Баһаардар саҕаланааттарын кытта, саас куорат мээрин быыбарыгар хотторбуттар, балаһыанньаны билбэт биирдиилээн дьон “түгэни туһанан туттумахтаан хаалыахха” диэбиттии, Ил Дархан А.Николаевы баһаары ыытыыга тиийэ буруйдаан айахтара кытара түстэ. Оннук дьон нэһилиэнньэ аҕыйах бырыһыана да буоллар, дьон-сэргэ өйүн булкуйа сатыыллар.
Ити соцситимнэринэн барар холуннарыы, баһааҕырдыы олоҕо суоҕун Саха сиригэр баар оппозиция баартыйаларыттан хайалара да, официальнайдык, Ил Дарханы сирэй-харах анньыбатаҕа көрдөрөр. Быыбар иннигэр өрөспүүбүлүкэ алдьархайын туһанан, үөҕэн “очукуо хомуйсар” нэгэй, түктэри быһыыны туттубатахтара киһилии сиэрдэрин сүтэрбэтэхтэрин көрдөрөр. Аны туран, ким да бырабыыталыстыбаны, миниистирдэри, атын да тойоттору ахтыбатыттан сылыктаатахха, быыһыыр-абырыыр Ил Дархан эрэ диэн эрэнэн, кини болҕомтотун тарда сатыыллара көстөр.
От ыйын 20 күнүгэр Ил Дархан Саха тэлэбиидэнньэтинэн тахсан, баһаардар тустарынан аһаҕас, киэҥ интервью биэрдэ. Айсен Сергеевич кэпсиирин көрөн олорон, чахчы, норуотун туһугар ананан төрөөбүт салайааччы диэн санаа киирэр. Сахалыы олус ыраастык, сыыс тылы кыбыппакка, иҥнэн да ылбакка, ылыннарыылаахтык саҥарарынан, салайааччыларга эрэ буолуо дуо, дьоҥҥо барытыгар холобур буолар. Ким эмэ өйдөөн көрөрө дуу, кини хаһан да кумааҕыттан аахпат, бэл, иннигэр тутан да турбат. Үгүс элбэх сыыппаралаах дааннайдары сыыспакка, өйүгэр тута сылдьан, хааһахтан хостуур курдук элбэҕи аҕалар.
Туохха да ымыттыбат, астахха, туллаҥната сатаатахха, ымыр да гыммат сымара таас курдук. Кини хаһан да Грузия урукку бэрэсидьиэнэ М.Саакашвили хаалтыһын тииһинэн кэбийэ сатаабытын курдук ыгылыйбат көрүҥнээх. Онон үөннүрэ сатаан, арааһы суруйан ньиэрбинэйдэтиэ суохтар. Кырдьык – кини өттүгэр. Холку, аптарытыаттах салайааччы олохтоох тыла-өһө, кырдьыгынан кэпсиирэ итэҕэтиилээх, норуоту уоскутар, өрөспүүбүлүкэ бигэ, тулхадыйбат былааһын күүһүрдэр.
Кини урут да улахан баһаардар буолаллара, ол эрээри, оччолорго соцситимнэр суох буолан, ким да билигин санаабат диир. Интервьюттан уонна Ил Дархан инники быһаарыыларыттан баһаары утары үлэтин сороҕун көрүөҕүҥ.
Стратегияны уларытыы
Ил Дархан Айсен Николаев иллэрээ күн Горнай Маҕараһын баһаарын умулларыы стратегиятын уларытарга, тэрээһин үлэни сааһылыырга дьаһайда. Ол аата айылҕа уларыйыытын учуоттаан, ойуур баһаарын умулларар саҥа технологияны олохтуурга саамай сөпкө быһаарда. Кини СӨ нэһилиэнньэтигэр куттал суох буолуутун госкэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Иннокентий Андросовка Маҕарас баһаарын умуруоруу салайааччыта буолар боломуочуйаны биэрдэ. А.Николаев “биир салайар киин баар буолуохтаах, тойон наһаа элбээбит, Горнай баһаардарын умулларыыга араас министиэристибэ, сулууспа, доброволец тус-туһунан үлэлииллэр, ол балаһыанньаны тупсарбат” диэтэ.
Чахчы, утары уот ыытан, уот Маҕараска киириитин тохтотон баран, аҕыйах хонугунан бэйэтэ умуллуо диэн уоскуйуу тахса сылдьыбыт. Оттон ол кэмҥэ уот көтөҕө анныгар куотан баран, көрдүгэннээн, тиллэн тахсан, нэһилиэнньэлээх пууннарга, Дьокуускайга хойуу буруо кэлэр. Көрдүгэннээн сытар сирэ киэҥэ бэрт, сөмөлүөттэн да саба ыһан туппаккын. Кыбадырааттарга үллэрэн баран, көтөҕө аннын сойутан тохтотуллара буолуо.
Билими кытыарыы
Ил Дархан ойуур баһаарын умулларыы стратегиятын уларытыы чэрчитинэн билими кытыарар кэпсэтиини саҕалаата. Чахчы, олохпут барыта сыыппара технологиятыгар киирдэ. Ол баһаардары куосумастан эрэ көрүүнэн бүтүө суохтаах. Сиргэ көмпүүтэр хас биирдии баһаары ааҕан, тыалын, ардаҕын учуоттаан, борогунуостаан, хайдах умулларар гына ааҕан биэрэр технологиялара тустаах үлэлээх биэдэмистибэлэргэ киирэллэрэ наадатын олох көрдөрөр. Ол туһунан кини Аан дойдутааҕы математическай моделирование туһунан кэмпириэнсийэҕэ кэлэн, Саха сирин сайдыытыгар анаан билим идиэйэлэрин аҕалбыт учуонайдары кытта көрсөрүгэр эттэ.
