«Дьоллоох түгэн миэхэ эмиэ тосхойбута...»

Бүгүҥҥү нүөмэр ыалдьыта Кыыс Амма биэрэгиттэн төрүттээх хомусчут-импровизатор – Эркин Алексеев. Кини билигин Хомус түмэлигэр учуонай-сэкирэтээр дуоһунаһыгар ананан үлэтин үөһүгэр сылдьарын тутан ылан кэпсэттим. Олоххо ураты көрүүлээх, туспа суоллаах-иистээх бэрт интэриэһинэй кэпсээннээх сэһэргээччи буолан биэрдэ. Үүнэн эрэр көлүөнэ ааҕааччыга үтүө холобур буолуо диэн бигэ эрэллээхпин.

– Биһиги аймах Амма Лээгититтэн силис тардабыт. Лээгини көһөрүү кэмигэр дьонум Аммаҕа кэлэн олохсуйбуттар. Маҥнайгы кылааска Амма 2-с №-дээх орто оскуолатыгар киирбитим. Кэлин оскуоланы бүтэрэр сылларбар Амма педагогическай гимназиятыгар туттарсан киирбитим, онтум билигин Л.В. Киренскэй аатынан лиссиэй буолан турар.

– Хомус абылаҥар хаһааҥҥыттан ылларбыккыный?

– Бастакы кылааска үөрэнэ сырыттахпына, төрүт култуура уруогар учууталбыт хомуһу билиһиннэрбитэ. Бэрт дьикти үстүрүмүөн туһунан болҕойон олорон истибитим. Учууталым тардан көрдөрбүтүгэр бары даҕаны ах баран хаалбыппыт. Уруок бүтүүтэ уочаратынан тутан-хабан, оонньоон көрбүппүт. Дьоллоох түгэн миэхэ эмиэ тосхойбута, ол эрээри дьолум уһаабатаҕа, уоспун кыбытаммын, түргэн соҕустук атын оҕоҕо биэрэ охсубутум. Онон хомуһу кытта билсиһиим «ыарыыттан» саҕаламмыта (күлэр).

– Ол кэннэ хомуска интэриэһиҥ олоччу сүттэ дуо?

– Суох, алын сүһүөх кылааска үөрэммитим тухары ийэбиттэн «фольклор куруһуогар киллэр» диэн көрдөһөрбүн өйдүүбүн. Ол саҕана хас да куруһуокка тэҥинэн сылдьар буоламмын дуу, култуура эйгэтиттэн биһиги аймах ыраахпыт бэрдиттэн дуу, ийэм мин баҕабын улахаҥҥа уурбатаҕа. «Саатар, хомус атыылаһан кулу», – диэбиппэр, син ылыах буолбута да, ол айыыта онон, умнуллубута. Тастыҥ эдьиийбэр ыалдьыттыы бардахпына, кини эргэрбит, тыла тостубут хомуһунан оонньоон муҥнанарым. Биллэн турар, оччо буолбут хомустан туох даҕаны үчүгэй тыас тахсыбатаҕа. Кэлин орто сүһүөххэ үөрэнэ сылдьан кылааһынан куорат кэрэхсэбиллээх сирдэринэн култуурунай сырыыга барар буоллубут. Бырагыраамабыт биир пууна Хомус түмэлигэр сырыы этэ. Ол саҕана түмэл өссө эргэ дьиэҕэ баара. Хомус Уйбаан бэйэтэ-бэйэтинэн иэйэн-куойан туран кэпсээбитин олох бу баардыы өйдөөн хаалбыппын. Бэйэм интэриэстээх буоламмын, кини хас биирдии тылын ымпыгар-чымпыгар диэри өйдөөн иҥэриммитим. Ол көрсүһүү кэннэ, хомуска интэриэһим өссө күүһүрбүтэ.

– «Хомус миэнэ» эбит диэн өйдөбүлгэ хаһан кэлбиккиний?

