Өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр суруналыыс П.В. Пермяков – Тэлэкэ “Борогонские якуты” диэн кинигэтин бу сайын бэчээттэтэн таһаарда. Кинигэ алта бастаах: 1-3 бастарыгар ааптар сахалар төрүттэрин туһунан сабаҕалааһыннарын история наукатыгар аптарытыаттаах учуонайдар чинчийиилэригэр олоҕуран билиһиннэрэр, ол иһигэр чуолаан бороҕотторго тохтуур, 4-6 бастарга нууччалар Өлүөнэҕэ кэлиилэрэ уонна бороҕоттор кинилэри кытта олохтообут сыһыаннара быһаарыллан кэпсэнэр.
Рецензеннэр, историческай наука доктора А.Н. Алексеев, историческай наука кандидата А.А. Николаев, кыраайы үөрэтээччи П.В. Пермяков бу үлэтин сыаналаабыттар, сэҥээрбиттэр.
Оттон мин, көннөрү ааҕааччы, кинигэни ааҕан баран, санаабын икки хайысханан аттарыахпын баҕардым.
Былыргы биистэр уонна бороҕоттор төрүттэрэ.
2009 с. А. Борисов “Чыҥыс Хаан кистэлэҥэ” киинэтэ тахсыбыта. Сахаларга киинэ эйгэтигэр бастакы киэҥ далааһыннаах бырайыак этэ. Мин, тыаҕа олорор буолан, мөлтөх хаачыстыбалаах уһуллууну дьонтон уларсан көрбүтүм уонна улаханнык өйдөөбөтөҕүм диэххэ сөп. Быһата, билиим-көрүүм таһыма намыһах, бэлэмэ суох этим. Ол иһин киинэ олоҕуран туруоруллубут айымньытын, Н.Лугинов “Чыҥыс Хаан ыйааҕынан” арамаанын, аахпытым. Сөбүлээбитим, балаччаны билбитим, төбөбөр арыый туох эрэ сааһыламмыта, ол гынан баран биистэр ааттарыгар букатын буккуллубутум. Былыргы кэмнэр историяларын билбэтим оччо буоллаҕа. Арай үөһэ эпиграф быһыытынан киллэрбит кэпсэтиилэрбэр баар тыллар этноним быһыытынан сылдьалларыттан соһуйбутум, толкуйга түспүтүм.
Оттон Павел Пермяков бэйэтин кинигэтигэр биһиги эрабыт иннинээҕи кэмтэн саҕалаан, сахалар төрүттэрин суолларын, биллиилээх историктар үлэлэригэр тирэҕирэн, тобуларга холонор. Манна, биллэн турар, эмиэ, киһи сөҕүөх, элбэх биис ааттанар. Улуу истиэп устун кинилэр уһаты-туора сүүрдүбүт, уйгуну-быйаҥы былдьаспыт, кырыктаахтык кыргыспыт кэмнэрэ ахтыллар, уустар куоппут, көспүт суоллара ирдэнэр, былыргы үйэлэргэ олорон ааспыт бэлиэлэрэ хаалбыта холобур быһыытынан көрдөрүллэр уонна хаартыскаларынан, каарталарынан туоһуланар.
Чинчийээччи чуолаан хоролорго тохтуур. Норуот номоҕугар хаалбыт Омоҕойтон, Эллэйтэн ураты оҕус мииммит Улуу Хоро баарын өйдөтөр, элбэх чинчийиилэргэ, сир ааттарыгар олоҕуран, бороҕоттор төрүттэрэ хоролор диэн түмүккэ кэлэр, ону таһынан баргуттары кытта уруулуубут диэн сабаҕалыыр.
Мин ити быһаарыыны сыыһа-сөп диэн сыана быһар кыаҕым суох. Арай сөҕөбүн эрэ: Тэлэкэ Байбал билиитэ киэҥиттэн, хорутуута дириҥиттэн. Ити көмүс көһөҥө билиини кини библиотекаҕа хасыһан, остуолга олорон эрэ булбут буолбатах. Онтуката суох, биллэн турар, сатаммат. Итини таһынан кини дойду бөҕөтүн кэрийбит, сир түннүгэ дьону кытта кэпсэппит, анаарыыларын истибит уонна ылыннарыылаахтык ырыппыт ирдьит буолар. Ол курдук сорук оҥостон Монголиянан, Кытайынан, Бурятиянан, Алтайынан, Хакасиянан уо.д.а. сирдэринэн сылдьыбыта, мэҥэ бэлиэлэри илэ хараҕынан көрбүтэ суруналыыска бу үлэни хомуйан таһаарарыгар төһүү көмө буолбута чахчы.
