Кимберлитээҕи процесс (мантан салгыы – КП) чэрчитинэн бу дьыл ыам ыйын ортотугар Дубайга (ОАЭ), алмааһы хостуур салаа сайдыбыт сиригэр-уотугар олорор нэһилиэнньэҕэ, алмаастаах холбоһуктарга тэхиниичэскэй өйөбүлү оҥоруу уонна ону сайыннарыы туһунан аһаҕастык дьүүллэһэр киэҥ хабааннаах кэпсэтии аан бастакытын буолан ааста.
Алмаас хостооччулары кытта хайдах үлэлэһэн, бииргэ алтыһан олороллорун туһунан Арассыыйа, Сьерра-Леоне, Конго Дэмэкирээтийэлии Өрөспүүбүлүкэтэ, Соҕуруу Африка Өрөспүүбүлүкэтин бэрэстэбиитэллэрэ кэпсээтилэр. Тэрээһин ордук бэлиэ, чаҕылхай иһитиннэриилэриттэн биирдэстэрэ – Саха сирин Төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын ассоциациятын вице-бэрэсидьиэнэ, өрөспүүбүлүкэ долганнарын түмсүүтүн бэрэссэдээтэлэ Ольга Тимофеева-Терешкина иһитиннэриитэ буолла.
Кини онно Саха сиригэр олохтоох нэһилиэнньэ, муниципалитеттар уонна сир баайын туһанааччылар икки ардыларыгар олохтонор сыһыаны сүрүннүүр Этнология эспэртиисэтин туһунан өрөспүүбүлүкэ сокуона 2010 сыллаахха ылыллан үлэлиирин бэлиэтээбит.
Тустаах сокуон бырамыысыланнас бэрэстэбиитэллэрин, ол иһигэр АЛРОСА өйөбүлүн ылбыт, бииргэ үлэлэһэр бары өрүттэр интэриэстэрин көмүскүүр. Ону тэҥэ кинилэр сыһыаннаһыыларын билиҥҥи, сайдыылаах кэм таһымыгар таһаарар аналлаах.
«Бу сокуон ис-иһигэр киирдэххэ, ХНТ декларациятыгар сыһыарыллыбыт төрүт олохтоох омуктар бырааптарын олохсуйан-уутуйан олорор сирдэригэр сир баайын хостууру туораттан модьуйуута суох, барытын өйдөөн-учуоттаан туран, быһа холуйан сөбүлэһэллэрин көрдөрөр норуоттар икки ардыларынааҕы ыстандаарт биир көрүҥүн олоххо киллэрии буолар», – диэн эппит.
Ольга Фёдоровна, күн бүгүҥү туругунан, Саха сирэ бүтүн Арассыыйа үрдүнэн Анаабыр сир баайдаах туонатыгар “төрөөн-үөскээн” тахсыбыт Этнологическай эспэртиисэ сокуонун ылыммыт бастакы уонна соҕотох эрэгийиэн буоларын ойуччу тутан бэлиэтээбит. Бу сокуон барылын Хоту сир, Сибиир уонна Уһук Илин Төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын ассоциацията бэлэмнээн, таҥан таһаарбыт. Ольга Фёдоровна бэйэтэ 2008 сылга диэри бу тэрилтэ быраапка киинигэр үлэлэспит. Бу сокуону оҥорууга уонна ылыннарыыга үлэлэһэр анал бөлөх тэриллибитэ.
Сокуон барылын бэлэмнииргэ аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар олорор Хоту, Сибиир уонна Уһук Илин эрэгийиэннэр эрэ буолбакка, федеральнай таһымнаах, толоруулаах уонна сокуон оҥорор былаастарын кытта боччумнаах, тиһиктээх үлэ барбыта. Тустаах барыл өрөспүүбүлүкэҕэ ылыллыбыт сокуон сүрүн төрүтэ, тирэҕэ буолбута.
