Саҥа технологиялар олохпутугар киирэн, уруккулуу дьаһаныы үтэйиллэн иһэр. Саҥа өйдөбүллэр баар буоллулар. Ол туһунан биһиги төһө билэбит? Иккис төгүлүн ыытыллар IT уонна кибер-куттала суох буолуу IСEБЕРГ диэн эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы пуорум идиэйэтин ааптара, тэрийээччитэ, «Аватек» тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ Антон Ломакины кытта ол туһунан кэпсэтэбит.
– Эн санааҕар, биһиэхэ бу IT-эйгэ ханнык таһымҥа сылдьарый?
– Биһиги өрөспүүбүлүкэбит Уһук Илиҥҥэ инники сылдьар диэхпитин сөп. Онтон кэлэ сылдьар исписэлиистэр «биһиэхэ маннык суох» дииллэр. Оттон Саха сиригэр бу баарын ааһан, өссө сайдан иһэр. Салалтабыт тус сыһыана «IT – сүрүн, кинини сайыннарбакка эрэ Саха сирин экэниэмикэтэ сайдар кыаҕа суох» диирэ онно олук буолар.
Айылҕа саппааһа хаһан эрэ бүтүө. Үйэ-саас тухары сири хаһан олоруохпут суоҕа, оннук гынар наадата да суох. Биһиги саамай сүрүн баайбыт – киһи. Ону биһиги каадыр да таһымыттан көрөбүт. Манна үс аан дойду таһымнаах хампаанньа баар: «Майтона», «Сахаинтэриниэт» уонна «Индрайвер». Салгыы биһиги, «Аватек» хампаанньа, Канаданы кытта сөбүлэҥ түһэрсээри сылдьабыт.
– «Аватек» тугунан дьарыктанарый?
– Биһиги кибер-куттала суох буолуу эйгэтигэр үлэлиибит уонна доруобуйа харыстабылыгар лаборатория үлэтин «автоматизациялыыбыт». Өрөспүүбүлүкэҕэ сэттэ лабораторияны оннук уларыттыбыт. Холобур, анаалыс туттардаххына, чаас иһинэн туох баар түмүгэ суотабай төлөпүөҥҥэ СМС курдук кэлиэҕэ.
– Тыый, тоҕо сүрэй!
– Биһиги итинник наадыйыы баарын кэмигэр өйдөөбүппүт. Ол эбэтэр, билигин IT эрэ буолбакка, технологиялар ыпсыыларын кэмэ. IT мэдиссиинэҕэ, үөрэх эйгэтигэр, ДьУоХХга дьон туһугар туттуллуохтаах, үлэлиэхтээх. Холобур, киһи сонотуоруйга барыахтаах оҕолоругар араас кэбиниэтинэн ыспыраапка толорторо сүүрбэккэ, аптамаатынан биир сыһыарыыны (приложение) туттан ылыан сөп.
Биһиги оннук электроннай сыһыарыыны оҥоро сылдьабыт. Онуоха, холобур, туох да улахан ыарыыҥ суох буоллаҕына, эйиэхэ электроннай илии баттааһыннаах ыспыраапка ПДФ- көрүҥэ кэлэр. Ону бэйэҥ көмпүүтэргэ бэчээттиэххин син. Ханна эрэ сонутуоруйга тиийэн көрдөрдөххүнэ, кинилэр киирэн ыспыраапка дьиҥнээҕин көрөллөр, онуоха туох да атын бэчээт эбэтэр, илии баттааһын наадата суох.
– Айсен Николаев «Дьокуускай куорат IT-технологиялар куораттара буолуоҕа» диэбиттээх. Эһиги онуоха тугу эрэ былааннаабыккыт дуо?
– Кини куоракка мээринэн олорон мэлдьи IT-уопсастыбаны кытта көрсүһэр идэлээҕэ. Сыл аайы тохсунньуга көрсүһүүлэр буолаллара. Онно кини биһиэхэ бэлэм быһаарыылары биэрэ сатаабат, төттөрүтүн, биһигиттэн “тугу гынабыт?” диэн ыйытааччы. Ити саамай сөп.
Бэйэлэрэ толкуйдаах, дойдуларын туһунан саныыр дьон нолуокка, дьон хамнаһыгар, социалкаҕа харчы угуохтара. Онон биисинэскэ көмөлөһөр наадата суох. Мин санаабар, түктэри киһиэхэ харчынан, гранынан көмөлөс да көмөлөһүмэ, онтон туһата кыра. Онон былаас көмөлөспөккө, саамай сүрүнэ – биһиэхэ усулуобуйа тэрийиэхтээх.
– Холобур?
