диэн кэпсиир СӨ үөрэҕириигэ, социальнай сулууспаҕа туйгуна, РФ уопсай үөрэхтээһиҥҥэ бочуоттаах үлэһитэ, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайката, сахалыы остуол оонньууларыгар хабылыкка, хаамыскаҕа өрөспүүбүлүкэ хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ Капитолина Алексеева. Кини “Эдэр инбэлииттэри идэҕэ туһаайар уонна доруобуйаларын чөлүгэр түһэрэр өрөспүүбүлүкэтээҕи лицей-интэринээккэ” производственнай үөрэхтээһин маастарынан үлэлиир.
Капитолина Михайловна илиитигэр эрэ дьоҕурдаах буолбакка, айылҕаттан ураты айдарыылаах, талааннаах киһи буолар. Ол курдук кини хомоҕойдук хомуска оонньуурун таһынан, ылбаҕай ырыаһыт, имигэс бэйэлээх үҥкүүһүт. Саха остуолун оонньуутугар хабылыкка, хаамыскаҕа өрөспүүбүлүкэтээҕи таһымнаах маастар.
Тарбаҕын талаанынан оҥоһуллубут араас оҥоһуктарынан өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар быыстапкаларга мэлдьи кыттар, айар киэһэлэрин тэрийэр. Кини айылҕа матырыйаалларыттан оҥорбут оҥоһуктарын – талахтан, туостан сүҥкэннээхэй корзиналарын, кылтан сэлээппэлэрин, балыктан араас оҥоһуктарын, 100-чэҕэ тиийэр араас өҥнөөх, моһуоннаах дэйбиирдэрин сөҕө-махтайа көрөҕүн.
Ааспыт бээтинсэ күн үлэлиир сиригэр Хорватияттан уонна Москубаттан ыалдьыттар кэлэн ыалдьыттыы сылдьалларыгар түбэстим. Мэһэйдээмээри, сэмээр туора турабын уонна хаартыскаҕа түһэрэн түгэни үйэтитэбин. Ыраахтан кэлбит ыалдьыттар ордук улар тириититтэн тигиллибит бэргэһэни олус интэриэһиргээтилэр, кэтэн туран хаартыскаҕа түстүлэр. Дьэ, кырдьык “оригинальнай” тигиилээх бэргэһэ буолан соһутта. Оҥоһуктарын илэ харахпынан көрөн, тутан-хабан сүрдээҕин астынным. Хайдах, биир киһиэхэ айылҕа бачча элбэх талааны биэрэн, хадаҕалыырын сөҕөҕүн эрэ. Эчи, хаарыаны... дьоннор талааннаах да буолаллар эбит.
Дьиэтин иһэ бэйэтэ түмэл курдук эбит. Манна туох-туох суоҕуй? Былыргы үйэтинээҕи алтан, дьэс сылабаар уонча арааһа, 18-с үйэтээҕи былыргы таҥара күлүктэрэ, өбүгэлэриттэн хаалбыт үрүҥ көмүс ньуоскалар, чох өтүүктэрэ, бэчээттиир массыыналар, чаһы арааһа, о.д.а. киһи ааҕан сиппэт кэллиэксийэтин араас көрүҥэ баар.
Атах тэпсэн олорон сэһэргэһиибитин саҕалыыбыт.
– Балык тириититтэн, уҥуоҕуттан арааһы бары оҥорор эбиккин дии. Дьэ, билиһинниэриэҥ дуо?
– Бэйэм биолог идэлээх буолан буолуо, кыыл, көтөр, балык бултанан кэллэҕинэ, миэхэ балык тириитэ, уҥуохтара, көтөр, кус кынаттара, түүлэрэ (эттэриттэн ураты) олус күндүлэр, сыыска-буорга сытан, таах хаалбаттар.
Ол курдук, балык тириитин сүлэн баран, бороһуоктаах, туустаах ууга сууйан сайҕыыгын уонна салгыҥҥа тэнитэ ууран салгылатабыт. Онтон дьэ, бириэмэлэннэхпинэ, тугу оҥорорбун толкуйдаан туһаҕа таһаарабын. Сорох имитэригэр үүтү эбэтэр суораты туттуон эмиэ сөп. Маны тэҥэ хаһаайыстыбаннай мыыла тирии сымныырыгар эмиэ үчүгэй.