– Биир үтүө күн «кулуупка кэнсиэр буолар үһү» диэн истэммин бардым. Онно Өнньүөс уола Коля Унаров хомус тарда туран, кыыл саҥатын бэрт чуолкайдык таһаарарын сэҥээрэ истибитим. Саҥа оскуолаҕа кэлэн элбэх саҥа доҕордоммутум. Олортон биирдэстэригэр, Сеня Сибиряковка, күүлэйдии сылдьаммын тэлэбиисэр үрдүгэр былыргы хахтаах хомус сытарын бэлиэтии көрбүтүм. Ким оонньуурун туоһуласпыппар киһим: «Хос эһэм оҥорбут хомуһа, өйдөбүнньүк курдук турар, ылан оонньуур буоллаххына оонньоо», – диэн көҥүл биэрдэ. Мин обургу хаба тардан, оонньоон бардым. Олус астынным, дуоһуйдум да диэххэ сөп. Ол түгэнтэн хомустан арахсыа суохпун диэн өйдөөбүтүм. Онтон ыла доҕорбор ыалдьыттыы тиийэрим чаастатыйбыта (күлэр).

– Биир эдэр ийэ эппитин санаан кэллим, дьыссаат саастаах оҕолоро тэлэбиисэргэ олоҥхону, тойугу, хомус тыаһын иһиттэхтэринэ, сүүрэн кэлэн, болҕойон олорон истэллэр үһү. Оҕону кыра сааһыттан фольклорга уһуйар наадалаах дуо?

– Урукку дириэктэрбит Николай Спиридонович Шишигин «хомус тартахпына, өбүгэлэрбин кытта кэпсэтэбин» диир этэ. Кэлин санаатахпына, мин оҕо сылдьан нууччалыы биһик ырыатыгар олох утуйбат, оттон сахалыы матыыптаах муусукаҕа бигэнэн, утуйан хаалар үһүбүн. Төһө да нууччалыы иитиилээх буолларбыт, бэйэбит да билбэппитинэн, өбүгэлэрбитин кытта ыкса ситимнээхпит. Онон, оҕо баҕалаах буоллаҕына, фольклор ханнык баҕарар көрүҥэр, хомуска даҕаны үөрэттэрии бары өттүнэн туһалаах дии саныыбын.

– Оскуола кэннэ ханнык үөрэх кыһатыгар туттарыстыҥ? Сэрэйдэххэ, култуура эйгэтигэр буолуо?

– Биир кэлим эксээмэннэрбин туттаран, ханнык үөрэххэ туттарсарбын толкуйдуу сылдьар кэммэр, учууталым Арассыыйа соҕуруу куораттарыгар баар үрдүк үөрэх кыһаларын испииһэгин биэрбитэ. Олорго, аҕыйах да буоллар, мин баҕарар идэлэрим баар этилэр. Аны киирэ сорунан баран, киин куоракка үөрэнэ киириэхтээхпин диэн толкуй түстэ. Москубаҕа сылдьыбыт дьонтон иһиттэхпинэ, тоҕо эрэ бары олус кэлиилээх-барыылаах, сылаалаах дииллэрин өйдөөн хаалбыппын. Оттон Санкт-Петербурга сылдьааччылар, төттөрүтүн, астынан кэлээччилэр дии санаатым да, А.И. Герцен аатынан судаарыстыбыннай педагогическай университет культурологияҕа факультетыгар докумуоннарбын биэрдим. Ийэм соҕурууҥҥу куораттарга ыытыан баҕарбат этэ. Хата, дьолбор, бу үөрэх кыһаларыгар докумуону тутуу Саха сирин үөрэхтэринээҕэр эрдэ буолар буолан, баҕалаах үөрэхпэр эрдэтинэ киирэн хаалбытым.

– Киин куоракка устудьуон олоҕун эккинэн-хааҥҥынан билбит киһи, билиҥҥи устудьуоҥҥа тугу сүбэлиэҥ этэй?