– Холобур, түргэн Интэриниэт наада. Иккис сүрүн боппуруос – дьиэ-уот, үлэлиир офис. Дьиҥинэн, өрөспүүбүлүкэҕэ баар бүддьүөт судаарыстыбаннай тэрилтэлэригэр элбэх таах турар хостоохтор, араас базалаахтар. Ким да ону “таах тураллар, кимиэхэ эрэ арыандалыыбыт эбэтэр олох атын сыалга-сорукка туттабыт” диэн билиниэ суоҕа. Биирдэ биир ГБУга киирбитим, аактабай саалата ботаническай саад буолан турара. Онтон IT-хампаанньалар үлэлиир дьиэ көрдөнөр кыһалҕата буолаллар. Холобур, биһиги ыйга арыандаҕа 200 тыһыынчаны төлүүбүт, ырыынакка ол, бэл, чэпчэки курдук. Ол ороскуоттанар харчыны биһиги тэрилтэбит сайдыытыгар, холобур, үлэһиттэри кыраныысса таһыгар үөрэттэриигэ, сервер тэрилин, көмпүүтэри атыылаһарга туттуохпутун сөп этэ.
Мин хампаанньам үлэһиттэрин сылга кырата иккитэ хайаан даҕаны хомондьуруопкаҕа эбэтэр үөрэттэрэ ыытабын. Оттон офис арыандатыгар ыйга ороскуоттанар 200 тыһыынча – сылга 2,5 мөл. солк. буолар, ол аата, 40 хомондьуруопкаҕа тэҥнэһэр. Ханнык да түбэлтэҕэ, үлэ – ол аата уопуту мунньунуу, кимтэн эрэ үөрэнии, кэллиэгэлэри кытта алтыһыы. Биһиги исписэлиистэрбит суб-бэдэрээккэ атын хампаанньалар исписэлиистэрин кытта үлэлииллэр, кинилэртэн үлэ тэрээһинигэр үөрэнэллэр. Онтон ити барыта исписэлиис уопутугар уонна билиитигэр дьайар. Ол курдук, үлэһиттэрбит Москубаҕа, Петербурга, Владивостокка хомондьуруопкаланаллар.
– Биһигини үксүн тыа сирин дьоно ааҕар. IT-эйгэ инникитин, кэскилин, туһатын кинилэргэ туох диэн быһаарыахха сөбүй?
– Тыа сиригэр төһөнөн саҥа технологиялар киирэллэр, сайдаллар, соччонон онно дьон дьулуһуо, олохтоох дьон бэйэтин быраҕыллыбыт курдук сананыа суоҕа. Эбэлэрбит, эһэлэрбит үлэлэрэ чэпчиэ, оччоҕуна сиэннэригэр болҕомто уурар бириэмэлэрэ уһуо этэ. Арай пиэрмэҕэ “автоматизацияламмыт” салайыы киирдин – киһи бириэмэтэ босхолонон биэрэр дии. Аҕыйах киһи үлэлиир буоллаҕына, оҥоһуллар бородууксуйа ороскуота аччаан, сыаната чэпчээн биэриэ, ырыынакка күрэстэһэр кыахтаныа. Ыарахан үлэттэн босхоломмут дьон атын тугунан эмэ дьарыктаныан сөп. Төрүт дьарык оҥоһуута арҕаа дойдуларга олус сыаналанар буолла, холобур, ону сөргүтэн.
Аны, электроннай датчиктар көмөлөрүнэн биһиги оттукка, гааска ороскуоппутун аччатыахпытын сөп. Эбэтэр оҕуруокка “уу кутар уолдьаспыт” диэн “сигнал” кэлэр, төһө уу наадатын этэр. Бачча кыраадыс буоллаҕына, тэпилииссэ аана аһыллан эбэтэр сабыллан биэрэр – уруккулуу бэйэҥ манаабаккын. Ити курдук, IT соруга – дьон олоҕун чэпчэтии, кинилэргэ көмө.
– Эһиги былырыын бэйэҕит күүскүтүнэн-кыаххытынан IСEБЕРГ I Форумун ыыппыккыт. Быйыл ким көмөлөстө?
– Биһиги бырабыыталыстыбаттан харчы көрдөөбөппүт. Арай бу сырыыга дьону толороору информационнай көмөнү оҥорорго көрдөспүппүт. Былырыын өйөбүл мөлтөх соҕус этэ, сибээс миниистирин солбуйааччытын таһымынан ааспыта. Быйылгы тэрээһиҥҥэ Айсен Николаев, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин э.т. Солодов бэйэлэрэ сырыттылар, эҕэрдэлээтилэр. СӨ инновацияҕа уонна сибээскэ миниистирэ Анатолий Семенов модератордаата. Кинилэр көмөлөрүнэн бүтүн Арассыыйатааҕы таһымнаах форсайт тэрилиннэ. Уопсайа 300-чэ киһи кыттыыны ылла. Бүтүн Арассыыйаттан, киин куораттартан, Сибиир улахан куораттарыттан биллэр-көстөр хампаанньалар бэрэстэбиитэллэрэ, бастыҥ исписэлиистэрэ кэлэн эспиэрдээтилэр, модератордаатылар, дакылаат аахтылар. Тэрээһини ыытарга биир сүрүн көмөнү ХИФУ оҥордо.
– Бүгүн наҕараадалаатылар...