«2009 сыл тохсунньутугар Москубаҕа баар АКМНС уонна ДВ офиһыттан быһа Анаабыр улууһун дьаһалтатыгар үлэлии тиийбитим. Ол сыл олунньутугар онно Саха сирин бырабыыталыстыбатын отчуотугар Ил Түмэн төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын дьыалаларыгар кэмитиэтин бэрэстэбиитэллэрэ кэлбиттэрэ. Мин онно Этнология эспэртиисэтин туһунан федеральнай сокуон барыла баарын кэпсээн баран, билсэллэригэр уонна салгыы дьарыктаналларыгар анаан, ол тиэкиһин биэрэн ыыппытым. Бэрт сотору норуот дьокутааттара Саха сиринээҕи КМНС Ассоциациятын кытта ол барылы өрөспүүбүлүкэҕэ сөп түбэһэр гына, оҥоро-чочуйа охсон, толорон биэрбиттэрэ. Сокуону бырамыысыланнас аатыттан үлэлиир дьокутааттар, ону тэҥэ АЛРОСА хампаанньа, толору өйөөбүттэрэ. 2010 сыл от ыйыгар тустаах сокуон олохтоохтук бигэргэммитэ», – диэн Ольга Тимофеева-Терешкина оччотооҕу кэми санатан ааста.
Саха сирин уопута – Африка дойдуларыгар
Алмаастаах сиргэ олорор нэһилиэнньэ сайдыытын уонна кинилэргэ тэхиниичэскэй өйөбүлү оҥоруу туһунан киэҥ, аһаҕас (панельная дискуссия) дьүүллэһиигэ эспиэр олохтоох нэһилиэнньэ улууһун нөҥүө, АЛРОСА хапытаалыгар кыттар ураты (уникальнай) балаһыанньалааҕын уонна алмаас хампаанньатыныын хайдах быһыылаахтык бииргэ үлэлэһэллэрин туһунан иһитиннэрбит. Хампаанньаны кытта бииргэ үлэлэһии көмөтүнэн Анаабыр улууһугар таба иитиитин уонна да атын төрүт олохтоохтор үгэс оҥостубут дьарыктарын үйэтитэр кыахтаммыттарын холобурдаабыт. Ону тэҥэ АЛРОСА долган төрүт култууратын, сиэрин-туомун, тылын салгыы сайыннарыыга тиһиктээх көмөнү оҥорорун үөрэ үллэстибит.
Билигин АЛРОСА уонна Хоту сир Төрүт олохтоох омуктарын ассоциацията аҕыйах ахсааннаах олохтоох омуктар култуураларын, тылларын уонна үтүө үгэстэрин сөргүтэр, сайыннарар туһугар түһэрсиллибит Сөбүлэҥэ дьайар.
Ольга Тимофеева-Терешкина Саха сирин олохтоох нэһилиэнньэтэ АЛРОСА-ны кытта бииргэ үлэлэһэр үтүөкэн, баай уопутун үллэстэргэ бэлэмин биллэрбит. Кимберлитээҕи процесс бэйэтин кэтээн көрөөччүлэрин, чилиэн-дойдуларын дэлэгээссийэлэрин кытта олохтоох холбоһуктар бэрэстэбиитэллэрин түмэн, анал пуоруму ыытары көҕүлээбитэ олус суолталааҕын, КП үлэлээбит сылларыгар маннык киэҥ, аһаҕас дьүүллэһиигэ аан бастаан кыттыбыттарын бэлиэтээбит.
Күн бүгүн, төһө да биһиги дойдубутун өйүүр атын дойдулар “баһыйар элбэхтэрин” иһин, ХНТ структуратыгар арҕааҥҥы, доҕордуу сыһыаннаахха киирсибэт дойдулар Арассыыйа интэриэһин бары өттүттэн хааччахтыы, хам баттыы сатыыр дьүккүөрдээхтэр. Онуоха утарсар кыахтаах “сымнаҕас күүс” – бу Кимберлитээҕи процесс форума.
Дьүүллэһиигэ тыл эппит Сьерра-Леоне бэрэстэбиитэлэ Сакр Саки иһитиннэриини олус сэргээбит. АЛРОСА хампаанньа холобуругар олоҕуран, кинилэр алмаас хостуур тэрилтэлэрэ эмиэ социальнай сайдыы былаанын ылынарыгар баҕарбыт. Икки өрүт көрсүһүүлэрин кэмигэр Ангола, Конго уонна Ботсвана бэрэстэбиитэллэрэ эмиэ олус сэҥээрэ истибиттэрин биллэрбиттэр.
