Иллэрээ сыл кинигэ маҕаһыынын таарыйан, Саха сирин хаартатын атыыласпытым. Онтубун арыйа баттаан, сири-уоту көрө туран, Магадаан территориятыгар баар Суруктаах диэн хайаҕа хараҕым хатанна. 2013 сыллаахха Амыр өрүһүнэн Өлүөхүмэҕэ диэри уунан устан, эрдэн кэлбит эспэдииссийэбин саныы биэрдим. Нерюнгриттан пуойаһынан Уус Ньукдьа диэн сиргэ айаннаан тиийэн баран, олохтоохтортон сурук-бичик, ойуулаах таас туһунан сураспыппытыгар «Аюлах» диэн сир баар диэн ыйан биэрбиттэригэр уста турдахпыт. Чахчы, ол ыйбыт сирдэригэр сакральнай ойууну булбуппут. Аата да этэ сылдьар дии, «Аюлаах» (Ойуулаах). 1922 сыллаахха, кыраныыссаны тыыра иликтэринэ, онно сахалар олордохторо. Ол иһин ытык-бэлиэ сирдэрин аата Ойуулаах диэн уостан уоска бэриллэн хааллаҕа. Онон Магадааҥҥа баар хайа мээнэҕэ Суруктаах диэн ааттамматах буолуохтаах диэн, «Сурук-бичик» түмэлин дьонугар суруйдум. Сэҥээрэн дуу, онно тиийэ сылдьыахтара, баҕар, анарааттан олохтоох дьон тугу эмэ билэн ыйан-кэрдэн, туох эмэ сурук баарын-суоҕун этиэхтэрэ диэн санааттан.
Ол – «Руна» диэн Герасим Левин диэн тыл билимин дуоктара, тюрколог салайааччылаах саха былыргы суругун-бичигин чинчийэр, көрдүүр сыаллаах эспэдииссийэ. Хомойуох иһин, кэскиллээх улахан үлэни оҥоруох киһи, саха суруктааҕын дакаастыахтаах учуонай олохтон туораабыта атырдьах ыйын 20 күнүгэр 4-с сыла буолар. Ол да буоллар, тыыннааҕар туруорсан, сүүрэн-көтөн арыйтарбыт «Сурук-бичик» түмэлэ үлэлии турар. Түмэл үлэһиттэрэ Женя Горохов уонна Байдам Филиппов быйыл сайын Магадааҥҥа ол хаартаҕа булбут Суруктаах хайаны көрө, бэрэбиэркэлии диэн айаннаан кэллилэр. Туох сонуннаах кэлбиттэрин билсиэххэ. Эспэдииссийэ кыттыылааҕа, түмэл үлэһитэ, Хотугулуу-Илиҥҥи олохтоох омуктар тылларын уонна култуураларын институтун магистрана Байдам Филипповы көрсөн кэпсэттим. Онон кини кэпсээнин сурукка тиһиим.
Сир аата мээнэҕэ ааттаммат
Суруктаах диэн ааттаах хайа Саха сиригэр уонча сиргэ баар: Хаҥаласка, Өлүөхүмэҕэ, Аммаҕа, Өлөөҥҥө. Олорго тиийэн көрдөххө, чахчы, туох эмэ биллибэт суруктаах эбэтэр уруһуйдаах буолар. Магадаан уобалаһын Среднеканскай диэн оройуонугар Сеймчан диэн бөһүөлэккэ Суруктаах диэн хайа баар эбит. Ол даҕаны мээнэҕэ буолбатах буолуохтаах. Арай онно туох эмэ сурук-бичик баар буоллаҕына, саха устуоруйатыгар улахан суолталаах, элбэҕи этэр булумньу буолуохтаах. «Сурук-бичик» түмэлин үлэһиттэрэ, ону тэҥэ сүрүн успуонсарбыт ГУП ДьУоХХ генеральнай дириэктэрэ Виктор Викторович Омуукап, көмөлөһөөччүтэ Владимир Семенович Аргунов буолан баран кэллибит.
Сеймчаҥҥа саха баар дуо?
Дьокуускайтан ыам ыйын 27 күнүттэн хомунан-тэринэн, айаммытын саҕалаабыппыт. Чопчу маршруппут Дьокуускай–Сеймчан–Суруктаах. Ол саҕана сайын өрөгөйдөөн турарыныы, куйаас күннэр турбуттара. Онон суортуктаах, путбуолкалаах эрэ айаннаабыппыт. Маҥнай Хаандыгаҕа тиийбиппит. Онно ДьУоХХ филиала баар. Онон бэркэ хоннорбуттара. Сынньанан, өрөөн баран, Магадаан диэки түһүннүбүт. Иккис күммүтүгэр аара суолга хоммуппут. Үһүс күн үүммүтүгэр Сеймчаҥҥа тиийэн, пуортан мотуоркабытын киллэрбиппит.