– Биһиги өрөспүүбүлүкэ бастыҥ IT-исписэлиистэрин көҕүлээн наҕараадалаатыбыт. Мин бу хайаан да тэхиниичэскэй үлэһиттэр буолуохтаахтар диэн ирдээбитим. “Салайааччылары наҕараадалааҥ” диэн этэ сылдьыбыттарын “биһиги, бастатан туран, аллараа “сиргэ” үлэлиир дьону эһиги уопсастыбаҕа, дьоҥҥо наадалааххыт диэн көҕүлүөхтээхпит” диэбитим. Оннук каадыр көмөтүнэн эрэ Саха сирэ сыыппара экэниэмикэтигэр улахан хардыыны оҥоруо.
– IT-эйгэҕэ орто хамнас үчүгэй дииллэрэ төһө сөбүй?
– IT-эйгэ үлэһиттэрэ Арассыыйаҕа орто хамнаска юристардыын араа-бараа сылдьаллар. Саха сиригэр оннук буолбатах. “Майтона” хампаанньаҕа үрдүк. Биһиги тэрилтэбитигэр орто хамнас 40 тыһ. Ону кытта бириэмийэ систиэмэтэ туттуллар.
– Оттон IT-эйгэ каадырынан хаачыллыыта хайдаҕый?
– Бу маннык идэлээх дьон үлэтэ суох сылдьыбат, каадырга наадыйыы мэлдьи баар. Биһиги ХИФУ проректора Петр Иванову кытта исписэлиистэр түөрүйэ билиилээх эрэ буолбакка, үлэлииргэ бэлэм тахсалларын туһугар кыһаллабыт. Ону кытта Дуткин аатынан колледжы кытары кибер-куттала суох буолуутун кытта идэҕэ үлэлиибит. Устудьуоннар ортолоругар бастыҥ устудьуон диэн наҕараада олохтообуппут. Эһиилгиттэн ону истипиэндьийэ гыныахпыт.
“Өйүм-санаам уларыйбыта”
Форум сабыллыытыгар баһылык эбээһинэһин толорооччу Айсен Николаев сырытта, “Саха сирин экэниэмикэтин инникитэ” диэн бырайыактар түмүк-дакылааттарын иһиттэ.
– Кибер-куттала суох буолуу, сыыппара технологияларыгар көһүү – бу чэпчэкитэ суох, киһи эрэ барыта дэбигис өйдөөбөт. Мин өйүм-санаам уларыйыыта былырыын Израильга сырыттахпына буолбута. Миигин кибер-куттала суох буолуунан дьарыктанар бөдөҥ хампаанньа ыҥырбыта. Чаас да, чаас аҥаарын да иһигэр буолбакка, мүнүүтэ иһигэр манна Дьокуускайга баар хас да тэрилтэни булан ылбыттара. Эбиитин “биир кунуопканы баттаатыбыт да, бу тэрилтэ улахан уустуктары көрсүөн сөп – туох баар базатын дааннайдара сотуллан хаалыахтара” диэбиттэрэ.
Сол курдук 2 мүнүүтэ иһинэн АХШ сапыраапкалыыр ыстаансыйаларын булан, эмиэ “биир кунуопканы баттаатыбыт да, кинилэр холуоҥкаларыттан бэнсиин туох да харыыта суох тохтуон сөп” диэбиттэрэ. Дьэ онон кибер-куттала суох буолуу боппуруоһа аан дойдуга саамай инники күөҥҥэ таҕыста. Экэниэмикэни урусхаллыыр кыахтаах хакер ханнык да террористааҕар кутталлаах эбит.
Биһиги бэйэбит да билбэппитинэн, сыыппараттан тутулуктаах, оннук экэниэмикэлээх үйэҕэ үктэннибит. Мин – сыыппараҕа көһүү иһин. Сыыппара – биһигини лиидэр эрэгийиэн гынар кыахтаах. Биһиги ХИФУбут, IT-нан дьарыктанар хампаанньаларбыт онуоха локомотив буолуохтаахтар. Ону кытта куттала суох буолуу боппуруостарын умнар табыллыбат. Куттала суох буолууга Уһук Илиҥҥэ лиидэр буолуохпутун наада.
Биһиги манна баар айылҕабыт усулуобуйатыттан ханна да барбаппыт. Тымныыбыт хаалыа, ыраахпыт сылдьыа. Ол эрэн, сыыппара көмөтүнэн биһиги аан дойдуга тахсар кыахтаныахпыт.
* * *
IСEБЕРГ түмүктэннэ. Манна урукку көлүөнэлэр ыраламмат да идиэйэлэрин бырайыактаатылар. Ол сотору олоххо киириэ турдаҕа. Чахчы, саҥа сүүрээни иилэ хабан, күннээҕи олоххо киллэрээччи, сайдыыга сирдээччи дьон – биһиги сүрүн баайбыт буоллаҕа.
Нина ГЕРАСИМОВА.
Вячеслав Дьячковскай хаартыскаҕа түһэриилэрэ.
