Аармыйатааҕы доҕорбут ыалдьыттаата

Аармыйаҕа бииргэ сулууспалаабыт саха уолаттара биэс сыл буола-буола көрсөр үгэстээхпит. Икки сыллааҕыта сулууспабыт түмүктэммитэ 30 сыла буолбута. Онуоха хамсык туран, хааччах хаһан тохтуурун кэтэ­һэн-кэтэһэн, дьэ, көрүстүбүт. Быйылгы тэрээһиммит уруккулартан уратылаах. Ол курдук, Казахстан Астана куоратыттан доҕорбут Мир­болат Жилкибаев ыалдьыттаата. Урукку өттүгэр сулууспалаах үлэҕэ сылдьан, оҕолоро да кыра буоланнар, кыайан кэлбэтэҕэ. Икки сыл­лааҕыта былааннаммыт көрсүһүүгэ үһүө буолан кэлиэхтээхтэрэ. Оттон быйыл икки уолбут үлэлэрэ кыаллыбакка, Мирболат бэйэтэ кэлэн барда.

 Саллаат олоҕо булуһуннарбыта

1988 сыл сааһыгар, төрөөбүт күнүм сарсыҥҥытыгар, оро­йуон киинигэр көннөрү бэрэ­биэркэҕэ киирэ сылдьан, аар­мы­йаҕа соһуччу ыҥырыл­лы­бытым. Аармыйаҕа бараач­чылары түмэр “Маяк” пууҥҥа Чурапчы улууһуттан 15 буолан тиийбиппит. Биир уолбутун Монголияҕа ылбыттара. Онтон атыттар Читаҕа айаннаабыппыт. Онно Сэбиэскэй Сойуус өрөспүүбүлүкэлэриттэн кэлбит саллааттар эбиллэн, Бурятия Заиграевскай оройуонун Онохой-2 бөһүөлэгэр баар чааска анаммыппыт.

Бииргэ үөрэммит уолаттар биир чааска түбэһиибит дьикти этэ. Болтоҥоттон үһүө­бүт, Хадаарга биир кэмҥэ үөрэм­миттэрим бэһиэлэр. Ону та­һынан араас нэһилиэктэн биир дойдулаахтарбыт – мин саастыылаахтарым, биир сыл аҕалар да бааллара. Тута аармыйа олоҕор бэлэмниир үөрэх саҕаламмыта. Хаһыа да буолан олохтоох стрелковай пуолкаҕа, сорохтор атын чаастарга анаммыппыт. Бары биир чааска сылдьан, көрсөрбүт эрээри, сулууспабыт, олохпут туһунан этэ.

Чааспытыгар араас омук уолаттара элбэхтэрэ. Ситэр-хотор сааска сылдьар эдэр дьон ортотугар бэрди был­дьаһыы, дайбаһыы да ханна барыай? Оччолорго “дедовщина” дэнэр күүһүнэн өттөйүү үгэннээн турар кэмэ этэ. Тирии өҥүнэн, харах быһыытынан арахсыы баарыгар сахалар биир киһи курдук түмсүбүппүт. Бэйэ-бэйэбитин харыстаһан, көмүскэһэн, дурда-хахха буолан сылдьыбыппыт. Уопсайынан даҕаны, ити талыллан барбыт састаап олус иллээх, тэҥ, сомоҕо этибит. Чаас салалтатыттан үгүспүт Махтал суруктаах төннүбүппүт. Түмсүүлээх үөргэ, бэл, көтөр талаһар. Түмсүүлээхпитин иһин атыттар кыралаан чугаһаан барбыттара. Ордук Казахстантан сылдьар казах, ньиэмэс уолаттарын кытта тапсыбыппыт. Бэйэ-бэйэбитин үөрүнэн көмүскэһэр буолбуппут. Оннук элбээн, халыҥаан, күүһүнэн өттөйүү сыыйа сүппүтэ. Күн-дьыл ааһан истэҕин ахсын били атааннаһыыбыт симэлийэн, бары биир тэҥ буолбуппут эрээри, дьиҥнээх доҕордоһуу диэн атын буоллаҕа.

