Л.В. Федорова “Тенгризм” диэн кинигэтэ тахсыаҕыттан элбэх кэпсэтии барар. Сүрүннээн, “Саха былыргы итэҕэлэ улахан итэҕэллэр “бөө” диэн олордохторуна кэскиллээх дуо?”, “Саха сириттэн Тенгрини атын дойдуларга төһө билинэллэрий?” диэн ыйытыылар үөскүүллэр. Итиннэ бүгүн Казахстан ускуустубатын национальнай университетын бэрэпиэссэрэ, искусствоведение билимин хандьыдаата, Казахстан Композитордарын сойууһун чилиэнэ, ЮНЕСКО материальнайа суох нэһилиэстибэлэрин эспиэрэ М.С. Курмангалиеваны кэпсэтиим элбэх билбэппитин арыйар.
– Меруерт Санатовна, Тенгрианство диэн былыргы, үгүс киһи номох курдук саныыр итэҕэлин аан бастаан хайдах билбиккиний? Казахтарга бу итэҕэлтэн туох хаала сылдьарый, Тенгри ханнык эмэ сиэрэ-туома тутуһуллар дуо?
– Аан бастаан Тенгрианствоны диэ... Мин Алма-Атаҕа “элиитэ” интэлигиэнсийэтин эйгэтигэр, Виноградов 62-гэр турар “артыыстар дьиэлэригэр” улааппытым. Дьиэбитин биллиилээх артыыстар, ырыаһыттар эрэ олороллорун иһин итинник ааттаабыттара. Биһиги дьиэбитигэр Аҕа дойду сэриитин кэмигэр эвакуацияҕа кэлбит Арассыыйа тыйаатырын уонна балетын биллиилээх артыыстара, ол иһигэр Галина Уланова, олорбуттара.Биллэн турар, саҥа үөскээбит сэбиэскэй интэлигиэнсийэни хомуньуус баартыйаҕа ылаллара. Ол түмүгэр норуот бырааһынньыктара, абыычайдара, итэҕэллэрэ, сиэрдэрэ-туомнара сүппүттэрэ. Хомуньуустуу идеологияны сэргэ, аһаҕастык көстүбэтэр да, ислам син биир баара. Онон казахтар төрүт итэҕэллэрин сиэрин-туомун, абыычайдарын исламы кытта сыһыаран ыыталлара. Биһиги исламмыт “дэмэкирээтийэлии”, фанатизма суоҕа. Ити билигин дьону акаары оҥоруу (отупение) кэмигэр үөскээбит духуобунай дьадайыы кэмэ кэлэн, биһиэхэ ислам араас хайысхаларын, сүүрээннэрин хара күүстэринэн киллэрэ сатыыллар. Мин биир билэр дьахтарбар “күтүөккэр күҥҥэ биэстэ намаз оҥорон тоҥхоҥнуурун, бытык үүннэринэрин тоҕо көҥүллүүгүн?” диэбиппэр, “Таҥара баарына, үйэтигэр, хата, ити биир итэҕэлин кинигэтин аахпытыгар махтал” диэн соһуппута. Эмиэ да күлүүлээх, эмиэ хараастыылаах...
Мин 1987 с. консерваторияҕа киирбитим. Кистээбэппин, эһэм биллиилээх ырыаһыт, композитор, актёр аата көмөлөспүтэ буолуо да, ити дьылҕам бэлэҕэ дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, 1986 с. сабыытыйалар кэннэ, “казахтары үрдүк үөрэххэ ылымаҥ” диэн кистэлэҥ директива баара. Баҕар, ити туора көрүллүү өйүм-санаам уларыйыытыгар, чахчы, улахан оруолу оонньоон буолуо, мин казах кылаассыктарын кинигэлэрин олох атыннык ааҕар буолбутум. А.Кекильбаев арамааннарыгар “казах айылҕа сокуоннарын барытын билэр, ханнык эрэ кистэлэҥ куосумас циклларынан олорор” диирин олус дьиктиргээбитим. Казахтар истиэпкэ хаһан, хайдах, хайа диэки, тоҕо көһөллөрүн, муоранан устааччылар сулустарынан суолларын быһааралларын курдук, хайдах чэпчэкитик сөпкө таайалларай? Казахтар сыллары ааҕар, барыта 12-лии сыллаах циклга түмүллэр туспа халандаардаахтара, өйдөбүллээхтэрэ. Ити курдук элбэх өйдөөбөтүм үөскээн, доҕотторбун араас ыйытыынан “көмөн” кэбиһэрим. Кинилэргэ “кинигэни көннөрү ааҕымаҥ, туох суруллубутун өйдүү сатааҥ” диирим. Холобур, А.Жубанов ырыаһыттар, кюйшилар (домбраҕа, кобызка муусука пьесаларын оонньуур дьон) тустарынан идеология көннөрүүтүн сиидэлии-сиидэлии ааҕар наада. Миигин хомуньуустар туох баар төрүт өйдөбүллэри тэҥнээн, уларытан, дьоҥҥо ол иһитиннэриини кырдьык курдук ылыннара сатыыр идеологиялара олус абардара.
