуот, үрдүк эппиэтинэстээх дьон баалларын тухары: саха омуга да өссө баар буола туруо! Бар дьоммут аатыттан сиргэ тиийэ махтал!