Ол кэмтэн тутуһан кэлбит саха уолаттара өрөспүүбүлүкэ араас улуустарынан тарҕаһан, кэмиттэн кэмигэр, дьиэ кэргэммит бырааһынньыктарыгар мустабыт, ыарахан кэммитигэр өйөһөбүт. Олохтон туораабыт доҕотторбут оҕолоругар оскуоланы бүтэриилэригэр көмө оҥоробут, билсэ-көр­сө олоробут. Биир бэйэм Өлүөхү­мэҕэ Михаил Мордосовка, Өймөкөөҥҥө Стас Кондаковка ыалдьыттаан, бултаан кэлбиппин олус күндүтүк саныыбын.

Мирболаттыын аармыйаҕа доҕордоспуппут. Харабылга биирдэ түбэһэрбит, тапсан кэпсэтэрбит. Оччолорго оҕо­тук буоллахпыт. Аата уус­ту­гун иһин, судургутук “Миша” диэн ыҥырарбыт. Тылларбыт араастаһыыларын сэҥээ­рэрбит, айылҕабытын, олох­путун кэпсиирбит. Мирболат култуурабытын, ыһыахпы­тын, тылбытын олус сэҥээ­рэрэ. “Бэйэ-бэйэбитигэр ыалдьытта­һыахпыт” диэн тылбытын бэрсибиппит. Доҕорбут сибээс­кэ баар, бассаап бөлөҕөр мэлдьи сонунун үллэстэр. Аҕы­йах сыллааҕыта үс уолбут Казах­стаҥҥа Мирбалакка 10 хонук устата ыалдьыттаан кэлбиттэрэ. Онно баар ньиэмэс уолаттара, атын сиргэ көстөллөр да, оҕолоро ыҥыран, ыалдьыттаппыттар этэ. Мирболат, аармыйаттан тиийээт, харабыл сулууспатыгар өр кэмҥэ үлэлээбит. Кэлин биэнсийэҕэ тахсан, сибэкки биисинэһин арыйан, этэҥҥэ, кыахтаахтык олорорун уолаттарбыт илэ харахтарынан көрөн кэлбиттэрэ. Куораты көҕөрдүүгэ улахан кылааты киллэрэр эбит. Кэргэннээх, кыыстаах уол оҕолордоох.

Мирболат кэлиэн иннинэ халлаан туругун, туох наадатын ыйыталаспыта. “Бэйэҥ – бэлэххин. Турар бэйэҥ кэл”, – диэбиппит. Аэропорка көр­сүһүүбүт олус истиҥ, долгутуулаах этэ. Доҕорбут айыл­ҕабытын, сирбитин-уоппутун олус сөбүлээтэ. “Дьикти кэрэ айылҕалаах дойдуга олорор дьоллоох дьон эбиккит!” диэн эргиччи истиэп уола бэргэнник бэлиэтээтэ. Ол эргин куйааһыгар тэҥ­нээ­тэххэ, Саха сирин куйааһа ку­раанаҕын, салгына суоҕун эттэ. Биһиги тоҥор олунньубутугар кинилэргэ ыһыы үлэтэ саҕаланар эбит.

Саха култууратын дьоһун­нанан олорон көрдүн диэн, Туймаада ыһыаҕын арыллыытыгар сырытыннардыбыт. Алгыс сиэрин-туомун, тыһыын­ча­нан киһи илиитин күҥҥэ өрө уунан, “Уруй-айхал!” диэн ха­һыытыырын сөҕө-махтайа, улуутута көрдө. Дойдубут биир кэрэтигэр – сайыннары ууллубат Булууска сылдьан, “Айылҕа оҥорор да буолар эбит!” диэн сөрү диэн сөхтө. Муустаах ыраас ууну куттан ылла. Сылдьыбыт сирбит аайы алаадьы уурарбытын, уот иччитин аһатарбытын олус ытыктыы, сэҥээрэ көрдө. Барытын видеоҕа устан, бэйэбитинэн кэпсэттэрэн үйэтиттэ. “Ирбэт тоҥ саарыстыбатыгар” сылдьан, көрбөтөҕүн көрөн, саҥа аллайар. Биһиги күннэтэ көрөр көстүүбүт кимиэхэ эрэ саҥаны билии-көрүү буоллаҕа.

