Ыам ыйын 25 күнүгэр Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Санкт-Петербурдааҕы XXII Норуоттар икки ардыларынааҕы экэнэмиичэскэй форум пленарнай мунньаҕар кытынна. Манна Франция бэрэсидьиэнэ Эммануэль Макрон, Япония премьер-миниистирэ Синдзо Абэ, Норуоттар икки ардыларынааҕы валюта пуондатын дьаһайар дириэктэрэ Кристин Лагард уонна Кытай Норуодунай Өрөспүүбүлүкэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Ван Цишань кытыннылар.
Санаан көрүҥ, Арассыыйаны бэйэтин иһигэр хам хаайан, сааҥсыйаларынан баалкылаан экэниэмикэтин “тырыта тыытар” былааннаах “арҕааҥҥы дойдулар” бэрэстэбиитэллэрэ тугу сии манна кэлбиттэрэ буолла диэххэ айылаах даҕаны, биири бигэтик өйдүөххэ наада — Арассыыйа курдук сүүнэ судаарыстыбаны хам баттыыр манан дьыала буолбатах. Улахан биисинэс уонна судаарыстыбалар экэниэмикэлэрэ Арассыыйаны кытта алтыһыыттан аккаастаныахтара, бука, ыраах буолуо.
Ол курдук, Владимир Путин аан дойду экэниэмикэтин ырытыытыгар бу бөрүкүтэ суох түгэни бэлиэтээн ааста диэн буолар. Кини эппитинэн, үөскээбит быһыыны-майгыны, олохтоммут норуоттар икки ардыларынааҕы нуормалары тэпсии аан дойду экэниэмикэтин иннэ суох иэдээннээх кириисиһигэр тиэрдиэн сөп. “Бу аан дойдутааҕы экэниэмикэни уонна эргиэни былыргы быһыыга, судаарыстыбалар бэйэлэрин кыраныыссаларын чэрчитигэр “айылҕа биэрбитинэн” олороллоругар тиэрдиэн сөп”, — диэбит дойду баһылыга.
Быйылгы Санкт-Петербурдааҕы экэнэмиичэскэй форум “Итэҕэйсии экэниэмикэтин туһугар” диэн ааттаах. Онно даҕаһыннаран Владимир Путин маннык диэтэ: “Арассыыйа көҥүл эргиэн уонна экэниэмикэлэр силбэһиилэрин туһугар үлэлиир, Европатааҕы, Америкатааҕы, Азиятааҕы уонна аан дойду атын да эрэгийиэннэринээҕи партнердарын кытта сайдыыга дьүөрэлэһэн айанныырга сөптөөх халыыбы толкуйдуурга ыҥырар. Биир тэҥ усулуобуйалаах буолууга, демография уонна экология кыһалҕаларын быһаарыыга, национальнай култууралары, омуктар дьиҥ бэйэлэрин чөл хаалларыыга, дьон олоҕун тупсарыыга, технологиялар саҥа долгуннарын киэҥник туһаныыга”.
Ол аата, Америка курдук омуктары “хааһылыыр хочуол” туһунан толкуйдаабакка, Аан Илиҥҥэ уоттаах сэриини тардан дьон бөҕө Европаҕа ааҥнаан тиийиилэрин тэрийбэккэ, террористары күөртээбэккэ, үбүлээбэккэ, ханнык эрэ сымыйа “Европа сыаннастарын” айа сатаабакка, киһилии сиэринэн дьиэ кэргэн тэринэн, ыаллаһан олоруохха диэн. Ол курдук, “обеспечение государственного суверенитета и сохранение государственной идентичности” диэн тыллары баһылык хаста да хатылаабытын бэлиэтииллэр.
Владимир Путин уруккутун курдук далааһыннаах инфраструктура бырайыактарын олоххо киллэриигэ болҕомтотун хатаабыт. “Арассыыйа тырааныспарга, энэргиэтикэҕэ, “сыыппараҕа” каркааһын сайыннаран туран, биһиги дойдубутун аан дойдутааҕы инфраструктураҕа холбуубут, онон гражданнарбыт, бэйэбит урбааммыт уонна Арассыыйаҕа үлэлиир омук урбаанын кыаҕырдабыт, дойдубут аан дойдутааҕы информация-коммуникация ситимигэр киирэрин хааччыйабыт”, — диир кини.