Балык тириититтэн бэргэһэлэри анал киэпкэ тардан оҥоробун. Ол курдук ураты кэрэ көстүүлээх кубааҥка, киэпкэ, түбэтиэйкэ буолан тахсар. Маны сэргэ балык тириититтэн шкатулкалары эмиэ оҥоробун. Быйыл сордоҥ төбөлөрүн ыраастаан, хатаран, лаахтаан, харахтаан, эбии сылгы сиэлин кытары балык сиһин тоноҕоһун уҥуохтарыттан киэргэтэн хаппах оҥорбутум.
– Саамай үчүгэй ханнык балык тириитэй?
– Балык тириилэриттэн саамай үчүгэй көстүүлээх хатыыс тириитэ буолар. Аны бу балык сиһин уҥуоҕун кээмэйэ барыта тэбис-тэҥ. Онтон бүдүҥ сиси уҥуохтаах балык – сыалыһар уонна тууччах. Бу балык сиһин уҥуохтарыттан былыр биһиги өбүгэлэрбит хаамыска оҥорон оонньуур эбиттэр.
Биллэр норуот маастара Мария Потапова уол сиэнигэр сыалыһар тириититтэн ыстааннаах, хопусуоннаах сон, кэннигэр эбиитин чуораанчык холбуу тигэн кэтэрдэн турар.
– Балыгы хайдах таҥастыыгын?
– Бастаан, биллэн турар, тириитин хастаан ылаҕын. Сытыы быһаҕынан төбөтүн уонна кутуругун диэки хайа быһыы оҥороҕун. Балык тириитин хатырыгын кытта холбуу соролоон ылаҕын. Балыгы тоҥугар хастыыр ордук, ирбит буоллаҕына тириитэ эрэйдээх соҕустук соролонор. Тириититтэн субатын кичэйэн ыраастыыгын ол кэнниттэн үгүөрү ууга сайҕаан ылаҕын. Икки күҥҥэ тэҥ ньуурдаах сиргэ хатара уураҕын. Ол кэнниттэн илиинэн сэрэнэн имитэҕин. Дьэ, ол кэнниттэн саамай сыралаах үлэтэ саҕаланар. Ол курдук, тирииттэн хатырыгын сэрэнэн иҥнэнэн биитэр кыракый быһаҕынан тонотолуугун, тириитин алдьаппыт курдук. Бу кэнниттэн тириибит таҥас матырыйаалын курдук сымнаҕас бэйэлээх буолан тахсар. Дьэ, уонна фантазияҥ төһө баайынан араас оҥоһуктары айбытынан бараҕын, тугу баҕарар тигэн, оҥорон таһаараҕын.
– Аны уҥуоҕун эмиэ туһаҕа таһаарар эбиккин. Туох оҥоһуктар сип-синньигэс уҥуохтан оҥоһуллар эбитий?
– Балык уҥуоҕа үлэлииргэ чэпчэки. Буспут балык уҥуохтарын бороһуоктаах ууга хас да чаас илитэҕин. Тоҕо бороһуоктаах диэ? Оннук илиттэххинэ, уҥуоҕа маҥхайар. Куурбут уҥуоҕу нарылаан, чочуйан биэрэҕин. Бүттэ. Матырыйаал оҥорорго бэлэм буолар. Собо маны тэҥэ үрүҥ балык уҥуохтарыттан араас паннону хартыына курдук оҥоруохха сөп. Манна, сүрүннээн, фантазияҥ, айар дьоҕуруҥ улахан оруолу ылар.
– Оҥоһуктаргынан быыстапкаларга кыттаҕын дуу?
– Быыстапкаҕа үгүстүк кыттабын, оҥоһуктарбын барытын туруорабын. Дьон сэҥээрэ көрөн, уопут, сүбэ-ама ылан бэйэлэрэ үтүктэн оҥостоллоруттан үөрэбин эрэ. Киһи үчүгэйи үтүктүөхтээх. Мин оҥоһуктарбын дьон көрөн бэйэлэрэ оҥорбут оҥоһуктарын аҕалан көрдөхтөрүнэ, сүрдээҕин астынабын.
Саамай үчүгэй көстүүлээх оҥоһук шкатулка хатыыс тириититтэн тахсыбыта. Ордук сордоҥ, сыалыһар, хатыыс тириититтэн, уҥуоҕуттан оҥоробун. Балык тириититтэн, сүрүннээн, бэргэһэ, иистэнэр иһит, ваза оҥоробун.