Биһиги хампаанньабытыгар Арман Нурмуханбетов, Лена Ким, Ержан Момышулы (Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун сиэнэ) уо.д.а. араас санаалаах эрээри, мэйиибит төрдүбүтүн билэ сатыыр дьон бары, тута буолбакка, төһө эрэ кэминэн тенгрианствоҕа кэлбиппит. Оччолорго Ержан Момышулы «Каусар булак» диэн кыра типографиялааҕа. Онно кини мин бастакы сал-серэлар, билиини, муусука ускуустубатын, иитии, кэрэ туһунан казах истиэбигэр тарҕатар айар, көҥүл, үтүө санаалаах трубадурдарын, трувердарын (Орто үйэтээҕи бэйиэт мусукааннар) тустарынан брошюрабын бэчээттээбитэ.
Тенгрианствоны, аан дойдуну анааран көрүү туһунан итэҕэли, тилиннэрии – уһуга көстүбэт уһун суол. Тоҕо диэтэххэ, Тенгрианство аан дойду төрдүн-төбөтүн курдаттыы барар глобальнай өйдөбүллээх. Тенгрианствоттан казахтарга элбэх үгэс хаала сылдьар: 7 шелпек – бээтинсэ аайы сэттэ лэппиэскэни буһаран иччилэри (аруахтары) аһатабыт; Тусау кесер – оҕо 9–12 ыйыгар диэри этэрбэһигэр бааллыбыт дьэрэкээн быаны быһыы. Ити чиэс аймах саамай биллиилээх, дьоллоох, ытыктанар киһитигэр тиксэр, ити кэннэ, киһи итэҕэйиэ суох курдук, оҕо охтубат буолар. Саукеле – космогоническай куонустуҥу оҥоһуулаах үрдүк кыыс бэргэһэтэ. Былыр кэргэн тахсар кыыс аҕата оҥороро, бу улахан харысхал, өссө да элбэх кыыһы көмүскүүр суолталаах. Доҕорбут Арман Нурмуханбетов үтүөтүнэн Казахстаҥҥа «Национальнай таҥас күнэ» олохтоммута. Бүгүн биһиги төрүт таҥаспыт күүскэ сайдар хайысхаҕа киирдэ. Таҥаспыт барыта Тенгрианство сиимбэллэрин илдьэ сылдьаллар.
Бесыкке салу – саҥа төрөөбүт оҕону биһиккэ (бесык) сытыарыы сиэрэ умнуллубат. Казахтар өйдөбүллэринэн, киһи олоҕун хас биирдии хаамыыта барыта харысхалы, соргулаах буолууну чэгиэн доруобуйаны баҕарыыны кытта сибээстээх ритуаллартан турар. Казахтар тостара уонна баталара (алгыс курдук) аан дойдуну кытта ситимнииллэр: Шанырак биик болсын, Мангилик Танир кок болсын (үйэлээх халлаан ыраас буоллун) уо.д.а.