Сеймчан диэки чугаһаатахпыт ахсын салгыммыт улам-улам сөрүүдүйэн, таҥаспыт хаппыыста курдук халыҥаан испитэ. Тиһэҕэр, төрүт даҕаны, кыһыҥҥы кууркабытын кэппиппит. Тиийбиппит – от-мас саҥа тыллан эрэр этэ. Барыахпыт иннинэ онно олорор олохтоох сахалары – ини-бии Гавриил уонна Валерий Аммосовтары – кытары ситимнэспиппит. Кинилэр сөбүлэҥнэринэн убайдарын үүтээннэригэр түһэр буолбуппут. Биһигини көрсөн баран, Гавриил Сеймчаҥҥа хаалбыта. Оттон Валерий Суруктаах хайа аттыгар кордоҥҥа (егерь эбэтэр лесник олорор дьиэтэ) үлэлиир буолан, кэлэ-бара биһиэхэ көмө-тирэх буолбута.
Сахалар бааллар эбит. Олохтоох дьаһалтаҕа үлэлиир Мельникова Ирина Дмитриевнаны көрсүбүппүт. Кини Магадаан сахаларыгар эрийэн, эбиэт кэннэ мустан көрсүөх диэн болдьоспуппут. Тарбахха баттанар киһи кэлбитэ. Сеймчаҥҥа билиҥҥи туругунан 2000-тан тахса киһи олорор, олортон сахата оҕолуун-уруулуун 130 кэриҥэ. Сахалыы билэр 3 эрэ киһи хаалаахтаабыт, аны бары кырдьаҕастар. Саастаах дьон, биллэн турар, ыарытыйаллар, онон көрсөрбүт табыллыбатаҕа. Сахалыы саҥаны онон истибэтибит. Биһигини көрсүбүт Гавриил Аммосов «Догор» диэн сахалар общиналарын бэрэссэдээтэлэ.
Олох-дьаһах уустук
Сахалар төрүт дьарыктара булт-алт буолан, балыктаан-бултаан айахтарын ииттэн олороллор эбит. Тыаҕа таҕыстахтарына сиэри-туому тутуһаллар. Сахалыы үгэспитин илдьэ сылдьаллара, умнубатахтара сөхтөрбүтэ. Ас-таҥас сыаната үрдүк, хамнастара кып-кыра. Урукку сахалар Балыгычаан диэн сиргэ ынах-сылгы ииттэн олорбуттар, онтон көһөрбүттэр. Көһөрбүттэрин кэннэ бары арыгылаан сүтэн бүттүлэр диэн суҥхараллар. Сылгылар кыыл барбыттар, бүтэһик сылгы былырыын өлбүтэ дииллэр. Билигин Балыгычааҥҥа метеостанция баар, 4 киһи олорор.
Сеймчан бэйэтэ, дьиҥэр, улахан бөһүөлэк, 10 тыһ. киһи баар эбит. Билигин 2000 эрэ кэриҥэ хаалбыт. Бары куораттарга көһөн, барыталаан эрэллэр. Саха сириттэн таҕыстаххына, элбэх баҕайы быраҕыллыбыт бөһүөлэк баар. Куорат куоратынан иччитэх турар, көрөргө дьулаан хартыына. Кадыкчан диэн куорат аҥаардаах бөһүөлэк баар. Таарыйан ааспыппыт, онно 90-с сылларга чох хостуур шахтаҕа эстии буолбутун кэннэ олохтоохтору көһөртөөбүттэр. Билигин аҕыйах сахаттан «саха тылын үөрэтиэхпитин баҕарабыт» диэччилэр бааллар. Саха сириттэн учуутал кэллэҕинэ, үөрэтиэххэ сөп эбит, оскуолаҕа. Аҕыйах ахсааннаах омуктарга ол-бу тэрээһин бөҕөнү тэрийэллэр эбит даҕаны, сахаларга бакаа туох да буолар сибикитэ биллибэт. «Тас сахалар» хамсааһын актыбыыстара Н.Н. Павлов-Халан уонна Багдарыын уола Ньургун бара сылдьыбыттар эбит, ол кэннэ ситим олохтоон, эһиил ыһыах эҥин тэрийээри сылдьаллар.
Ити ини-бии Аммосовтар Балыгычаан диэн сиртэн төрүттээхтэр. Интэринээккэ улааппыт буолан, сахалыы билбэттэр, умнубуттар. Аҕыйах эрэ тылы абына-табына билэллэр. Сеймчаҥҥа сир-алаас аатын тартарыыта суох, уу сахалыы саҥараллар. Холобур, Кэтэх Балыктаах, Суруктаах, Куобах Мэйиилээх диэн уу сахалыы ааттаах сирдэр. Били, Гавриил убайын үүтээниттэн көс курдук ыраах үрэх баһыгар турар Орулупча диэн сиргэ сахалар былыргы өтөхтөрө баарын анаан көрдөрбүтэ.