– Кыыл-сүөл уҥуоҕуттан тугу оҥороҕун?
– Туртас атаҕын уҥуоҕа бэйэтэ туспа кэрэ ньалҕаархай көстүүлээх. Олус үчүгэй массаастыыр тэрил оҥоһуллар. Онон ханнык баҕарар кыыл уҥуохтарын бырахпакка туһаҕа таһаарыахха сөп.
– Балыгы таһынан атын кыыл-сүөл уҥуоҕуттан эмиэ оҥоһуктары айан таһаарар эбиккин.
– Сүөһү муоһуттан, сылгы туйаҕыттан оҕолорго муусука үстүрүмүөнүн оҥорон биэрэбин. Ынах сүөһү муоһун оргутаҕын, таһа сымныыр, ол кэннэ иһинээҕитин ылан ороон быраҕан кэбиһэҕин. Бэйэтэ сүрдээх интэриэһинэй оҥоһук буолан тахсар.
Аны биир интэриэһинэй оҥоһуктарым – ынах сүөһү иһиттэн, куртаҕыттан, хабаҕыттан иистэнэр иһитим, сибэкки уурар вазам буолар. Ону бииргэ үлэлиир кэллиэгэм штукатулка оҥостубута. Сүөһү хабаҕын дэлби ыраастыыгын, сууйаҕын уонна туруупканы эбэтэр саарыгы уган дэлби үрэн үлүннэрэҕин уонна ыйаан кэбиһэҕин. Имитэргэр үүтүнэн ибиирэн илитэҕин уонна сымныар диэри имитиллэр.
Маны тэҥэ түүлээхтэн бэргэһэ арааһын, саҕынньахтары, этэрбэстэри, чуучалалары эмиэ оҥорооччубун.
Ити курдук туох матырыйаал көстөрүнэн араас оҥоһугу оҥоробун, айабын-тутабын. Дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕатабын, сүбэлиибин-амалыыбын.
– Арчы дьиэтигэр Кыайыы 70 сылыгар 70 дэйбиири оҥорбут тэрээһиҥҥэр сылдьан, сөҕөн турардаахпын. Итиччэ элбэх дэйбиири оҥоруох диэтэххэ, бириэмэ да, сыра да барар буолуохтаах.
– Кыайыы 70 сылыгар сэриигэ барбыт таайдарбар анаан 70 дэйбиир арааһынан уонна атын да оҥоһуктарбынан айар киэһэбин тэрийэн турардаахпын. Элбэх сыраттан, үлэттэн тахсыбыт оҥоһуктарым ол дэйбиирдэрим буолаллар. Ол тэрээһиммэр Клавдия, Герман Хатылаевтар Японияттан ыалдьыт аҕалан сырытыннарбыттара. Ол ыалдьыт сэргээн, сөҕөн, биир балык тириититтэн оҥоһугу ылбыта уонна “биһиэхэ балык элбэх да, маннык балыктан оҥоһуктары саҥа көрөбүн” диэн сөхпүтүн-махтайбытын биллэрбитэ.
Кэриэйэттэн кэлэ сылдьар ыалдьыттар мас көтөрүн түүтүттэн оҥоһуллубут буруосканы сөбүлээн бэлэх ылтара уонна харчы кэлиэксийэлээхпин көрөннөр бэйэлэрин харчыларын утары бэлэх ууммуттара.
– Капитолина Михайловна, чуучаланы оҥорууҥ оскуолаҕа үлэлии сылдьыаххыттан саҕаланнаҕа.
– 1978 сыллаахха СГУ биологияҕа, географияҕа факультетын бүтэрэн, Бүлүү Баппаҕаайытыгар учууталынан ананан, үлэбин онно саҕалаабытым. Онно бастакы уруокпар 10-с кылаастарга киирбиппэр остуолга өлбүт кутуйаҕы ууран баран, чуумпуран аҕай олороллоро. Ону мин дорооболоһон баран, ыраас лиис кумааҕынан ылан суулаан суумкабар уктубутум уонна үһүс кэбиниэккэ кэлээриҥ диэн ыҥырбытым. Оҕолорум хамсаабакка да иһийэн олорбуттара.
Дьэ, онтон ыла үөрэнээччилэрим араас көтөр, ыт оҕото өлбүтүн кытары аҕалар буолбуттара. Онон барытынан чуучалалары оҥорор буолбуппут.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