Итинник гынан Тенгрианство биһиэхэ өрүү баара, оттон казахтар үйэлээх үгэстэрин, төрүт итэҕэллэрин араас моһоллору, ол иһигэр улахан эрэпириэссийэлэри туораан, норуоттарын кэскилин туһугар сүтэрбэккэ аҕаллылар. Биһиэхэ Өр казак жалгыз казак – хас биирдии казах хатыламмат ураты киһи дииллэр. Ол иһин Тенгрианство сорох ритуалын мусульманствоҕа кытта саһыарбыттар. Оттон билигин ыччат кырдьыгы арааран билэр буолан иһэринэн, Тенгрианство ритуалларыгар Кораны аахпаттар, сиэр-туом айыллыбытынан ыытыллар.
– Тенгрианство туһунан суругунан чахчылар, туоһулар эһиэхэ хаалбыттар дуо?
– Суругунан сибидиэнньэлэр бары эпостарга, элбэх ырыаларга, кюйдар ааттарыгар (домбраҕа, кобызка, сыбызга аналлаах үстүрүмүөн айымньыларыгар) хаала сылдьаллар. Хас биирдии кюй олох үөскээһинин номоҕун илдьэ сылдьар. Оннук көстүбэтинэн Тенгрианство айылҕаҕа харыстабыллаах сыһыан нуормаларын, аҕа уустарын икки ардыгар, норуоттар, бэл, судаарыстыбалар икки ардыларыгар үрдүк духуобунай сыһыаннаһыыларын өйдөбүллэрин, сокуоннарын илдьэ өрүү баар.
– Ырыа – норуот дууһата. Былыргы Тенгри итэҕэллээх өбүгэлэрбит матыыптара, мелодиялара бүгүҥҥэ диэри кэлбиттэрэ буолуо дии саныыгын дуо?
– Ырыа – норуот дууһата. Норуот ырыата казахтарга киэҥник тарҕаммыт. Ырыалар араас жанрдарын төрдө – хайа эрэ сабыытыйаны кытта сибээстээх. Киэҥник биллэр «Елимай» – норуот кутурҕанын ырыата, оттон Жар-Жар – сыбаайба сиэрин циклын ырыата. Казахтарга муусуканан этии чуолкайдык ырыа, ускуустуба хайа да хайысхатыгар өйдөнөр гына хаала сылдьара дьолбут дии саныыбын. Ити хаачыстыбабыт көмүскээн, биһиэхэ мусульманнар ырыаларыттан, атын култуураттан өтөн киирии суох. Уопсайынан, казахтар бүгүн ханнык баҕарар култуура айымньыларын толорор, ол кэмҥэ үйэлэри туораабыт төрүт ускуустубаларын умнубат ураты дьоммут. Ырыалар маарыннаһыыларын илдьэ сылдьабыт, лирическэй ырыаларбыт «бельканто» истииллээхтэрин итальянецтар бигэргэтэллэр. Биһиэхэ өссө сайдарбытыгар кып-кыратык пиар уонна судаарыстыба өйөбүлэ тиийбэт.
– “Казахтар исламы тыһыынча сыл анараа ылыммыттара” диэн интэриниэккэ ааҕабыт...
– Дьиҥэр, казахтар исламы оччо өрдөөҕүтэ ылымматахтара. Биһиэхэ 18-с, 19-с үйэ саҥатыгар күүстэринэн киллэрэн барбыттара. Оччолорго медреселэргэ арыллыбыт оскуолаларга үөрэммэтэхтэринэ, казахтар үөрэҕэ суох хаалыахтара диэн ыкпыттара. Жангир хан бэйэтин киин куоратыгар, Урдаҕа, бастакы медреселэри арыйан, баай, сэниэ дьон дьиэлэрин таһыгар медресе арыйан баран, татаар ахуннарын үөрэтэргэ ыҥырар ыйаах таһаарбыта. Итинник Илиҥҥи уонна Арҕааҥҥы Казахстаҥҥа буолбута. Оттон соҕуруу ислам кэмиэрчэскэй көрүҥнээҕэ. Онно муллалар дьону соролоон байбыттара, өлбүт киһини атаарар ырыа иһин ынаҕы, сылгыны ылаллара. Итинник майгы соҕуруу эргиэн суоллара ааһалларынан киирдэҕэ.
– Ютубка Тенгрианствоны тилиннэрэр баҕалаах дьон баарын көрбүтүм. Кинилэр казахтар үксүлэрэ тенгрианецтар дииллэр. Исламы үтэйэн, былыргы итэҕэл тиллиэ дуо?
