Василий Андреевич Протодьяконов-Кулантай аатынан литэрэтиирэ түмэл-комплекса Уус Алдан улууһун Чараҥ сэлиэнньэтигэр 1993 сыллаахха балаҕан ыйын 12 күнүгэр В.А. Протодьяконов-Кулантай тус архыыбыгар, бибилэтиэкэтигэр олоҕуран И.В. уонна З.В. Мигалкиннар көҕүлээһиннэринэн, улуус баһылыга Р.П. Попов өйөбүлүнэн тэриллибит. 2012 сыллаахха РФ култуураҕа миниистирэ А.А. Авдеев, Уус Алдан улууһун баһылыга В.Д. Троев, түмэл-комплекс дириэктэрэ З.В. Мигалкина бииргэ үлэлиир туһунан үс өрүттээх сөбүлэҥ түһэрсибиттэр.
Балаҕан ыйын 21 күнүгэр Уус Алдан улууһун Чараҥ сэлиэнньэтигэр, салгыы Бороҕон бөһүөлэгэр бэрт сэргэх тэрээһин буолан ааста.
Айылҕабыт барахсан тэрээһин буоларыгар анаан-минээн ыраас, үрдүк күөх халлааннаах, күлэр-үөрэр күннээх күһүҥҥү күнүн тосхойон бэйэтин бэлэҕин утары уунна.
Уус Алдан улууһун, өрөспүүбүлүкэ даҕаны олоҕор дьоһун түгэн бэлиэтэниитигэр Дьокуускайтан СӨ Култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирин бастакы солбуйааччыта Н.А. Макаров, Саха сирин Суруйааччыларын ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ О.Г. Сидоров, СӨ Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ И.В. Мигалкин, уопсастыбаннай диэйэтэл А.В. Мигалкин кэлэн кытыннылар. Дэлэгээссийэ састаабыгар ыраах, хайалаах Үөһээ Дьааҥы улууһун култуураҕа салаатын салайааччыта, бэйиэт В.П. Стручков-Дуулаҕа Дьуһаал, “Полярная звезда” сурунаал прозаҕа салаатын эрэдээктэрэ М.В. Никитина, СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ В.П. Николаев бааллар.
Дэлэгээссийэ чилиэннэрэ айаннарын бүтэһик кэрчигэр массыына түргэн айаныгар сэндэҥэ тыа быыһынан элэгэлдьийэн көстөр Тойон Мүрүнү сөҕө-махтайа көрө-көрө, эргийэ сыыйылыннаран, суолларын төрдүгэр турар В.Н. Мигалкин аатынан Чараҥ орто оскуолатыгар сылдьан, үөрэх кыһатын үлэтин кытта билистилэр, оҕолор илиинэн оҥоһуктарын көрөн сэргээтилэр. И.В. Мигалкин илии тутуурдаах сылдьар идэтинэн оскуола бибилэтиэкэтин бэйэтин саҥа тахсыбыт кинигэлэринэн хаҥатта, ол иһигэр саха омугун кэлиҥҥи кэмҥэ биллибит, киэн туттар идэтийбит дипломата, Монголия судаарыстыбатыгар РФ консулунан таһаарыылаахтык үлэлээбит, биллэр-көстөр судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай диэйэтэл Александр Васильевич Мигалкин туһунан кинигэни бэлэхтээтэ.
Оскуола 1940 сыллаахха тутуллубут. Тэрийээччитинэн, бастакы дириэктэринэн Василий Николаевич Мигалкин, норуокка биллэринэн Кыанар Баһылай буолбут. Оскуола 80-ча сыл усталаах туоратыгар төһөлөөх оҕону А-ны, Б-ны биллэрэн, ааҕарга-суруйарга үөрэтэн, билиини-көрүүнү биэрэн олох улахан суолугар үктэннэрбитэ буолуой? Билигин оскуола дьиэтэ-уота лаппа эргэрбит, саҥа таас оскуола тутуллара наада буолбут.
Үөрүүлээх тэрээһин түмэл тиэргэнигэр саҕаланна. Инньэ 25 сыл анараа өттүгэр Нэлээн Хатыҥ чараҥар, эргэ медпуун дьиэтигэр үлэтин саҕалаабыт түмэл билигин аналлаах дьиэтэ-уота элбээн, үлэтэ кэҥээн, улууска эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар тарбахха баттанар түмэл буолан сириэдийэн тахсыбытыгар Зоя Васильевна уонна Иван Васильевич Мигалкиннарга, тэрилтэ үлэһиттэригэр махтал тыллара этилиннилэр.
Улуус баһылыгын бастакы солбуйааччыта М.В. Борисов, улуус култуураҕа салаатын салайааччыта И.И. Аммосов, I Хоро нэһилиэгин баһылыга В.В. Бурцев, куорат тэрилтэлэрин дэлэгээссийэлэрин салайааччылара түмэл үлэһиттэрин истиҥник эҕэрдэлээтилэр, тэрилтэлэрин аатыттан бочуотунай кырааматалары, махтал суруктары, түөскэ иилиниллэр анал бэлиэлэри, бэлэхтэри үөрүү-көтүү доҕуһуолугар туттардылар. Ити курдук түмэл дириэктэрэ З.В. Мигалкина, үлэһиттэр М.Н. Готовцева, Е.В. Васильева, А.Х. Антипина, К.А. Бурцева, А.В. Скрыбыкина, И.И. Окоемов, Нь.В. Мигалкин уо.д.а. сыралаах, таһаарыылаах үлэлэрэ үрдүктүк сыаналанна.
