Тохсунньу бүтэһик күннэригэр Хаҥалас улууһун Покровскайдааҕы оҕо ойуулуур-дьүһүннүүр оскуолатыгар «Саха күнү-дьылы анаарар уратыта» диэн Олоҥхо тыйаатырын ускуустубаҕа лектора, Дьааҥыттан төрүттээх Виктор Стручкову – Дуулаҕа Дьуһаалы кытта бэрт сэргэх, дьону сырдыкка сирдиир, олоххо эрэли үөскэтэр, өбүгэлэрбититтэн кэлбит дириҥ билиини биэрэр истиҥ көрсүһүү, кэскиллээх кэпсээтии буолан ааста.
Мин ыҥырыылаах ыалдьыппын кытта аан бастаан Хаҥалас улууһун Арчы Дьиэтин тэрээһинигэр билсибитим, кэпсээнин олуһун диэн сэргээн истибитим уонна кини кэпсиир саха ыйынньыга (халандаара) бу урукку Аар Айыы итэҕэллээх өбүгэлэрбит ыйы кэтээн көрөн олохторун оҥостон олорбут үөрэхтэрэ эбитин тута итэҕэйбитим. Дуулаҕа Дьуһаал кэпсээнин, атыттар курдук тарбахтан ылан эмэн буолбакка, саха биллэр суруйааччыларын айымньыларыгар сигэнэн, саха олоҥхотугар уонна да атын эрдэ сурукка-бичиккэ, номохторго, үһүйээннэргэ былыр-үйэҕэ киирбит холобурдарга олоҕуран оҥорбута олус ылыннарыылааҕа бэрдиттэн, мин Хаҥалас улууһун Аар Айыы итэҕэллээх дьонун кытта хайаан да кинини көрүһүннэрэр баҕам батарбакка, бу көрсүһүү буолан ааста.
Бу кэмҥэ куйаарбыт ситимэ быстан турбутун үрдүнэн сөптөөх дьон мустан, көрсүһүүбүт санаабыт хоту барда. Ол курдук, ыалдьыппыт кэпсээнин түөрт чааһы быһа болҕойон олорон иһиттибит, билбэтэхпитин билэн, өбүгэлэрбит өркөн өйдөрүн, мындырдарын сөрү диэн сөхтүбүт, махтанныбыт.
Бу түөрт чаастаах кэпсээтии ис хоһоонун, хааччахтаах биир ыстатыйа иһигэр батарар кыаллыбат, ону быһыта-орута тутан санаабын суруйар буоллахха, маннык.
Бастакытынан, сахалары хантан эрэ кэлбит түҥкэтэх, нүдьү-балай, үөрэҕэ суох кэлии омуктар диэн өйдөбүлү баччааҥҥа диэри соҥнуу сылдьыбыт үөрэхтэрэ төрдүттэн сөбө суоҕун, кэнники кэмҥэ, этэргэ дылы, сүрэҕэ суох эрэ суруйбат, билиитэ суох эрэ анаарбат күнэ туругуран турар. Ону баара, сахалар түҥ былыргыттан хайа да омуктардааҕар ордук билиилээх-көрүүлээх, мындыр толкуйдаах, ый-күн хаамыыта киһиэхэ дьайыыларын дириҥник үөрэтэн, онно олоҕуран, киэҥ тыйыс айылҕалаах дойдуну баһылаан-көһүлээн, омук буолан сайдан олорбуттара, били «Арыы үрдүгэр уу дагдайбат, кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат» диилэринии, күн-түүн кырдьыкпыт кылаана кыларыйан, туора дьон харахтара саатарын курдук кылабачыйан иһэрэ, онно эбии түҥ былыргы олохтоох омук буоларбытын анал үөрэхтээх дьоммуут быһаарыылара элбии, үрүмэ курдук үллэ турара саха дьонун үөрдүөн эрэ сөп.
