От ыйын 17 күнүгэр Этнограф күнэ бэлиэтэммитэ. Улуу айанньыт уонна этнограф Николай Миклухо-Маклай төрөөбүт күнүн чиэһигэр олохтоммут күн эбит.
Үгүс дьон этэринэн, бу бырааһынньык Санкт-Петербург университетын этнографияҕа уонна антропологияҕа кафедратын сэбиэдиссэйэ Рудольф Итс этии киллэриитинэн олохтоммут. Устудьуоннуурум саҕана Рудольф Фердинандович Дьокуускайга кэлэ сылдьыбытын, устудьуоннар кэмпириэнсийэлэригэр кыттыыны ылбытын өйдүүбүн.
Этнограф күнүн төрүөт оҥостон – сонун исписэлииһи, Гуманитарнай институт үлэһитэ Евдокия Кимовна Алексееваны кытта билистибит, чинчийэр тиэмэлэрин чэрчитинэн кэпсэттибит.
– Евдокия Кимовна, эн тоҕо этнографияны талбыккыттан саҕалыахха.
– СГУ устуоруйаҕа-юриспруденцияҕа факультетын 1997 сыллаахха бүтэрбитим. Дипломнай үлэм тиэмэтэ “Традиционные транспортные средства эвенов” диэн этэ. Олус сөбүлээн, тартаран туран суруйбутум. Онон, “этнография миэхэ чугас эбит” диэн санаа киирбитэ. СГУ кэнниттэн тута этнография аспирантуратыгар киирбитим уонна 2000 сыллаахха бүтэрбитим. 2002 сыллаахха диссэртээссийэбин көмүскээн устуоруйа билимин хандьыдаата буолбутум. Салайааччым – биллэр-көстөр этнограф, устуоруйа билимин дуоктара, бэрэпиэссэр Анатолий Гоголев.
– Этнограф хайдах быһыылаахтык үлэлиирий?
– Биһиги кэбиниэккэ эрэ олорон үлэлээбэппит: хайаан да эспэдииссийэлэргэ барабыт. “Хайаан да” диибин да, эспэдииссийэлэр бүддьүөт суотугар тэриллибэттэр. Ол иһин Грант куонкурустарыгар кыттабыт, онно кыайдахпытына эрэ, эспэдииссийэҕэ барабыт.
Саха сиригэр, биир үксүн, хоту улуустарга эспэдииссийэлэргэ сылдьыбытым – Аллайыахаҕа, Булуҥҥа, Муомаҕа, Аллараа Халымаҕа, Кэбээйигэ, Эбээн Бытантайга. Өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр эмиэ сылдьыталаабытым – Магадан уобалаһыгар, Камчаткаҕа, Чукоткаҕа. Эбээннэр олохторун-дьаһахтарын, култуураларын чинчийэбин, онон, сыалым-соргум дьэҥкэ. Ити ааттаталаабыт сирдэрбэр эбээннэр түөлбэлээн олороллор. Кэлин эбэҥкилэр этнографияларыгар эмиэ ылсан эрэбин, онон, Хабаровскай кыраайга баран кэлбитим.
– Монголияҕа, Кытайга эспэдииссийэ тэриллибэтэҕэ дуо?
– Монголияҕа, Кытайга эбэҥкилэр олороллор. Ити дойдуларга эмиэ барыахтаах этибит, ону биир кэмҥэ туох эрэ сатаммакка – барбатахпыт. Корея эмиэ тоҥус-маньчжур норуоттарын кытта ыкса сибээстээх дойду.
– Эспэдииссийэҕэ хайдах үлэлииргитин, баһаалыста, билиһиннэр эрэ.
– Аан бастаан, олохтоох түмэлгэ сылдьабыт, онно баар эспэнээттэри үөрэтэбит. Эспэдииссийэҕэ, биллэн турар, ыллыбыт да барбаппыт. Бэлэмнэнии бэрт эрдэттэн барар. Былаан оҥостуута, ыйытык (опросник) бэлэмнээһинэ. Холобур, Камчаткаҕа эспэдииссийэ үлэтин торумнаан баран – түмэл эбэтэр култуура үлэһитин кытта сибээстэһэбит. Дьэ, уонна суруйсуу, кэпсэтии, былааны чопчулааһын. Биһиги: “Эспэдииссийэ үлэтигэр кыаллар көмөнү, баһаалыста, оҥоруҥ”, – диэн көрдөһөөч-чүбүт.
Онно көмөлөһөөччүлэр, эспэдииссийэни олус үчүгэйдик көрсөөччүлэр. Түмэл эспэнээттэрин чинчийэн, докумуоннары үөрэтэн баран, дьэ, нэһилиэнньэни кытта көрсөбүт. Култуура эбэтэр түмэл үлэһиттэрэ ыйан-кэрдэн биэриилэринэн. Архыып матырыйаалларын эмиэ көрөбүт. Муниципальнай архыып оройуон аайы баар. Хайаан да этнография эрэ матырыйаалларын көрөбүт диэн буолбатах, нэһилиэнньэлээх пуун устуоруйатын үөрэтэр эмиэ наадалаах.