Чараҥ орто оскуолатын үһүс кылааһын алта уола сахалыы таҥастаах тахсан бэйиэт Н.Е. Винокуров-Урсун “Кулантай музейа” диэн хоһоонун доргуччу ааҕан тэрилтэ үлэтэ-хамнаһа хайдах саҕаламмытын уус-уран тылларынан сырдаттылар.
Тэрээһин кыттыылаахтарыгар түмэл анал салаалара, эбии тутуулара ааннарын тэлэччи астылар, онно экскурсоводтар түмэл устуоруйатын, хантан-хайдах саҕаламмытын, араас экспонаттары, улуу биир дойдулаахтара В.А. Протодьяконов-Кулантай туһунан киһи иһиттэр истэ туруох курдук сэргэхтик кэпсээтилэр.
Мин бардым кытарар кыһаҕа
Эппинэн-хааммынан буһарга.
Мин бардым үүнээхтиир олоҕу
Төлөннөөх кыымынан саҕарга.
Кулантай
Бастакы саала “Ойуунускай умнуллубат ыһыаҕа” диэн киһини тута интэриэһиргэтэр ааттаах экспозициянан саҕаланар. Экспозиция 1936 сыллаахха күһүҥҥү ыһыахха П.А. Ойуунускайы кытта бастакы көлүөнэ суруйааччылар С.Р. Кулачиков-Эллэй, Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа, В.М. Новиков-Күннүк Уурастыырап, А.А. Бэрияк, Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон кэлэ сылдьыбыттарын кэпсиир, хаартыскаларынан, докумуоннарынан туоһулуур. “Саха литэрэтиирэтин төрүттэниитэ” экспозиция бөдөҥ судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэл, суруйааччы, суруналыыс В.В. Никифоров-Күлүмнүүр суруйбут суруктарынан, эппит тылларынан, ырытыыларынан оҥоһуллубут. Салгыы “Саха сирин норуоттарын литэрэтиирэлэрин төрүттээччилэрэ”, “Саха норуодунай суруйааччылара, бэйиэттэрэ”, “Кулантай саха литэрэтиирэтин аартыгар” экспозициялар, “Уус Алдан олоҥхоһуттара уонна тойуксуттара” галерея, Е.Е. Бурцева уруһуйа көрөөччү болҕомтотун тардаллар.
Иккис саалаҕа “Норуоттан тахсыбыт талаан” диэн РСФСӨ, САССӨ норуодунай худуоһунньуга, РФ ускуустубатын үтүөлээх үлэһитэ, И.Е. Репин аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, муосчут Т.В. Аммосов үлэлэрин хаартысканан галереята тэниччи тардыллыбыт. “Уот тыллаах сыллар” экспозия саха буойун суруйааччыларын, бэйиэттэрин кэпсиир.
Үһүс саала “Олох далааныгар” экспозицията Саха сирин бөдөҥ судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэлин, ССӨС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнин, суруйааччы, драматург В.А. Протодьяконов-Кулантай мемориальнай кэбиниэтэ.
Түмэл-комплекс эбии тутуулара үгүс сылдьааччы болҕомтотун тардар. Ол курдук бабаарынаҕа сайыҥҥы быыстапка экспозициялара туруоруллаллар, чочуобунаҕа “Таҥара дьиэтигэр бастакы оскуолалар”, оттон балаҕаҥҥа “Өбүгэ олоҕо-дьаһаҕа” диэн экспозицияларга киһи хараҕа хатанар. Балаҕаҥҥа сахалыы сиэри-туому утумнуур, сөргүтэр тэрээһиннэр ыытыллаллар. Туспа дьиэҕэ түмэл салалтатын сэргэ комплекс баай фондата харайыллан сытар.
Балаҕан дьиэҕэ бу үбүлүөйдээх даатаҕа анаммыт “Куорсун-2018” литэрэтиирэ күрэҕин поэзияҕа уонна прозаҕа кыттааччыларын айымньыларын СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэннэрэ, бэйиэттэр Виктор Стручков-Дуулаҕа Дьуһаал, Валериан Николаев, прозаик Мария Никитина ырыттылар. Дьүүллүүр сүбэ ханнык хоһоон, кэпсээн тугунан табыллыбытын бэлиэтээтилэр, туох итэҕэстэр баалларын ыйдылар, сүбэ-ама биэрдилэр, түмүк таһаардылар.
Эбиэттэн киэһэ Бороҕон бөһүөлэгин офиснай киинигэр “Кулантай түмэлэ: үлэ уопута, салгыы сайдыыта” төгүрүк остуол үгүс киһини муста. Дьокуускайтан кэлбит дэлэгээссийэ чилиэннэрэ, улуус дьаһалтатын салайааччылара, түмэл үлэһиттэрэ, учууталлар, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ түмэл-комплекс дириэктэрэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ З.В. Мигалкина “Кулантай түмэлэ: үлэ уопута, салгыы сайдыыта” дакылаатын дьүүллэстилэр, санаа атастастылар.