Били, хаартаҕа бэлиэтэммит Суруктаах хайаны инньэ диэн ааттаабаттар эбит, олохтоохтор Куобах Мэйиилээх дииллэр. Оттон тоҕо Суруктаах буолбутун ким да билбэт.
Хайа чугас курдук эрээри...
Айаммыт 2000 кэриҥэ курдук сиринэн, 200 км уунан уонна сатыы ыркый ойуур быыһынан, дулҕалары, маардары уҥуордаан... Айака, кытаанах айан күүтэн турар этэ. Хас км хаампыппыт эбитэ буолла?.. Сайын саҕаланыыта тиийбит буоламмыт, уута тахсан, үрэхтэр уулара үрдээн, туолан турар этэ.
Маҥнай тиийбит күммүтүгэр үүтээҥҥэ хоммуппут диэн этэн аһарбытым. Хонон турбуппут, сарсыныгар ол үүтээммит сирэ арыыга кубулуйбут этэ. Төгүрүччү уу. Хайабытыгар тиийээри, оҥочонон туораан бара сатаабыппыт даҕаны, ууга түһэн, төннөн кэлбиппит. Аҕыйах күн иһигэр уу лаппа түспүтэ. Ол иһин киһи кэһэн туоруур буолбутун кэннэ биирдэ, салгыы айаннаатыбыт.
Ыркый ойууру, үрэхтэри уҥуордаан, дулҕаны кэһэн былыргы кыһыҥҥы суолга тахсыбыппыт. Ол суол Суруктаах аттынан ааһар. Олохтоохтор «онон хаамарга арыый табыгастаах буолуо» диэн сүбэлээбиттэрэ. Кыһыҥҥы суолунан тобукпутугар диэри ууну кэһэ сылдьыбыппыт. Ол да буоллар дулҕаны хааман туоруурдааҕар быдан чэпчэки этэ. Оннук курдук суукка кэриҥэ хааман, биир үрэххэ тиийэн, иҥнэн хаалбыппыт. Араастаан толкуйдаан, мындырдаан туруоруммут сыалбытыгар тиийэ сатаабыппыт даҕаны, айылҕа күүһэ сүрдээх, кыаллыбата. Онон биир сүбэнэн төннөргө күһэллибиппит. Аны тыатааҕы баппаҕайын суола ынах суолунааҕар элбэҕэ. Хата, биһиги дьолбутугар, харахха көстүбэтэхтэрэ. Олохтоохтор: «Эһэни көрүстэххитинэ, ыта сатаамаҥ, көмөлөспөт. Үөһэ халлааҥҥа ытан, куттаан баран, буут быстарынан сүүрэргитигэр тиийэҕит», – дииллэрэ.
Төннөбүт дэһэн баран, Сеймчаҥҥа сирдьит киһилээх кэлэн, төхтүрүйэн атын сиринэн барарбыт дуу диэн мунаарбыппыт. Гавриил уола Максим сирдьит буолбута. Ол да буоллар хайабытын син биир булбатахпыт, туох да диэбит иһин, киһи айылҕа күүһүн иннигэр кыччаан хаалар, утарылаһар кыаҕа суох эбит. Уута түстэҕинэ, арыый табыгастаах кэми булан, өссө үчүгэйдик сураһан баран, иккистээн эспэдииссийэҕэ барыахпыт дэһэн кэлбиппит. Билигин ымпыгын-чымпыгын син биллэхпит. Айаммытын үбүлээбит, идиэйэбитин истэн өйөөбүт киһиэхэ – Виктор Викторовичка уонна биһигини көрсүбүт, көмө-тирэх буолбут сахаларга, Аммосовтар дьиэ кэргэннэригэр, олохтоох салалта үлэһитэ И.Д. Мельниковаҕа улахан махтал. Өссө да тиийиэхпит турдаҕа. Суруктаах кистэлэҥин арыйар аартык мэлдьи аһаҕас!
Энтузиаст уолаттарбытыгар, саха былыргытын хасыһа-үөрэтэ, саха суруктааҕын туһунан туоһулары көрдүү сылдьар эдэр дьоҥҥо ситиһиини, баарды баҕарыаҕыҥ! Ханнык да сир-уот буоллун, биллибэт суруктары көрдөххүтүнэ-иһиттэххитинэ, «Сурук-бичик» түмэлигэр тыллааҥ диэн көрдөһөбүт. Биир санаанан өбүгэбит устуоруйатын быыкаа да бытархайын хомуйуоҕуҥ, сааһылыаҕыҥ.
Сардаҥа БОРИСОВА.