Булгунньахтаахха Владимир Макаров диэн доҕорбут оҥочолоох көрсөн, Өлүөнэ очуостарыгар тиийэ сырыттыбыт. Ол кэрэни көрөн, адьас тылыттан матта. Истиэп киһитигэр халлааҥҥа харбаһар үрдүк хайаҕа ыттыы улахан тургутуу буолла. Казахстан уутугар ханыылаатахха, Өлүөнэ эбэ киниэхэ муора буолан көһүннэ. Кэлэн иһэн, Тукулааҥҥа арыыга туораан, балыктаан, тута буһаран сиэттибит. Доҕорбут бултааҕар балыктыырын ордорор эбит. Ол эрээри, уу аҕыйах буолан, испиинининэн буолбакка, күөгүнэн балыктыыллар үһү. Ас астыыр, аһыыр кэммитигэр аармыйатааҕы куукунабытын элбэхтик аҕынныбыт. Сахалар эбиэс хааһыны ат аһыттан атыннык ылыммат буоламмыт, аччык эрэ буолан сиирбит. Саллааттар дьэбиннээх атырдьаҕынан сиргэ-буорга булкуйан, хомуйан аҕалан, судургутук астаабыт хаппыысталарын эмиэ сатаан сиэбэккэ эрэйдэнэрбит. Билиҥҥи курдук идэлээх асчыттар суохтара. Барытын саллааттар бэйэбит бэлэмниирбит.

Мирболат итэҕэлин сиэринэн, аһылык иннинэ уонна кэнниттэн таҥараҕа махтанан, сирэйин сууралаан ылар үгэстээх. Биһиэхэ оннук үгэс суоҕун дьиибэргиир. Сүрүннээн, төрүт омугун аһын эрэ билэр буолан, сонун аһылыгы аһата сатаатыбыт. Сахалыы эрэстэрээннэргэ сырытыннардыбыт. Быырпаҕы, тоҥ балыгы, күөрчэҕи, ыһаарыламмыт собону олус сөбүлээтэ. Киниэхэ анаан Чурапчы соботун илдьибитим. Убаһа, таба этин минньигэһиргэтэн сиэтэ. Омугун ырысыабынан плов астаабытын ууга буһаран аһыы үөрэм­мит дьон кыайбатыбыт. Олус минньигэс эрээри, арыыта-сыата сүрдээх. Пловка бараан этин өр көрдөөн, нэһииччэ буллубут. Хаһаахтар биһиги курдук эти тоҥорботтор, си­биэ­һэйдии сииллэр. Дьолго, сарсыныгар бараан өлөрөр сурахтарын истэн, син буллубут.

Доҕорбут ыҥырыытынан урууга сырыттыбыт. Мирболат этэринэн, хаһаахтарга элбэх киһи тыл эппэт үһү. Саастаах киһи тыл этиитинэн эҕэрдэ тыл муҥурданар эбит. Уруулара тута ырыанан-үҥ­күүнэн саҕаланар, эдэрдэр бырааһынньык былаһын тухары атахтарыгар туран, ыалдьыттарыгар бокулуоннууллар эбит. Кийиит кыыс ыалдьыттарга сирэйин уруу бүтүүтэ эрэ көр­дөрөр үһү. Ас-үөл элбэҕин сөхтө. Дьахталлар эр дьону быһа түһэн саҥаралларын бэлиэтээн эппититтэн кыбыстан ыллыбыт. Биһиэхэ ити, чахчы, баар суол. Дьахтар эрин урутаан этэрэ, баһылыыр-көһүлүүр оруолу ыла сатыыра сонун буолбатах. Кинилэргэ дьахталлар ыалдьыт баарыгар остуолга олорботтор, эр дьон кэнниттэн эрэ аһыыр эбиттэр.

Хаһаахтар сылдьыбыт ыалларын аайы харчы биэрэр үгэстээхтэр эбит. Ол сиэринэн, Мирболат эдэрдэргэ бэлэҕин харчынан туттарда. Дьиэбэр ыалдьыттаппыппар, сааһын да туола илик сиэн кыыспар эмиэ харчы биэрэн соһутта.