Муоралары холбуохха
Крым муостатын аҥаара үлэҕэ киирдэ. Мантан салгыы аан дойду ырыынагар тахсар инфраструктура тутуутугар болҕомто ууруллар буолла. Ыам ыйын ортото буолан ааспыт Евразия экэнэмиичэскэй сойууһун мунньаҕар Казахстан бэрэсидьиэнэ Нурсултан Назарбаев Каспий уонна Азов муораларын холбуур ханаал тутуутун боппуруоһун көтөхтө. Бу 2007 сылтан турар боппуруос. Эмиэ экэнэмиичэскэй сойуус мунньаҕар оччотооҕуга Владимир Путин этии киллэрэн турар. Дьиҥинэн, Хара уонна Каспий муоралар тардыыларын силбэһиннэрэр 1952 сыллаахха тутуллубут Волгодонскай ханаал баар эрээри, бу баара-суоҕа сылга 16,5 мөл. туонна таһаҕаһы аһарар кыахтаах. Билигин кыаҕын таһынан үлэлии турар диэн буолар. Оттон бырайыактанар “Евразия” ханаал үс төгүл элбэх таһаҕаһы аһарарын таһынан, тыһыынча килэмиэтиринэн быһалыы үһү.
Дьэ, бу сүүнэ тутуу буолара күүтүллэр. Ол курдук, Путин уонна Назарбаев киһи аймах түҥ былыргы ыра санаатын олоххо киллэриэхтэрин сөп. Өссө Плиний Старшай (б.э.и. 23-79 сс.) суруйан хаалларбыта баар эбит: “Сорохтор Понт уонна Каспий икки ардылара 375 000 хаамыыттан ырааҕа суох диэн суруйаллар. Корнелий Непот 250 000 хаамыы диир. Клавдий император этэринэн, Киммерия Боспоруттан Каспий муоратыгар диэри 150 000 хаамыы, оттон Селевк Никатор бу силбэһиини хаһар былааннааҕа да, кинини Птоломей Керавн өлөрөн кэбиспитэ”.
Геологиятын тутулунан Кумо-Маныч намтала түҥ былыр Хара уонна Каспий муораларын икки ардыларынааҕы төрүкү даҕаны сиэн буолар эбит.
Быһата, бу ханаалы хаһар туһунан өйдөөх дьон түҥ былыргыттан толкуйдууллар эбит. Онон Казахстан уонна Арассыыйа инженердэрэ тирэнэр матырыйааллара элбэх буолуохтаах. Холобур, 2004 сыллаахха туһааннаах бырайыагы Арассыыйа Билимин академиятын Соҕурууҥҥу билимҥэ киинэ уонна Бырамыысыланньыктар уонна урбаанньыттар норуоттар икки ардыларынааҕы пуондалара оҥорон тураллар.
Дьэ, биһиэхэ, сааҥсыйа ортотугар олорор дьоҥҥо, сөптөөх бырайыак диэххэ наада. Төһөнөн элбэх маннык бырайыак олоххо киирэр даҕаны, оччонон Арассыыйаны хаайыы, ыгыы-түүрүү туһата суох быһыыга кубулуйан иһиэхтээх.
Бырайыак туһатын эр-биир аахтахха маннык:
-
Азия уонна Европа икки ардыларыгар саҥа суол арыллар.
-
Казахстан уонна Арассыыйа 300 тыһыынча киһитэ үлэнэн хааччыллар, дойдубут металлургиятыгар, энэргиэтикэтигэр, тутууга салаатыгар үрдэ биллибэт үлэ тахсар.
-
Ханаал массыына уонна тимир суол саҥа ситимнэрин түмүк кииннэригэр кубулуйар. Үйэлэригэр суолламматах сирдэргэ суоллар тутуллаллар.
-
Саҥа “өрүс-муора” тииптээх суудуналары уонна да атын көмө флоту айарга-тутарга кыах үөскүүр.
-
Хара муора байыаннай флотугар уонна Каспий флотилиятыгар саҥа байыаннай-стратегическай соруктар тураллар.
Африкаҕа тахсыахха
Өссө сүүнэ бырайыагынан Каспий муоратыттан Персия хомотугар тахсар ханаалы хаһыы буолуон сөп. Бу билиҥҥитэ билим таһымынан дьүүллэһиллэр бырайыак эрээри, олоххо чопчу киириэн сөптөөх диэн ааттыыллар.