– Кырдьык, биһиэхэ Тенгрианствоны итэҕэл (религия) быһыытынан регистрациялыан баҕалаах ыччат баар, ол кыаллар кыахтаах. Ол эрээри мин боппуруоһу итинник туруорары утарабын. Тенгрианство – ханнык да догматтан, быраабылаттан, диктовкаттан тутулуга суох көҥүл олоҕу, аан дойдуну көрүү. Барыта чиэскэ, ытыктааһыҥҥа, духуобунай күүскэ тирэҕирэн төрүттэнэр. Тенгрианство хараама мин сүрэхпэр баар, мин онно кими да киллэрбэппин, көрдөрбөппүн, сүрэҕим миэхэ сүбэлиир, харыстыыр, көмүскүүр, суолбун арыйар. Илиибин халлааҥҥа уунаммын аан дойдуга эйэлээх олох, дьон барыта чиэстэрин өрө тута сылдьалларыгар көрдөһөбүн. Оччоҕо уоруу, хоруупсуйа суох буолуоҕа, айылҕа ыраас, кэрэ, аламаҕай буолуоҕа.
– Лена Валерьевна Фёдорова эйигин тенгрианецтар былыргы суруктарынан – уруунанан – дьарыктанар диэбитэ. Руника түүр омуктар уопсай суруктара буолан тиллиэ дуо? Эбэтэр эсперанто курдук оҥоһуу тыл буолан, тарҕаммакка хаалыа дуу?
– Биһиэхэ урууналар «битик» эбэтэр «каганика» дэнэллэр. Сөргүтэр бырайыак 4 сыллааҕыта саҕаламмыта. Бүгүн биһиги санаабатах да түмүктэрбит тахсан эрэллэриттэн үөрэбит. Ити ыччат бэйэтин эрэ буолбакка, уопсай түүрдэр силистэрин көрдүүрүн көрдөрөр. Бары дууһабытынан чугаспытын көрдөрөр, ситимниир күлүүһү көрдүүллэр. Уопсай сурук былыргыттан туох эрэ саҥаны, олох кистэлэҥин арыйар күүстээх. Биһиги кэскилбит үчүгэй. Бүгүн Казахстан, Турция, Азербайджан уонна Кыргызстан ким бастакынан битиги баһылыыр диэн эйэлээх, үрдүк идэтийбит хараахтардаах күрэхтэһиигэ сылдьабыт.
– Түүр тыллаахтар эрэ Тенгрианствоны тутуһаллара дуо? Ханнык дойдуларга өссө Тенгрианствоны батыһааччылар баалларый? Туох эмэ уопсай бырайыактартар бааллар дуо?
– Түүрдэр бары кэриэтэ тенгрианец этилэр. Биһиэхэ элбэх уопсай бырайыак баар, олор тустарынан, тенгрианецтар тутуһар сокуоннарынан, этэртэн туттунуум. Туолан истэҕин аайы дьон билэн иһиэ. Биһиги кыралаан, элбэх дьону бэйэбитигэр тардан олохпут устата үлэлиибит. Эһиги билэҕит, сорох дойдуга бүгүн сорох билим диэйэтэллэрин туох эмэ атын дьыалаҕа кытталларын иһин “төбөлөрүн имэрийбэттэр”. Ол иһин былааны эппэппит. Төһө да Тенгрианство киэҥник тарҕаннар, уйан сирэ суох буолбатах.
– Тенгрианство кэскилин хайдах көрөҕүн? Билим чинчийэр тиэмэтинэн хаалыа дуу, эбэтэр глобальнай итэҕэл буолуо дуу?
– Мин саныахпар, Тенгрианство бүгүн глобальнай итэҕэл буолан иһэр. Ити олус үөрдэр. Хайа да дойдуга кэллэхпинэ, мичээринэн көрсөр, аһаҕас –, чиэһинэй сирэйдээх хас биирдии киһи – Тенгрианец! Ити – тус бэйэм бэрэбиэркэлээбит уопутум.
– Меруерт Санатовна, дьикти үчүгэй кэпсээҥҥэр махтанабыт! Бары үтүөнү, үчүгэйи баҕарабыт!
Владимир Степанов.
Дьокуускай–Астана–Дьокуускай.