Өртөөһүн
Ил Дархан өртөөһүнү сэрэнэн, хаар түспүтүн кэннэ ыытары көҥүллүүр туһунан толкуйдуохпут диэтэ. Былырын илин эҥээргэ эрдэ өртөөн, хас да тыһыынча туонна от умайбытын, Дьокуускай алтынньыга диэри буруоҕа олорбутун санатта. Итини үгүс киһи умуннаҕа даҕаны, хата, санаппыта үчүгэй.
1,7 млрд ханна барда?
Соцситимнэргэ тарҕанар “1,7 млрд солк. ким сиэтэ, федераллар ситэ биэрбэтилэр дуу?” диэн боппуруоһу быһаарда. Итиччэ харчыны биэрэ иликтэр эбит. Ойуур баһаарын утары үлэлиир тэрилтэлэр ороскуоттарыгар, хамнастарыгар 1 млрд көрүллүбүт. Ол чаас-чаас киирэр. Баһаары умулларыыга, авиапатрульга 258 мөл. көрүллүбүт. Ил Дархан премьер Мишустинныын кэпсэтэн эбии 379 мөл солк. ылбыт. Ити харчыттан баһаарга үлэлиир дьоҥҥо төлөнөр, атын ороскуокка туттуллар. Былырыыҥҥа диэри баһаары умуруора дьон бэйэтин харчытыгар тэринэн тахсара. А.Николаев ити сыыһа майгыны тохтотон, төлөнөрүн ситиспитэ хайҕаныан эрэ сөп. Ол да буоллар, балаһыанньа кытаанаҕынан, хаар түһүөр диэри баһаар ороскуота өссө аһара барар туруктаах. Онон Ил Дархан федеральнай киинтэн эбии үбүлээһин көрдөһөр үлэ барарын туһунан эттэ.
Федеральнай киин көмөтө быйылгы баһаар сезонугар хаһааҥҥытааҕар да улахан, онон А.Николаев сөпкө махтанар. Өссө, уоту умулларыыга атын эрэгийиэннэртэн баһаар 800 исписэлииһэ кэлэн үлэлээн барбыт. Билигин 700 киһи федеральнай эрэсиэрбэттэн кэлбит.
Федеральнай үбүлээһини улаатыннарыы
Өрөспүүбүлүкэ салалтатын сокуоннай туруорсуутун ылынан, быйылгыттан дойду бырабыыталыстыбата Саха сиригэр баһаары умулларыыга көрүллэр үбү улаатыннарар буолбут. Урукку мэтиэдьикэнэн Саха сиригэр биир гектарга 8 солк. эрэ көрүллэ сылдьыбыт. Ити олох кыра. Оннооҕор Уһук Илиҥҥэ ортотунан 28 солк. көрүллэр эбит. Онон Саха сиригэр дьоно аҕыйах, ыраах тайҕа дьаалатынан умайыа да, умуллуо да диэн сыыһа толкуй көнөр буолбута үчүгэй.
БЕ-200
Дьон баһаар элбээн, биир БЕ-200 сөмөлүөтү өрөспүүбүлүкэҕэ атыылаһыахха диирин Айсен Николаев «хайдах да сатаммат» диир. Арассыыйа үрдүнэн бүгүн уонча эрэ итинник анал сөмөлүөт баар эбит. Бүгүн федеральнай киин көмөтүнэн хаһан да манна мустубатах улахан авиация бөлөҕө кэлэн баһаары умулларыыга үлэлиир. 3 БЕ-200, ЫБМ уонна Оборуона министиэристибэтин 6 бөртөлүөтэ уонна Арассыыйаҕа соҕотох ардахтатар “Циклон” тэриллээх Ан-26 сөмөлүөт бааллар.
Дьонугар-сэргэтигэр махтала
Ил Дархан И.Николаев, хаһан баҕарар буоларын курдук, саха дьоно түмсүүлээхтэрин, дойдуларыгар, норуоттарыгар суоһаан кэлбит баһаар алдьархайыттан туора турбаттарын иһин махтанна. Кырдьык, саха эр дьоно кэлиҥҥи, барытын судаарыстыбаҕа найылыыр, олох уустугар барытыгар салайааччылары буруйдаан ыстыыр ыас оҥостор майгы үөскээбит кэмигэр, “бассаабы” манаан, ыаһахтаһа олорботулар. Нэһилиэктэргэ, улуустарга турунан, куораттартан кэлэн баһаары утары турунан охсуһа сылдьаллар. Нэһилиэнньэ, урбаанньыттар баһаарга үлэлиир дьону хааччыйыыга ким тугу биэрэринэн, тиэхиньикэ, араас тэрил, ас-үөл, харчы ыытан көмө бөҕө оҥордулар.
Былыр-былыргыттан алдьархайтан туора турбат, түмсэр, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһөр үтүө майгыбыт өссө да элбэх моһолу туоруурга көмөлөһүө. Бары бииргэ, түмсүүлээх буолуоҕуҥ!
Владимир Степанов