Биһиги өбүгэлэрбит, бэл, халлаан сулустарын сахалыы ааттаан, күн сири, ый сири тула эргийэрин эрэ буолбакка, улаҕата биллибэт халлаан куйаарыгар сиртэн ураты хас ахсааннаах эттиктэр (планеталар) баалларын, сир төһө хаттыктан тутуллан турарын өбүгэлэрбит бэркэ диэн билэн олорбуттар. Ол туһунан Дуулаҕа Дьуһаал бэрт сатабыллаахтык кэпсээтэ, ойуулаан көрдөрдө уонна ол өйдөбүллэр барыта кэриэтэ Улуу Убайбыт Былатыан Ойуунускай, түҥ былыргы саха дьонуттан уос-номоҕо буолан тиийэн кэлбит «Дьурулуйар Ньургун Боотур» Олоҥхотун сааһылаан суруйбут айымньытыгар арылхайдык киирэ сылдьарын бэрт дьиктитик кэпсээн итэҕэттэ даҕаны, онноҕор ордук сөхтөрдө даҕаны.
Салгыы сүрүн кэпсэтиибит сахалыы халандаарыгар тохтоон ылар буоллахха, үөһээ ахтан аһарбытым курдук, бу Аар Айыы итэҕэллээх өбүгэлэрбит халлаан куйаарын уһуннук кэтээн, дириҥник үөрэтэн, онно олоҕуран таҥан оҥорбут ыйынньыктара буолара саарбахтаммат уонна онно хайа да мөккүөрү таһаарбат үөрэх буолар эбит. Онтон бу ыйынньыгы (халандаары), тоҕо уонна хаһан уларытан билигин ыйдара олорор григорианскай халандаарбытын дьоҥҥо соҥнообуттарын, аныгы дьон интэриниэт ситимиттэн ааҕан билиэхтэрин сөп, ол иһин онно тохтообоппун. Ол оннугар, сахалыы ыйынньыкка олоҕуран, саха дьоно Аар Айыы итэҕэлин ылынан инники олохпутун хайдах сирдэтинэн олорорбутугар тохтуум.
Дуулаҕа Дьуһаал, саха ыйынньыга итэҕэли кытта ыкса ситимнээх диир, ол чахчыта да оннук. Кини «Ый» уонна «Ыйаах» диэн тылы холбуу тутан «Ыйы аах» диэн быһаарар, ол аата, ый киһиэхэ эрэ буолбакка, оннооҕор муора, океан курдук сүдү байҕаллар кини дьайыытыгар бэринэр буоллахтарына, 76 бырыһыан ууттан турар быыкаайык киһи олоҕо хайаан кини дьайыытыттан тутулуга суох буолуой, тутулуктаах аҕай буоллаҕа дии. Ити бииринэн.
Иккиһинэн, урукку суруйууларбар бэлиэтээн ааспытым курдук, сахалар барахсаттар, өбүгэлэрбит Аар Айыы итэҕэллэрин сүтүктээн, ол тоороххойдорун онтон-мантан быһыта-ойута тутан араас өйдөбүллээх, ааттаах-суоллаах итэҕэл гынан бииргэ түмсэ, сомоҕолоһо сатыы сылдьабыт эрээри, онтукпут сатаныан оннугар ордук хайдыһыыга тиэрдэ турар курдугун мэлдьэһэр кыах суох. Оччотугар, сахалар тоҕо сомоҕолоһон, түмсэн испэппитий диэн оруннаах ыйытык үөскээн тахсар эбит буоллаҕына, бу саха ыйынньыга манна бэрт судургутук быһааран биэрэр курдук эбит.
