“Оскуолаҕа саха тылын булгуччу үөрэтэбит дуу, көҥүл, баҕа өттүнэн дуу?” диэн уустук ыйытыы билигин да бэбиэскэттэн түһэ илик. Национальнай өрөспүүбүлүкэлэр (Татарстан, Башкортостан, Карачай-Черкесия, Адыгея, Хотугу Осетия-Алания, Дагестан уо.д.а.) 2018 сыл муус устар 30 к. Госдумаҕа киирбит Барылы дьүүллэһэ, ырыта сылдьаллар, утараллар.
Барыл ис хоһооно тугуй? Судургутук быһаардахха, “Об образовании в Российской Федерации” федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэрии туһунан: национальнай өрөспүүбүлүкэлэргэ төрөөбүт тылы (холобур, татаар, башкир, саха тылларын) факультативнай гынарга, ол аата ким баҕалаах эрэ үөрэтэрин (үөрэнэрин) туһугар. Төрөппүт оҕотун төрөөбүт тылын уруогун үөрэтиэн баҕарар буоллаҕына, оскуола дириэктэрин аатыгар сайабылыанньа биэриэхтээх. Оччоҕо дириэктэр төрөөбүт тыл факультативын тэрийэбин дуу, суох дуу диэн улахан толкуйга түһүөхтээх («Преподавание и изучение государственных языков республик российской осуществляется на добровольной основе...»; «При выборе языка обучения и воспитания, изучаемого родного языка из числа языков народов Российской Федерации и государственных языков республик российской Федерации учет мнения обучающихся и их родителей (законных представителей) осуществляется на основании письменных заявлений родителей (законных представителей)»). Наадалааҕынан аахпатаҕына, оннук факультативы тэрийиэ да суоҕун сөп. Ити курдук уларытыыны туруорсаллар дьокутааттарбыт.
Ити уонна да атын кэккэ боппуруостары ыам ыйын 15 к. Тыл бэлиитикэтигэр Сүбэ мунньаҕар көрдүлэр. СӨ Үөрэҕин миниистирин солбуйааччы, Тыл сүбэтин хос бэрэссэдээтэлэ Ф.В. Габышева эһиилги 2019 сылы аан дойдуга төрүт омуктар сылларынан биллэрбиттэрин иһитиннэрдэ. ХНТ улахан мунньаҕар сылдьан кэлбиттэрин кэпсээтэ. Арассыыйа аатыттан аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар тылларыгар интэриниэт саайты тилиннэрэргэ (уруккута куйаар.ру диэн быһыылааҕа) уонна эһиил аҕыйах ахсааннаах омуктар тылларын сылыгар аналлаах улахан тэрээһини ыытарга этии киллэрбиттэрин эттэ. Онон эһиил, баҕар, Саха сиригэр, этэргэ дылы, эмиэ улахан сугулаан буолар чинчилээх. Айылҕа баайа хараллан сытар Арктика эргимтэтигэр болҕомто ууруллар буолбута итинтэн да көстөр. Ол эрээри наһаа элбэх тэрээһин буолар да, национальнай тыллар сайдалларыгар хамсааһын баара көстүбэт. Экзотика, экспонат, ас-үөл, таҥас-сап таһымынан барара билиҥҥи үйэҕэ биллэн турар татым. Астыннарбат.
Култуура эйгэтигэр тыл бэлиитикэтэ төһө олоххо киирэрин, туоларын култуура министиэристибэтиттэн Сардаана Семеновна Брызгалова кылгастык иһитиннэрдэ. Манна диэн эттэххэ, хайдах эрэ аатыгар эрэ иһитиннэрии буолла. Норуот суруйааччыта Сэмэн Тумат даҕаны ону бэлиэтии иһиттэ быһыылаах, “суруйааччылар сойуустара айар сойуустар ааттарыгар тоҕо хаһан да ахтыллыбатый, аата ааттамматый?” диэн ыйытта. Онуоха С. Брызгалова 2010-2017 сс. 95 сахалыы киинэ уһуллубутун, 2004 сылтан ыытыллар эдэр ааптардар (суруйааччылар) 8 сүбэ-мунньахтарыттан 14 суруйааччы Сойууһун чилиэнэ үүнэн-сайдан тахсыбытын чопчулаата. Оҕолорго аналлаах сахалыы киинэ улахан былааҥҥа киирэн сылдьар эбит.
ХИФУттан нуучча тылын омук тылын курдук үөрэтэр кафедра сэбиэдиссэйэ Светлана Максимовна Петрова университекка билигин 300 омук устудьуона, магистрана баарын сырдатта. Кинилэр кэнэҕэһин бэйэлэрин дойдуларыгар нуучча тылыгар үөрэтиэхпит диэн кэлэллэр эбит. Холобур, Кытайтан устудьуоннар Арассыыйаны кытта сыһыан өрүү баар буолуо, онон исписэлиис син биир наада буолуо диэн үөрэнэллэр. Кырдьык, ырыынак үйэтигэр ыйытык (спрос) баар буоллаҕына, хардата эмиэ баар буолар. Ким да наадыйбат, ырыынакка сыаналаммат тылга ким кыһалҕатыйан бачча ыраах үөрэнэ кэлиэй? Төһөнөн туттуллар эйгэтэ кэҥиир, тылы үөрэтиэн баҕалаах элбии турар.