– Эспэдииссийэлэр түмүктэринэн туох санаалар-оноолор, тэҥнэбиллэр, чорбото тутан бэлиэтээһиннэр баалларый?
– Магадан, Камчатка уонна Чукотка эбээннэрэ: “Тылбытын олох сүтэрдибит”, – дииллэр. Сир-сир аайы: “Тылы билэр кырдьаҕастарбыт айылҕа сокуонунан туораатылар, оттон эдэрдэр төрөөбүт тылларынан саҥарбаттар”, – дииллэр. Ити эрэгийиэннэргэ холоотоххо, биһиэхэ хартыына арыый үчүгэй.
Камчаткаҕа эбээн түһүлгэлэрэ (стойбище) син элбэхтэр. Ол эрээри онно эбээн култуурата этнотуризм быһыытынан сайдыбыт. Ол түһүлгэлэр туристарга аналлаахтар. Быһаччы эттэххэ – кэмиэрсийэ хайысхалаах. Итини Санкт-Петербург куоракка индеецтэр ыллыы-туойа сылдьалларын көрбүппэр майгынната санаабытым. Ол гынан баран итинник дьаһаныы үчүгэй өрүттэрдээх. Төрүт култуураны чөл хаалларарга дьулуһуу, харыстааһын биир өрүтэ буоллаҕа.
Сир-сир аайы эбээннэр диалектара араас. Холобур, Магадан уонна Орто Халыма Березовкатын эбээннэрэ аймахтыылар. Диалектара биир. Урукку өттүгэр Орто Халыма эбээннэрэ Магадан сиригэр-уотугар элбэхтик кэлэллэрэ-бараллара. Биир кыыһы, кэллиэгэбин кытта – Магадан уобалаһыгар баар Сеймчаҥҥа эспэдииссийэҕэ сылдьыбыппыт. Онно кэллиэгэм ийэтин өттүнэн аймаҕа эмээхсини булан ылбыта.
Чукотка эбээннэрэ Краснено диэн дьоҕус бөһүөлэккэ олороллор. Төрөөбүт тылларын олох билбэттэр, таһы-быһа умнубуттар. Ити курдук сир-сир аайы улахан, кыра кыһалҕалар, быһаарыыны эрэйэр боппуруостар бааллар.
– Аллайыаха улууһугар эбээннэри кытта алтыһан ааспытым. Бөдөҥсүтүү саҕана улуус киинигэр Чокуурдаахха көһөрүллүбүт дьон этэ. Биир бырааһынньык кэмигэр чуум туруора сылдьан, буруо сыта иҥмит тириилэри сыттыы-сыттыы, ытамньыйан ылбыттара. Кинилэри кытта кэпсэтэн баран култуураларынан, киэҥ сирдэринэн тэлэһийэн олорбут өбүгэлэринэн киэн тутталларын, төрүт сирдэрин, урукку дьарыктарын олус күүскэ ахталларын өйдөөбүтүм.
– “Дьиҥнээх эбээн диэн сэмэй, ыалдьытымсах уонна тус дьоһунун (гордость) илдьэ сылдьар киһи, – диирэ эбэм. – Өһүргэннэҕинэ да онтун кыыһыран-кыйыттан эҥин биллэриэ суоҕа, саҥата суох тахсан барыа”. Ыстаада эбээннэрэ олорор сирдэригэр-уоттарыгар олус убаналлар, ханна да сылдьыбыттарын иһин – төрүт сирдэрэ тарда турар. Кинилэр куоракка биир-икки хоноот, тэһииркээбитинэн бараллар. “Хаһан хайаларбытыгар, ыстаадабытыгар тиийэбит, – дииллэр. – Онно буоллаҕа дии, сир үтүөтэ, айылҕа маанылаах муннуга”.
Эбээннэр, бастатан туран, айылҕа оҕолоро. Билигин да айылҕа иччилэригэр ис сүрэхтэриттэн итэҕэйэллэр, сүгүрүйэллэр, олохсуйбут сиэри-туому мэлдьи тутуһаллар. Холобур, туох эрэ куһаҕан буоллун: киһи эчэйдин, атаҕын тоһуттун: “Буолуохтаах буоллаҕа”, – диэн буолааччы дии. Оттон, эбээн кырдьаҕастара: “Бу киһи олохсуйбут сиэри-туому эбэтэр айылҕа “суруллубатах сокуонун” кэспит”, – диэхтэрэ.
– Эбээннэр биир эмэ сиэрдэрин-туомнарын кэпсээ эрэ.
– Оҕо эрдэхпиттэн биир сиэр-туом өйбөр бигэтик хатаммыт. Ону биир үксүн эр дьон оҥороллор, таба лаппаакытын көмөтүнэн. Кыыл да таба, тайах лаппаакылара эмиэ барсаллар. Ол лаппаакыны кутаа уотугар кэриэрдэллэр. Уот сиэбит өттө, биллэн турар, хараарар уонна хайыта барар. Дьэ, ону көрөн олорон инникитин туох буолуоҕун билгэлииллэр. Холобур: “Уһун суол барар, ханна эрэ айанныыр эбиппит. Ок, туох эрэ киһитэ көһүннэ, ким эрэ кэлииһи. Оо, дьэ, бу үчүгэй, быйыл булка табыллыыһыбыт”, – эҥин диэн.
