“Кэрэни кэрэхсээри айыллыбытым” (А.Н. Варламова-Эдьиий Настаа төрөөбүтэ 70 сылынан Баатара нэһилиэгэр ырыа айар дьахталлар күөн-күрэстэрэ)

Бэс ыйын 17 күнүгэр, айылҕа ситэн-тупсан турар кэмигэр, ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо хоһуллубут Лэбийэ күөллээх, Тиэрэ үрэх тардыылаах, Суон сурахтаах Суола үрэх маанылаах кыыһа Эдьиий Настаа төрөөбүт дойдутугар – Сыымахха, Баатара нэһилиэгэр – олус истиҥ-иһирэх, киһи сүргэтин көтөҕөр, бастакы өрөспүүбүлүкэ таһымнаах, айар куттаах кэрэ аҥаардарга аналлаах күөн-күрэс ыытылынна. Бу күөн-күрэс бырайыак ааптара – СӨ культуратын үтүөлээх үлэһитэ Саргылаана Адамова-Алтан Кыыс. Эдьиий Настаа этэн хаалларбыт кэриэһин толорон, бу күн кини сырдык аатыгар, кини суруйан хаалларбыт өлбөт-сүппэт ырыаларыгар сүгүрүйэн, кэрэ аҥаардар мустаннар, ырыа алыптаах киэһэтин бэлэх ууннулар.

Мэҥэ Хаҥалас улууһуттан – Сыымахтан, Павловскайтан, Дьабыылтан, Чүүйэттэн, Дьаҥхаадыттан, Дойдуттан, Моорук Суолатыттан, Табаҕаттан, Бэдьимэттэн; Амма улууһуттан – Амматтан, Бөтүҥтэн, Абаҕаттан; Таатта улууһуттан – Уолбаттан; Чурапчы улууһуттан – Дириҥтэн, Чакыртан; Орто Халыма куораттан, Үөһээ Бүлүүттэн, Нам Кыһыл Сыырыттан, Хаҥалас улууһун Нөмүгүтүттэн; Сунтаар улууһун Элгээйититтэн барыта 26 айар куттаах дьахтар түһүлгэҕэ муһунна. Айыллан тахсыбыт матыыптары, иэйиини Дьүүллүүр сүбэ иһиттэ, ырытта, сыаналаата: СӨ Ырыа айааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ, СӨ норуодунай артыыһа Алексей Егоров уонна Сойуус чилиэттэрэ – СӨ култууратын үтөлээх үлэһитэ Степан Васильев, суруналыыс, СӨ култууратын туйгуна Михаил Семенов, ону тэҥэ Мэҥэ Хаҥалас улууһун “Дьүрүлгэн” ырыа айааччылар түмсүүлэрин чилиэннэрэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, уонтан тахса сыл Эдьиий Настааҕа аккомпаниатордаабыт, ылласпыт Владимир Кузьмин уонна СӨ култууратын туйгуна, М.К.Попова аатынан Оҕо искусствотын оскуолатын учуутала Дмитрий Санников. Байааҥҥа доҕуһуоллаатылар: СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ В.Неустроев, СӨ култууратын туйгуннара С.Павлов уонна Тарабукин.

Күөн-күрэс кэнниттэн бу күн мустубут ыалдьыттар Эдьиий Настаа “Аҕатын алааһыгар”, Лэбийэ күөлүгэр тиийэн айылҕалыын алтыстылар, өйдөбүнньүк хаартыскаҕа түстүлэр. Биир сомоҕо буолан, “Аҕам алааһа” ырыаны ыллаан ньиргиттилэр.

Көрүү түмүгүнэн, Дьүүллүүр сүбэ маннык түмүгү таһаарда:

Баатара нэһилиэгэ олохтообут 25 000 солкуобай харчынан бириэмийэтэ – “Кылаан бирииһэ” – Нам улууһун Кыһыл Сыырыттан сылдьар Мария Григорьеваҕа туттарылынна;

1-кы үрдэл лауреат – Сыымахтан эдэр кэскиллээх мелодист Анна Борисова;

2-с үрдэл лауреат – Амматтан Ольга Иванова-Сидоркевич кыыһа Вера Шилова;

3-с үрдэл лауреат – Моорук Суолатыттан Галина Герасимова-Сосина. Кини СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, мелодист Виталий Андросов олохтообут харчынан бириэмийэтин тутта;

1-кы үрдэл диплом – Моорук Суолатыттан мелодист Александр Дмитриев Чүмэчи кыыһа Марфа Егорова;

2-с үрдэл диплом – Амма Абаҕатыттан Галина Петрова;

3-с үрдэл диплом – Амма Бөтүҥүттэн Антонина Прокопьева.