Оччотугар Арассыыйа Персия хомотугар, Индия акыйааныгар быһа тахсар буолуон сөп. Ол аата, Африкаҕа, Арҕааҥҥы Азияҕа (Передняя Азия) субу сытар сиргэ кубулуйаллар. Оччотугар Сирия сэриитин гео-бэлиитикэ өттүнэн суолтата өссө үрдээн биэрэр.
Төһө өр кэтэһиннэрэр бырайыак буолуой? Ыам ыйыгар Евразия экэнэмиичэскэй сойууһугар Иран судаарыстыбатын ыллылар. Кытайы кытта. Онон быһыы-майгы тэтимирэн иһэр. Көрөөрүҥ да истээриҥ, быһыы-майгы өссө түргэнник уларыйар буолуоҕа.
Быһалыы — аан дойдуга
Саха омук чулуу уола, бэлитиичэскэй уонна уопсастыбаннай диэйэтэл Исидор Барахов 1923 сыллаахха «Промышленность, пути сообщения и будущее Якутской республики» диэн ыстатыйатыгар суруйан турар: “Саха сирин бырамыысыланнас өттүнэн сайыннарыыга кыратык да кыһаллыбакка эрээри, ыраахтааҕы бырабыыталыстыбата Саха сирин омуктартан көҥөнөр этэ. Ол, холобур, эмиэрикэлэр биллэр концессияларын ылымматаҕыттан көстөр. Америкалар Саха сирин бүтүннүү быһа охсон ааһар, Енисей күбүөрүнэтин Канскай куоратыттан саҕаланан баран Киренскэй, Дьокуускай, Үөһээ Халыма, Анаадыр куораттарынан Берингов силбэһии нөҥүө Аляскаҕа тахсар, ол эбэтэр 5000 биэрэстэ усталаах тимир суолу тутарга кэпсэтэ сатаабыттара. Бырайыагы тутарга Америка урбаанньыттара Лонг-де-Лобельга этии киллэрбиттэрэ”.
Оттон 2011 сыллаахха Дьокуускайга буолан ааспыт «Комплексное развитие инфраструктуры Северо-Востока России» норуоттар икки ардыларынаҕы кэмпириэнсийэҕэ эппиттэринэн, Николай Торуой ыраахтааҕы бырайыакка сөбүлэҥин биэрбитэ даҕаны, Нуучча бастакы өрөбөлүүссүйэтин дьалхаана мэһэйдээбитэ диэн буолар. Хайдаҕын да иһин, ол өлүү-сүтүү сылларыгар саха омук сирин-уотун 90 сылга түүлээһин, бука, биһигини “уһун соннуо” саарбах этэ да буоллар, Саха сирин уонна Аляска икки ардыларынааҕы “курдары көрүдүөр” туһунан ыаһахтаһыы саҕаламмыта ыраатта.
Биллэн турар, маны ыраланар эрдэ буолуо. Ол эрэн Саха сирэ, Дьокуускай (Аллараа Бэстээх) тырааныспар суола түмүллүбүт аан дойду таһымнаах киинэ буолар инникилээх.
Ол курдук, манна үс федеральнай суолталаах массыына суола быһа охсуһар — “Лена”, “Халыма” уонна “Бүлүү”. Тимир суола дойду хотугулуу-илиҥҥи өттүн Трансибиирдээҕи тимир суол магистралын кытта холбуохтаах. Оттон тырааныспар суолун түмүк туочуката хайдах эбэни туоруур күргэтэ суох буолуоҕай.
Аны туран, Өлүөнэ эбэтээҕи уу суолун туһунан умнумаҥ. Кытай (Харбин) — АЯМ — Өлүөнэ — Тиксии — Хотугу муора суола уонна аан дойду хайа баҕарар хайысхата. Баҕардаххына, Европаҕа бар, санаатаххына, Америкаҕа уһун. Бу Кытайтан Европаҕа диэри саамай кылгас суол буолуохтаах. Мууспут салгыы уулуннаҕына.
Күргэ бырагыраамаҕа киириэхтээх
Саха сирин Аҕа баһылыга Егор Борисов үлэтиттэн баҕа өттүнэн уурайда. Дьиҥ иһигэр киирдэххэ, Егор Борисов суолга-иискэ улахан үлэни ыытта. Ол иһигэр Өлүөнэ муостатын тутууга күүскэ үлэлээбитин хайдах да умнар сатаммат.