– Эн Кэбээйи Сэбээн Күөлүттэн төрүттээххин. Онно, билигин, олох-дьаһах хайдаҕый?
– Оннук, Ламыҥха аҕа ууһун эбээннэрэ түөлбэлээн олорор сэлиэнньэлэриттэн төрүттээхпин. “Эбээн национальнай нэһилиэгэ” диэн ааттаах. Саха сиригэр киһи ылбычча тиийбэт, эрэйдээх айаннаах нэһилиэнньэлээх пууннартан биирдэстэрэ. Дьааҥы сис хайаларын быыһыгар сытар сэлиэнньэ. “КамАЗ”, “ЗиЛ”, “Урал” курдук таһаҕас массыыналара эрэ тиийэр дойдулара. Алта-сэттэ сыллааҕыта бөртөлүөт, сөмөлүөт да Сэбээн Күөлгэ бэрт дэҥҥэ көтөрө.
Саха сирин үрдүнэн нэһилиэнньэ барыта эбээн тылынан саҥара, кэпсэтэ-ипсэтэ сылдьар соҕотох сэлиэнньэтэ. Мин эмиэ эбээн тылын билэбин, оҕо эрдэхпиттэн кэпсэтэн-ипсэтэн, саҥаран улааппыт төрөөбүт тылым. Оскуолаҕа эбээн тылын үөрэтэллэр. Олохтоохтор эбээн тылын өрө туталлар, “Омук быһыытынан уратыбыт сүнньэ тылга сытар” диэн өйдүүллэр. Ыччаттар эбээн тылынан хоһоон суруйаллар, ырыа айаллар. Онон, нэһилиэккэ буолар бырааһынньыктар, кэнсиэртэр эбээннии тылынан ыытыллаллар.
Эбээн Бытантайга аймахтарбыт, түгэһиир эбээннэрэ олороллор. Ол эрээри онно чыҥха атын хартыына. Эбээн тыла умнуллубут, олохтоохтор төрүт тылларын билбэттэр.
– “Тымныы антропологията” диэн бэрт сонун хайысхаҕа ылсан эрэр эбиккин.
– Эбээннэр, биир үксүн Саха сирин хоту оройуоннарыгар, Хотугу Муустаах байҕал биэрэгэр олохсуйан олороллор. Онон, олохторо-дьаһахтара тымныыны кытта быһаччы сибээстээх. Тыйыс айылҕаны кытта алтыһар кыахтарын, олохторун-дьаһахтарын чинчийээри бу уустук тиэмэҕэ ылыстым.
Бу уустук, олох саҥа хайысха. Саха сиригэр бу тиэмэни устуоруйа билимин дуоктара, этнограф Екатерина Романова көтөхпүтэ. Билим тылынан нууччалыы быһаардахха маннык: “Холод выступает как многомерная экзистенциальная категория, концепт, метафора и образ-архетип, благодаря которым формируются жизненные миры человеческих сообществ и отдельных людей”. Ол аата, Сир саамай тымныы туочукаларыгар ураты култуура үөскээһинэ диэн өйдүөххэ сөп.
“Криогеннай ресурсалар” диэн бааллар. Судургутук эттэххэ – хаар, муус уонна ирбэт тоҥ. Итилэри кытта Арктика норуоттара күннэтэ алтыһаллар, олохторугар-дьаһахтарыгар туһаналлар, үйэлэргэ мунньуммут үгэстэрдээхтэр. Холобур, ханна тохтообут сирдэригэр хаар уутунан чэй, күөс оргуталлар. Хаарга ханнык көтөр-сүүрэр суолун эндэппэккэ билэллэр. Хаар кэмигэр түһэрэ-түспэтэ эмиэ улахан суолталаах. Дьыл кэмигэр кэлбэтэҕинэ, табалар ыалдьаллар.
Ити, биллэн турар, эбээннэргэ эрэ сыһыана суох. Арктика норуоттарыгар барытыгар сыһыаннаах. Тыйыс айылҕаҕа олоруу киһиэхэ туспа өйү-санааны, билим тылынан эттэххэ “менталитеты” үөскэтэр. Ирбэт тоҥу олохторугар-дьаһахтарыгар эмиэ туһаналлар. Холобур, чочумаас хайа хоту эниэтэ, биир үксүн муоҕунан бүрүллэ сытар буолар. Ону арыйа баттаатахха ирбэт тоҥ мууһа бу сытар. Онно сибиэһэй эти ууран баран муоҕунан көмөллөр. Айылҕа халадыынньыга.
– Евдокия Кимовна, сэргэх кэпсээниҥ иһин улахан махтал!
Федор РАХЛЕЕВ