Нууччалар уонна бороҕоттор. Бу тиэмэҕэ эмиэ киинэни өйдөөн кэлэбин. 2021 с. Н. Аржаков “Тыгын Дархан” киинэтэ тахсан саха дьонун сэргэхсиппитэ. Киинэ хас да наҕараадаҕа, анал аакка тиксибитэ. В. Яковлев – Далан кинигэтин мин эрдэ аахпытым, сөбүлээбитим, сөхпүтүм. Оттон киинэ кэнниттэн саха көрөөччүлэригэр Лөгөй тойон уобараһыгар сыһыаннаах мөккүөр төрөөн тахсыбыта. Ордук бороҕоттор режиссер трактовкатын кытта соччо сөбүлэспэттэрин аһаҕастык эппиттэрэ. Уус-Алдан улууһун дьаһалтата, кыраайы үөрэтээччилэр, историктар премьераҕа сылдьан баран, Бороҕон киин болуоссатын кэҥэтэн, уларытан Лөгөй аатын иҥэриэххэ, пааматынньык туруоруохха диэн сүбэлэспиттэрэ уонна ону барытын кылгас кэм иһигэр олоххо киллэрбиттэрэ.
Мөккүөр төрүөтэ тугуй? Бастатан туран, 17 үйэ историятыгар социальнай тутул үктэлигэр Лөгөй Тыгыны кытта сэргэстэһэ тураллар этэ. Иккиһинэн, билигин омук быһыытынан симэлийбэккэ, тыыннаах тыллаах, “мин сахабын” дии олорорбутугар Лөгөй Тойон суолтата кэмнэммэт сүдү. Номоххо кэпсэнэринэн, кини нууччалар остуруоктарыгар тиийэн үҥүү төбөтүгэр саһыл уонна киис тириилэрин уунан, Үрүҥ ыраахтааҕы былааһын билинэрин көрдөрбүт. Павел Васильевич суруйарынан, ол ураты үҥүү (протазан) Лөгөй Тойон сиэнэ Солук Боотур көмүүтүттэн көстүбүт уонна билигин түмэлгэ харалла сытар.
Нууччалар остуруоктарын бастаан билиҥҥи Суотту сиригэр туппуттара, онно 1643 cылга билиҥҥи Дьокуускай миэстэтигэр көһүөр диэри турбутун архыып докумуоннара туоһулууллар диэн ааптар ааҕааччыларга тиэрдэр. Манна элбэх нуучча-саха буккаас ыаллар үөскээбиттэрэ. Онтон саамай биллэринэн айанньыт Семен Дежнев уонна Бороҕон кинээһин Өнүкэй тапталлаах кыыһа Абакаяда Сүчү холбоһуулара буолар. Мантан Буобура суолунан илин диэки хорсун хаһаахтар саха дьонун сирдьиттэнэн айаннаабыттара.
Саха тойотторо хаста да нуучча ыраахтааҕыларын көрсүбүттэрин туһунан бары билэбит. 1679-1680 сс. Хаҥаластан Маһары Баһыакап, Намтан Чугун Бодоев, Бороҕонтон Чука Капчинов бииргэ Москубаҕа тиийбиттэр. Аҕыйах күнүнэн быысаһан да буоллар кинилэртэн бастакынан улуус кинээһин титулун официальнайдык ыраахтааҕы Федор Алексеевич ыйааҕынан ылбыт киһинэн Лөгөй Тойон сиэн быраата Чука Капчинов буолар эбит. Оттон Чука быраатын Бочук уола Турчак былаастан кистээн И.М. Гагарин бойобуоданы Петр Первэйгэ үҥсэ Москубаҕа бэрт эрэйинэн тиийбитин үгүс киһи билбэт буолуохтаах. Аны аатырбыт Сэһэн Ардьакыап Екатерина II императрицаны көрсөн, сахалар кыһалҕаларын тиэрдибит сырыытын туһунан оскуола бырагыраамматыгар баар. Кини эмиэ Бороҕонтон эбээт! Ити курдук аатырбыт Мүрү Эбэ түөлбэтигэр инники ааттаабыт улуу дьоннорбутуттан ураты саха ааттаахтара Степной Дуума аҕа баһылыга И.Е. Мигалкин, П.А. Охлопков - Наара Суох, В.В. Никифоров – Күлүмнүүр, тоҕус Геройдар уо.д.а. үөскээбиттэрэ элбэҕи этэр.
Онон элбэх научнай-популярнай, краеведческай телепередачалар, кинигэлэр ааптардара, Сэһэн Ардьакыап аатынан Уус-Алдан улууһун историко-краеведческай түмэлин дириэктэрэ П.В. Пермяков – Тэлэкэ итинник интэриэһинэй информацияны “Борогонские якуты” диэн кинигэтигэр киллэрэн, киэҥ эйгэҕэ таһааран туран, Уус-Алдан улууһун аата уларыйара уолдьаста, үтүө дьоммут аатын үйэтитэн Бороҕон буолуоххайыҥ диэн тыл көтөҕөрө оруннаах. Ону туох дииллэрэ эбитэ буолла?!
Кинигэни атыылаһыан баҕалаахтар бу төлөпүөнүнэн сибээстэһиҥ: 89142232858