СӨ култуураҕа уонна духуобунаска миниистирин бастакы солбуйааччыта Н.А. Макаров өрөспүүбүлүкэҕэ түмэл балаһыанньатыгар толору эппиэттиир, ол аата анал фондалаах 83, олор истэригэр 20-чэ литэрэтиирэ түмэлэ баарын иһитиннэрдэ. Маныаха Уус Алданнааҕы Кулантай аатынан түмэл биир сэргэх, таһаарыылаах үлэлээҕинэн биллэрин бэлиэтээтэ. Онон уопут атастаһыы, тыа сирэ култууратын салгыы сайдыытын биир көрүҥүн быһыытынан олохтоох салалта ылынар буоллаҕына түмэл үлэһиттэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи сэминээрдэрин Кулантай түмэл-комплексын базатыгар ыытар тоҕоостооҕун эттэ. Улууска үс түмэл баарынан түмэл үлэтин сүрүннүүр сыалтан улуустааҕы тэрилтэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа тэриллиэн сөбүн эттэ. Билиҥҥи кэм сиэринэн түмэллэр виртуальнай буолан эрэллэрин санатан туран, бу хайысхаҕа үлэлэһэр наадалааҕын ыйда.
Улуус баһылыгын бастакы солбуйааччыта М.В. Борисов түмэл үлэтин үрдүктүк сыаналаата, оҕону, ыччаты иитиигэ улахан кылааты киллэрэрин бэлиэтээтэ. Кэлэр да өттүгэр Кулантай аатынан түмэл-комплекс киэҥ өрүттээх үлэтэ-хамнаһа салалта өттүттэн өйөнүөҕүн эттэ, бу үлэҕэ улуус дьоно-сэргэтэ, бары тэрилтэлэрэ кыттыахтаахтарын санатта.
РФ үтүөлээх уонна СӨ норуодунай артыыһа, ССӨС уонна РФ судаарыстыбаннай бириэмийэлэрин лауреата, П.А. Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырын артыыһа, тыйаатыр түмэлин салайааччыта Е.Н. Степанов Саха тыйаатыра уонна драматург В.А. Протодьяконов-Кулантай быстыспат сибээстээхтэрин бэлиэтээтэ, түмэл-комплексы үбүлүөйүнэн эҕэрдэлээтэ уонна Кулантайга аналлаах экспозицияны көрдөрүүгэ илдьэ кэлбитин бэлэх биэрэрин иһитиннэрбитин тэрээһин кыттыылаахтара ытыс тыаһынан махтана ылыннылар.
В.В. Алексеев аатынан Мүрүтээҕи “Уолан” гимназия дириэктэрин билим-мэтэдьиичэскэй үлэҕэ солбуйааччыта, тыл билимин хандьыдаата Н.В. Бурцева оҕону гражданныы, патриоттуу тыыҥҥа иитиигэ түмэл педагогикатын оруола улаханын, онон Кулантай түмэлигэр сайыҥҥы уонна кыһыҥҥы лааҕыр-оскуолалар тэриллэн үлэлиэхтэрин сөбүн эттэ.
Төгүрүк остуол резолюциятыгар Кулантай аатынан түмэл-комплекс 25 сыллаах үлэтин уопутун биһирииргэ, түмэл СӨ үбүн министиэристибэтин кытта шефствотын сөргүтэргэ, СӨ Суруйааччыларын сойуустарын уонна “Саха сирин суруйааччылара” ассоциацияны кытары салгыы киэҥ хайысханан бииргэ үлэлииргэ, үөрэтэр-чинчийэр үлэтин кэҥэтэргэ, түмэл үлэтин олоҕурбут көрүҥнэрин сэргэ виртуальнай хайысханан үлэлэһэрин ситиһэргэ диэн уо.д.а. этиилэр киирдилэр.
Күһүҥҥү, от-мас араҕас сэбирдэҕинэн сууланан суугунуу, көмүс манньыатынан ыһыахтана турар сырдык, чаҕылхай күн дьоро тэрээһиннэргэ сылдьаммыт сэргэхсийдибит, санаабыт көтөҕүлүннэ. Лоп курдук 82 сыл анараа өттүгэр П.А. Слепцов-Ойуунускай кэлэн тыл этэн, ыһыахтаһан барбыт сиригэр Чараҥҥа литэрэтиирэ түмэлэ тэриллиитин көҕүлээччилэригэр И.В. уонна З.В. Мигалкиннарга, саҕалааһыны өйөөбүт, быһаччы көмөлөспүт оччотооҕу нэһилиэк, улуус салалталарыгар, Чараҥ олохтоохторугар дириҥ махтал, кинилэринэн киэн туттуу кыымнара дууһабытыгар саҕыллан, өрө көтөҕүллэн тарҕастыбыт.
Валериан НИКОЛАЕВ.