Өрөспүүбүлүкэҕэ нуучча тылын сайыннарарга туох үлэ барарый диэҥҥэ Төрүт омуктар оскуолаларын үөрэтэр институт дириэктэрэ Светлана Степановна Семенова быйыл оҕолор “Мой русский язык” диэн араатардар күрэстэригэр ситиһиилээхтик кыттан кэлбиттэрин көрдөрөр кылгас киинэни көрдөрдө. Кини көрдөрбүт презентациятыгар маннык сыыппаралар бааллара тустаахтары толкуйдатан эрэ буолуохтаах: 2016 сылга Арассыыйаҕа нуучча тылыгар СКЭ (ЕГЭ) орто баала 64,3 тэҥнэспит. Оттон Татарстаҥҥа – 73 баал, Башкортостаҥҥа – 66 баал, Чувашияҕа – 65 баал, Саха сиригэр – 60 баал, Тываҕа – 53 баал.
Тыл сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Михаил Гуляев мунньах пууннарыгар “чопчу этии наада” диэн тоһоҕолоото.
Мунньах кэпсэтиитигэр, тыл билимин хандьыдаата Варвара Григорьевна Белолюбская “учить или не учить, сохранить или не сохранить?” диэн мунааран ылбытыттан сиэттэрэн эттэххэ, үөһэ ахтыллыбыт сокуон барыла тоҕо билигин кэлэн барыбытын аймаата? Сорох “эспиэр” этэринэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэххэ сокуонунан көрдөххө, биһиги уруккуттан да ити көҥүл өттүнэн үөрэтиигэ көспүппүт ырааппыт. Оччотугар тоҕо анарааҥҥылар “сокуоҥҥа уларытыҥ да сабаас” диэн туруорсалларый? Эбэтэр СӨ үөрэҕин министиэристибэтин юридическай салаатын салайааччыта Гаврил Гаврильевич Мыреев этэрин курдук, “это – не принципиально”? Г.Г. Мыреев билигин үлэлэһэ сылдьар сокуоҥҥа киллэриэхтээх уларытыыларыттан көрдөххө, “язык образования” диэни “язык обучения и воспитания”, “преподавание и изучение государственных языков республик Российской Федерации не должны осуществляться в ущерб преподаванию и изучению государственного языка Российской Федерации” диэни “преподавание и изучение государственных языков республик Российской Федерации осуществляется на добровольной основе и не может осуществляться в ущерб преподаванию и изучению государственного языка Российской Федерации” диэҥҥэ уларыта сатыыллар. Ону таһынан, Үөрэх туһунан сокуон 14-с ыстатыйатын 3-с чааһыгар “... право на изучение родного языка из числа языков Российской Федерации ... с учетом потребностей обучающихся и их родителей (законных представителей)” диэн уларытыыны киллэрэр сорук турар.
В.Г. Белолюбская сөпкө мунаарар: булгуччута суох, көҥүл диэн буолла да, ирдэбил да, хонтуруол да, эппиэтинэс да суох буола түһэр. Ким таптаабытынан, ким хайа атаҕыттан утуйан турбутунан.
Биир өттүнэн көрдөххө, РФ Төрүт сокуонан 26-с ыстатыйатын 2-с чааһынан кэпсэтэр, иитиллэр, үөрэнэр уонна айар-тутар тылын киһи бэйэтэ талыахтаах. Оннук көҥүл бэриллэн турар. Төрүт сокуон ити да нуорматынан алын сокуоннары уларытан эрдэхтэрэ. Атын өттүттэн көрдөххө, баары, далбары сыаналаабакка, аахайбакка тэпсэ, үрдүнэн көтө сылдьыбыппытын муннуга астылар, сири хоруйтардылар. Сахабыт тыла ырыынак араас эйгэтигэр төһө сыаналанарый? Аныгы интэлигиэнсийэ, билим (наука) эйгэтин араас салаатын учуонайдара, тэхиниичэскэй эйгэ элиитэтэ, саха тылыгар төһө наадыйарый? Эбэтэр төрөппүттэр “саха тыла биһиэхэ хайаан да наада!” диэн бэйэлэрин кылаттарын төһө киллэрэ, айа-тута сылдьалларый? Кыһалҕа бэйэбитигэр эргилиннэ, эрилиннэ. Былаас туох-баар туруорсуу аллараттан, норуоттан, уопсастыбаттан тахсыахтаах диэн харчы эргийэр суолун НКОларынан, уопсастыбанньыктарга граннарынан ыытта. Дьэ, үлэлээҥ, харчыта киллэриҥ, туруорсуҥ, бырайыакта суруйуҥ, гранна оҥоруҥ диэн. Төрөөбүт тылга балаһыанньа эмиэ оннук буолла. “Төрөөбүт тылгын үөрэтиэххин баҕараҕын дуо?” диэн төрөппүт тус баҕатыгар, омук быһыытынан бэйэтин кэскилин билинэр дуу, суох дуу диэн түһүмэххэ үктэннибит.
СӨ Үөрэх министиэристибэтин пресс-сулууспатыттан иһитиннэрбиттэринэн, бу федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр Бырайыагы Саха сиригэр ырытыы уонна уларытыы от ыйын 6 күнүгэр диэри барыахтаах. Билигин бу Барыл оскуолаларга, төрөппүттэргэ тарҕаныахтаах. Онон туора турбакка, саха тыллаах бары бу үлэҕэ кыттыһыҥ, санааҕытын биллэриҥ диэн ыҥырабыт.
Егор Николаев,
“Хатан” сурунаал сүрүн эрэдээктэрэ.