Тоҕо диэтэргит, биһиги ый хаамыытын олохпутугар туһаммакка, туораттан соҥнообут григорианскай халандаарынан ыйдаран олорорбут тухары, сахалар хаһан эрэ өйдөһөр биир сомоҕо буолар күммүт үүнүө диир саарбахтардаах буола туруоҕа. Ону ааһан, сахалар ыйынньыктарыгар олоҕуран, Аар Айыы итэҕэл өйдөбүлүгэр тирэҕирэн, Саха сирин бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев олохтообут, ол аата бэс ыйын 21 күнүгэр, хайа да субуота, өрөбүл күннэри болҕомтоҕо ылбакка, ый ыйааҕынан, күн быһаарыытынан сирдэтэтинэн, табыгастаах күнү чопчулаан, Ытык Ыһыахтарбытын биир күҥҥэ тэрийэн, биир кэмҥэ Үрүҥ Аар Айыы Тойонтон көрдөһөн, сир-дойду иччилэриттэн ааттаһан Алгыс этэ иликпитинэ, саха туругуран, тупсан барарын кэтэһэр кэрэгэй буолуо. Ол туһунан В.А. Кондаков бу курдук этэн турар: «...Аар Айыы итэҕэлэ сахаларга төннөн, Айыы куттаах-сүрдээх дьон ахсааннара баһыйдаҕына, өй-санаа, былаас, үгүс киһи, духуобунас оннук тосхоллонноҕуна, кырдьык, саха саргыта салаллыан сөп...» (Аар Айыы итэҕэлэ кинигэ 2 чааһа, 122 стр.).
Аны туран, биһиги Михаил Ефимовичпыт: «Саха дьоно кылгас сайыҥҥыт устата үлэни түөрэ умнан тураҥҥыт ыһыахтаан эрэ тахсаҕыт» - диэн сөрү сөпкө мөҕөн этэр, такайар тылларын иһиттибит ини, истибэтибит ини? Кини, кырдьыга даҕаны, итинник көстүүнү олох сөбүлээбэтин ааһан сүөргүлүүрүн, кинилиин өр кэмҥэ алтыспыт буолан этэбин. Биир кэмҥэ ыһыаҕы ыһар санаабытын Дуулаҕа Дьуһаалга эппиппитин, кини нөҥүө күн «Тэтим» араадьыйа ыалдьыта буола олорон, бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн иһиллэр гына, Аар Айыы итэҕэллээх хаҥаластар бачыымнарын курдук иһитиннэрбитэ мээнэҕэ буолбатар ханнык.
Хаҥаластар этиибит итинэн муҥурдаммата. Ол курдук, Дуулаҕа Дьуһаал олоҥхоҕо олоҕуран кэпсиир түгэнин истэ олорон, бу курдук санаа киирбитин эппиппитин кини эмиэ сэргээтэ, ылынна. Ол, билиҥҥи туругунан, сахалар атын тыллаах омуктар сабыдыалларыгар түөрт үйэ тухары олус күүскэ оҕустаран, сахалыы тылбытын умна быһыытыйан, бэл, биһиги курдук 70-80 саастаах дьон Олонхону истэ сатыыбыт эрээри, үгүс өттүбүт ону хомойуох уонна хоргутуох иһин, соччо өйдөөбөт быһыыбытын эмиэ баары-баарынан билинэрбит ордук. Бу эдэр ыччаты хаарыйбакка эрэ. Оччотугар, Дуулаҕа Дьуһаал, кини Олоҥхо тыйаатырын ускуустубаҕа лиэктэрэ буоларын быһыытынан, киниэхэ бу курдук 10-20 истээччилээх араас быстах ыҥырыыларга буолбакка, улуустарга баар киэҥ уораҕайдарга дьону мунньан лиэксийэтин ааҕарыгар кыахта биэриэххэ баар эбит. Тоҕо диэтэргит, кини кэпсээнин олоҥхону кытта сыһыары тутан өйдөтөрүн истэ олорон, биһиги били өйдөөбөт олоҥхобут тыллара киһи өйүгэр тиийэр гына арыллан кэлэргэ дылы гыммыта бэрт дьикти көстүү буолан биэрдэ. Оччотугар олонхону истээччи да, өйдөөччү да киһи ахсаана лаппа элбиэх, саха сахатыйыытын хардыыта түргэтиэх да этэ.
Түмүкпэр өссө биирдэ Аар Айыы итэҕэллээх, халыҥ аймах хаҥаластар ааттарыттан, ыҥырыыбытын быһа гыммакка ылынан, көрсүһүүгэ кэлбитин иһин, Дуулаҕа Дьуһаалга улахан махталбытын тиэрдэбит уонна өссө да Аар Айыы итэҕэлэ хаттаан сөргүтүллэригэр бииргэ үлэлиэхпит диэн эрэнэрбитин биллэрэбит!