Анал ааттар хаһаайыннара:

“Көмүс куолас” – Чурапчы Чакырыттан Сардаана Макарова;

“Кынаттаах матыып” – Нөөрүктээйи нэһилиэгиттэн Василиса Макарова;

“Иэйиилээх ырыа” – Дойдуттан Аида Кычкина;

“Айар санаа” – Чурапчы Дириҥиттэн Ньургуйаана Петрова;

“Таптал тойуксута” – Орто Халыматтан Евдокия Ефимова-Элиэ.

Маны таһынан Виталий Андросов анал бирииһин Чурапчы Дириҥэр олорор, Баатараттан төрүттээх, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Дириҥнээҕи норуодунай хуор салайааччыта Фекла Попова уонна СӨ Ырыа айааччыларын сойууһун чилиэнэ Марианна Макарова туттулар.

Алексей Егоров анал бирииһин Таатта Уолбатыттан Зоя Егорова ылла, оттон Бэдьимэттэн сылдьар Любовь Стручковаҕа И.Сосин “Суон сурахтаах Суола үрэх” кинигэтин Саргылаана Адамова-Алтан Кыыс анал бириис быһыытанан туттарда.

Маны таһынан 10 кыттааччы А.Варламова, Алексей Егоров, Михаил Семенов кинигэлэрин уонна М.Санников, Д.Санников компакт-диискэлэрин бэлэх гынан илдьэ бардылар: Марфа Сосина, Лилия Федорова, Варвара Яковлева, Мария Баянакова, Зоя Макарова, Евдокия Гаврильева-Кырсаада, Светлана Акимова, Лилия Санникова, Ньургустаана Иванова, Арианна Захарова.

Дьүүллүүр сүбэ кыттааччыларга анаан ырытыыны оҥорбута бу күөн-күрэс таһымын үрдэттэ. Хас биирдии кыттааччы бэйэтин айар үлэтигэр үчүгэй сыанабылы, сүбэни-аманы ылан астынан бардылар. Кыттааччылар санаа атастаһан, бэйэ-бэйэлэрин кытта ыкса билсиһэн, айар үлэлэригэр элбэх сүбэ-ама истэн үөрдүлэр. Дьүүллүүр сүбэ сүрүн тэрийээччилэргэ, улуус култууратын салалтатыгар этии киллэрдэ: Мэҥэ Хаҥалас географическай балаһыанньатын учуоттаан, ырыаны айымньы быһыытынан үйэтитэр уонна матыып айар кэрэ аҥаардар ырыаларын киэҥ эйгэҕэ таһаарар соруктаах, маннык тэрээһини икки сылга биирдэ ыытан, эйгэтин кэҥэтэргэ сорук ууруллуохтааҕын, оскуола оҕотун уонна ыччат ортотугар хайаан да үөрэх салаатын кыттыһыннаран туран, туспа түһүлгэ тэриллиэхтээҕин тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Оччоҕо А.Н.Варламова-Эдьиий Настаа аатынан ырыа айааччы дьахталлар ортолоругар ыытыллар күөн-күрэс аны биэс сылынан, төрөөбүтэ 75 сылын көрсө, эрдэттэн бэлэмнээх, өссө элбэх кыттааччылаах буолуо этэ. Сүрэҕи-быары сылаанньытар сахалыы тыыннаах, куттаах-сүрдээх ырыалар кынаттанан көтөллөрүн туһугар маннык үлэ тиһигин быспакка ыытыллара ирдэнэр.

Ыраахтан-чугастан кэлбит ыалдьыттар бу ырыа түһүлгэтиттэн күүс-уох ылан, саҥаны билэн-көрөн, астынан барбыттара биһигини, тэрийээччилэри, үөрдэр. Алаас ырыата ыраах дьиэрэйдин, саха ырыата уһун үйэлэннин диэн алгыс тылбытын этэ хаалабыт!

Эмма ПАВЛОВА, Мэҥэ Хаҥалас улууһунааҕы култуура салалтатын методиһа