Биири өйдүөххэ наада: бу “ырыынак үйэтигэр” туруорсарга олус уустук бырайыак. Улуу эбэлэри туоруур муосталар хайдах да “социальнай” эрэ суолталаах тутуллар кыахтара суох. Хайаан даҕаны бырамыысыланнаһы, бырамыысыланнас бородууксуйатын эбэтэр норуоттар икки ардыларынааҕы тырааныспар суолларын кытта ситимнээх буолуохтаах. Быһата, харчыны “оҥоруохтаах”.
Ол курдук, тырааныспар миниистирэ Максим Соколов маннык эппитэ: “Саха сиригэр нэһилиэнньэ аҕыйаҕын быһыытынан, күргэ төлөбүрдээх суол курдук (кэмиэрчэскэй хайысхалаах) тутуллар кыаҕа суох. Инвестиция федеральнай бүддьүөттэн, бэрт кыра өлүүтэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн, эрэ киирэр кыахтаах... Билиҥҥитэ биһиги 2021 сылга диэри судаарыстыбаннай бырагыраамабытыгар оннук үп суох”.
Ол эрэн, Егор Борисов бу боппуруоска элбэх кэпсэтиини, туруорсууну, араас таһымҥа дьүүллэһиилэри ыыппытын мэлдьэһэр табыллыбат. Ол түмүгэ суох хаалла диир кыахпыт эмиэ суох хаалла диир кыахпыт эмиэ суох.
Саха сирэ бу өттүнэн Хотугу муора суолун инфраструктурата сайдыытыгар интэриэстээҕэ биллэр. Тиксии уонна Зеленый Мыс пуортарын тупсаран оҥорууга. Бу хайысхаҕа Саха сирэ Арктика сэбиэтэ, Хотугу форум курдук тэрилтэлэр нөҥүө утумнаахтык үлэлээбитэ ыраатта.
Ол эбэтэр Саха сирэ Суэцкай канаалы кытта күрэстэһэр кыахтаах. Холобур, “Харбин – Дьокуускай – Тиксии”, ол эбэтэр АЯМ уонна Өлүөнэ эбэ суолларынан. Аныгы Улуу торҕо суолун Харбинтан араҕар салаатыгар, Транссибиирдээҕи тимир суолун магистралын, БАМ, салгыы Өлүөнэ устун быһа Хотугу муора суолугар тахсан Европаҕа, Азияҕа уонна Хотугу Америкаҕа тиийэр “көлө көрүдүөрүгэр” “мэҥэстии”, тырааныспар суолларын түмүк киинэ буолуу.
Санааҥ көрүҥ, Казахстан, Азербайджан уонна Туркменистан тутатына “муора судаарыстыбаларыгар” кубулуйаллар. Холобур, Казахстан Балтикаҕа Арассыыйаттан муора пуордун атыыласпытын туһунан суруйаллар. Ол эбэтэр бу дойдуларга ханаал тутуллуута бэлиитикэ уонна экэниэмикэ өттүнэн туох да сүрдээх сүүнэ суолталаах буолуоҕа.
Дьэ, ити кэннэ Евразия экэнэмиичэскэй сойууһа үлэлээбэт диэххэ сөп дуо? Бу ааспыт мунньахха сойууска өссө Молдова кэтээччи ыстаатыһын ылла эбээт!
Этиллибит кэмпириэнсийэҕэ “Лондоҥҥа пуойаска олороҕун уонна Нью-Йорк куоракка уһуктаҕын” диэн тылларынан доҕуһуолланан «Трансконтинентальная магистраль Евразия – Америка» диэн Берингов силбэһиитин туоруур күргэлээх бырайыагы дьүүллэһэн тураллар.
Тоҕо диэтэххэ, былырыын Арассыыйа тырааныспарын миниистирэ Максим Соколов эппитэ баар: Өлүөнэни туоруур күргэни тутааһын Арассыыйа 2025 сылга диэри тырааныспарга саҥа судаарыстыбаннай бырагырааматыгар киириэн сөп. Оччотугар баһылык эбээһинэһин толорооччу Айсен Николаев ити ситиһиини салгыы сайыннарарыгар, күргэни тутуу судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа киирэрин ситиһэригэр баҕарыаҕыҥ!
Суолласта, сурукка тистэ — СУР.