Ол түмүгэр биһиги өрөспүү-бүлүкэбит тустаах сокуонун аангылыйалыы тылбаастатар уонна, наада түгэнигэр, мэтэдьиичэскэй да көмөнү оҥорор гына кэпсэтиспиттэр.
«Мин санаабар, Кимбер-литээҕи процесс сайдыан, уларыйыан наада. Африкаҕа билиҥҥэ диэри алмаастарын күрдьэҕинэн хостууллар. Оттон алмаастарын хампаанньалара үксүгэр арҕааҥҥы юрисдикцияларга регистрациялаахтар, хостуур дойдуларыгар туох эмэ эбээһинэстэрэ мэлигир. Алмаас хампаанньата бүтүн куораты тутан таһаарбыт уопута кинилэргэ суох.
АЛРОСА курдук оҕо саадтарын, оскуолалары, балыыһалары, култуура кииннэрин, успуорт эбийиэктэрин тутар, араас тэрээһиннэри үбүлүүр, дивиденд төлүүр хампаанньа Африка үгүс дойдутугар суох. Үгүс кыһалҕалара итинтэн да сэдиптэнэрэ буолуо. Сир баайын хостооччулары кытта бииргэ үлэлэһии холобура тарҕаныах тустаах дии саныыбын. Ол эрээри ити дойдулар олохтоох холбоһуктара уларыйыыга бэлэмнэрин этэллэр. Кини санаалара иһиллиэн уонна кинилэр дойдуларыгар хостоммут алмаас атыытыттан дивиденд аахсыахтарын баҕараллар. Бырамыысыланнас хампаанньалара олохтоох холбоһуктарга иннинэн хайыспыттара, интэриэстээхтэрэ мээнэҕэ буолбатах, ити дойдулар сайдар кыахтара улахан», – диэн Ольга Тимофеева-Терешкина бэлиэтиир.
Ыспыраапка:
Сокуону кэһэн, хостонор эбиитин ол атыытыттан киирэр үбү терроризмы, сокуоннай бырабыыталыстыбаны саба баттыырга туһуламмыт байыаннай иирсээннэри үбүлүүргэ тутталларыттан сылтаан, алмааска улахан айдаан күөдьүйбүт кэмнээҕэ. Ол кыһалҕаны быһаарар туһуттан 2000 сыллаахха алмаас хостуур уонна атыылыыр дойдулар бэрэстэбиитэлэрэ, ону сэргэ көннөрү тэрилтэлэр ЮАР Кимберли куоратыгар түмсэн, мунньахтаан тураллар. Ол түмүгэр бастайааннай төрүккэ үлэлиир пуорум баар буолбута, Кимберлитээҕи процеһынан сүрэхтэммитэ. ХНТ өйөбүлүн уонна ВТО мандаатын ылан, мөккүөрдээх алмаас ырыынакка тахсарын хааччахтыыр туһугар тэриллибитэ.
КП кыттыылаахтара КП сэртипикээссийэтин исхиэмэтин ирдэбилигэр төһө эппиэттэһэллэрин кэрэһилиир гына, үгүстүк бэйэ-бэйэлэригэр тиийэн бэрэбиэркэлэһэр уонна кинилэргэ хостонор алмаас уонна ону таска таһаарыы (экспорт), тастан киллэрии (импорт) туһунан иһитиннэриилэри үллэстэр үгэстээхтэр.
Арассыыйа КП-га хара ааныттан баар. Кимберлитээҕи аан бастакы мунньахха сыдьыбытын, сэртипикээссийэ мэхэньиисимнэрин оҥорууга эмиэ кыттыбыта. КП кыттыылаахтара Арассыыйаҕа эмиэ хаста да кэлэн көрөн-истэн барбыттара. Ол сырыы түмүгүнэн оҥоһуллубут отчуокка олоҕурбут нуормаҕа эппиэттэһэри толору хонтуруоллуур ньымалар биһиги дойдубутугар бааллара этиллэр. Оттон хонтуруол түмүгэ АЛРОСА хостуур, батарар алмаастарыгар кыра да саарбахтыыр түгэн суоҕун мэктиэлиир.
Андрей ШИЛОВ суруйуута, ЛО¤УУРА тылбааһа