Хардатын Казахстаҥҥа күүтэбин!

Аармыйаҕа уолаттар Степан Лыткин диэн оҕо сааспыттан доҕорбун олус ытыктыыллара. Эт-хаан өттүнэн кыахтаах, эппит тылыгар экчи турар, доҕор туһугар тугун барытын толук уурар хаачыстыбата кинини олус киэргэтэрэ. Хомойуох иһин, билигин Орто дойдуга суох. Мир­болат барарын саҕана Чу­рапчыга Степан уҥуоҕар сыл­дьы­батаҕыттан санньыйан ылла. Бачча сыллар тухары доҕор-атас үтүө аата умнуллубат аналлааҕа итинтэн да көстөр. Дьиҥэр, Мирболаты Чурапчыга ыҥырыахпытын ба­ҕар­быппыт да, Саха сирин бүт­түүнүн туһунан толору өйдөбүлү ыларыгар, чугаһынан кэрэ-бэлиэ миэстэлэр элбэхтэринэн, куората ордук диэн быһаарбыппыт.

Атаарарбытыгар бары кыт­тыһан ылбыт үрүҥ көмүс курбутун уонна кыыннаах быһаҕы бэлэхтээтибит. Ону тэҥэ ыыһам­мыт балыгы кэһиилэнэн барда. Оччоттон үөрүнньэҥ, элэккэй майгытын ыһыктыбатах до­ҕор­бут толору биэс күн сылдьан, алтыс күнүгэр дойдулаата.

Ыһыллыы-тоҕуллуу са­ҕа­ланыыта түбэспит икки сыллаах сулууспабыт чэпчэкитэ суоҕа. Хамандыырдар саллааттар дьылҕаларыгар эп­пиэ­тинэһи ылымматтара, ким күүс­тээх балаһыанньаны тутара. Онно ахсаан өттүнэн сабырыйтарар кэммитигэр сахалар бэйэбит тутуһан сылдьар майгыбыт, хаһаах, ньиэмэс уолаттарын кытта доҕордоһуубут уһун тыыннаабыта, бигэ тирэхтээбитэ. Мирболат оччолорго биэрбит тылыгар туран, 32 сыл буолан баран, аармыйатааҕы до­ҕотторун кэлэн көрсөн, олох­путун-дьаһахпытын көрөн барда. Аармыйаны, доҕотторбутун ахтан-санаан, ол кэминээҕи ырыаларбытын ыллаан, дьээ­бэлэһэн, күлсэн, биэс күнү билбэккэ атаардыбыт. Доҕорбутун, аэропорка киирэн көрсүбүппүт курдук, атаардыбыт. Хаһаах сыллыыр үгэһинэн, хам кууһан, сыллаан, арахта.

– Саха сирин кэрэтин, онно сырыым туһунан кэпсиэхпин тылым кэмчи. Онно тиийэн, бараммат хара тыаны, сырдык үрүҥ түүнү илэ көрдөххө, дьонун-сэргэтин кытта билистэххэ, кинилэр ыалдьытымсахтарын биллэххэ, улуу Өлүөнэ өрүһү очуос үрдүттэн таҥнары көр­дөххө эрэ, толору өйдө­бү­лү ылыахха сөп. Бииргэ сулууспалаабыт уолаттарбар соло булан миигин көр­сү­бүк­күтүгэр, арыаллаабык­кытыгар, үтүө дойдугутун би­лиһиннэрбиккитигэр, күн баччаҕа диэри саллааттыы доҕордоһуубутун өйүүр­гү­түгэр барҕа махтал! Харда­тын тө­рөөбүт-үөскээбит Казахстаммар эһигини ыалдьыттата күүтэбин. Бу тыллары суруйарбар үөрүүбүттэн, долгуйарбыттан хараҕым уута сүүрэр. Доҕотторум, бука бары этэҥҥэ буолуҥ! – диэн доҕорум, дойдутун булаат, суруйда.

Эр дьон дьиҥнээх доҕор­доһуута тулхадыйбат күүстээх, сиҥнибэт тирэхтээх. Хаһан эрэ аармыйа сахпыт кыыма бу курдук уостубакка, салҕанар.