– Мин аҕыс сыл тухары Арассыыйа биир саамай улахан куоратыгар, Санкт-Петербурга бастаан устудьуоннаабытым, кэлин аспираннаабытым. Улахан куоракка тус кыаххын көрдөрөр элбэх кыах үөскүүр, олоҕу атын хараххынан көрөр буоларгын саарбаҕалаабакка этэбин. Холобур, ырааҕы-чугаһы метро ыстаансыйаларын уһуннарынан кээмэйдиир буолаҕын, бириэмэ эмиэ метро үлэлиир бириэмэтигэр тэҥнэһэр. Бириэмэни таба туһанарга, харчыны кээмэйдээн сөпкө туттарга үөрэнэҕин. Өссө биир үчүгэй өрүт – киин үрдүк үөрэх кыһаларын куоратын килиимэтэ сылаас. Ол иһин сыаналаах кыһыҥҥы таҥаска харчы бараабаккын. Ас-үөл сыаната эмиэ чэпчэки. Лиэксийэлэри эрэ куоттарымыахха наада. Хас биирдии учуутал кинигэҕэ суох билиини лиэксийэлэригэр биэрэр. Үөрэххэ баҕалаах, интэриэстээх киһи үөрэнэригэр судургу. Санкт-Петербург – култуураны сайыннарарга олус үчүгэй куорат. Урут-уруккуттан «мусуой-куорат» быһыытынан биллэр. Түмэллэрин уонна тыйаатырдарын ахсаанынан биһиги дойдубут саамай баай куората. Мээнэҕэ «Хотугу Пальмираҕа», «Хотугу Венецияҕа» тэҥнээбэтэхтэрэ буолуо.

– Улахан сыанаҕа маҥнайгы тахсыыҥ?

– Бу кыһаҕа урут-уруккуттан хотугу эрэгийиэннэр аҕыйах ахсааннаах омуктарын устудьуоннара үөрэнэллэр. «Кузница северных педагогических кадров» диэн мээнэҕэ ааттамматаҕа чахчы. Хотугу норуоттартан төрөөбүт тылларын, култуураларын үөрэппит учуонайдары барыларын Герцен аатынан университет үөрэтэн-такайан таһаарбыт. Ол иһин хотугу норуоттар култуураларын уратытын көрдөрөр ансаамбыл тэриллибитэ номнуо 50-тан тахса сыл буолбут. Бастаан үҥкүү ансаамбылыгар киирбитим. Салгыы хомустуурбун билэн, хомуска оонньотор буолбуттара. Оччолорго даҕаны бэйэм бас билэр хомуһум суох этэ. Онтон-мантан, оҕолортон уларсаммын оонньуур этим. Бастакы куурус сайыныгар Дьокуускайга кэлэммин «Кудай Бахсы» сувенирнай маҕаһыынтан Афанасий Мандаров оҥорбут хомуһун атыыласпытым.

– Алҕаһаабат буоллахпына, «Дайар дуораан» диэн бөлөхтөөх этигит дуо?

– Санкт-Петербурга баар Саха сирин бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтин иһинэн алтыа буоламмыт (биэс кыыс, биир уол) «Хотугу хомус» ансаамбыл тэриммиппит. Үксүн «Айархаан» репертуарыттан оонньуур этибит. Улахан куоракка кэнсиэр, бэстибээл эрэ дэлэй этэ. Бииргэ оонньуур кыргыттарым миигиттэн үрдүкү кууруска үөрэнэр этилэр, ол иһин нөҥүө сылыгар үөрэхтэрин бүтэрэн, тарҕаһан хаалбыттара. Мин бэйэбиттэн кыра кууруска үөрэнэр Алдаана Бурцевалыын иккиэйэҕин хаалбыппыт. Үһүс киһинэн эбии Айсена Бурнашева диэн айылҕаттан дэгэрэҥ куоластаах, хомус тардар даҕаны, ыллыыр даҕаны кыыһы буламмыт, туспа бөлөх тэриммиппит. Эн эппитиҥ курдук, «Дайар дуораан» диэн ааттаммыппыт. Оннук 2-3 сыл тухары Санкт-Петербурга, элбэхтик Москубаҕа уонна Новгородка хомуска оонньообуппут. Балачча элбэх нүөмэри толкуйдааммыт, аҥаардас бэйэбит эрэ сыалай чаастаах кэнсиэр биэрэр кыахтаммыппыт. Бырагыраамабытыгар ырыа-тойук, үгэс ньыматынан сыыйа тардыы, аныгылыы эстрада ньыматынан тардыы, ааптарыскай тута хоһуйуу (импровизация) барыта баара.

– Эппиэккиттэн сиэттэрэн өйдөөтөхпүнэ, эн үгэс ньыматынан сыыйа тардыыны, аныгылыы эстрада ньыматын иккиэннэрин биһириир эбиккин. Оннук дуо?

– Төрүт үгэс Саха норуотун сүдү баайа-дуола буолар. Устуоруйа чахчыларыттан даҕаны сылыктаатахха, төрүт үгэс биһиги норуоппутугар улахан суолталаах буолан, хомус олох очурдарыгар оҕустарбакка, күн бүгүнүгэр диэри суолтатын сүтэрбэккэ тиийэн кэллэ. Ол эрээри олох тэтиминиин тэҥҥэ саҥа сүүрээн эмиэ киирэн иһиэхтээх дии саныыбын. Төрүт үгэһинэн сыыйа тардан оонньооһун – тус бэйэҕэ эбэтэр олох кыра истээччигэ туһуламмыт муусука. Бэйэм ис дууһабыттан уоскуйан, санаабын барытын түмэн туран турукка киирдэхпинэ эрэ, дьиҥнээх хомус муусуката тахсарга дылы буолар. Оттон аныгылыы тардарбар, тэтимнээхтик, өрө күүрүүлээхтик оонньоотохпуна, бэйэбиттэн тахсар эниэргийэни улахан публикаҕа тириэрдэбин дии саныыбын. Дьиссэртээссийэм бу тиэмэҕэ чугас ис хоһоонноох.

– Импровизатор-хомусчут уонна виртуоз-хомусчут аатын ким иҥэрэрий?

– Көһө сылдьан ыытыллар Аан дойдутааҕы хомус кэнгириэһигэр ыытыллар күрэххэ виртуоз-хомусчут аатын иҥэрэллэр. Бастакы кэнгириэс 1984 сыллаахха Эмиэрикэҕэ буолбута. 1991 сыллаахха Саха сиригэр буолбут кэнгириэскэ виртуозтар күрэхтэрэ аан бастаан ыытыллыбыта. Бу күрэххэ барыта 9 киһи Аан дойду виртуоз-хомусчутунан талыллыбыта. Олор истэригэр Спиридон Шишигин, Федора Гоголева, Петр Оготоев бааллара. 2011 сыллаахха Дьокуускайга буолбут кэнгириэскэ Альбина Дегтярева, Дьүрүйээнэ уонна Ким Борисов виртуоз-хомусчут үрдүк аатын сүгэллэр. Бастакытынан, маннык күрэх сэдэхтик ыытыллар. Иккиһинэн, хас биирдии хомусчут ылла даҕаны ити таһымҥа тахсар кыаҕа суох. Ол иһин Саха сиригэр импровизатор-хомусчут диэн саҥа таһым киирэр.

Билигин Хомус Аан дойдутааҕы киинэ уонна түмэлэ баар систиэмэни уларытыыга үлэлэһэ сылдьар. Холобур, импровизатор-хомусчут – ортоку үрдэл, виртуоз-хомусчут үрдүкү үрдэл уонна алын сүһүөх үрдэл баар буолара сабаҕаланар.