Владимир СОЛОДОВ: Күүһү-уоҕу – өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар!

Быйыл бэс ыйын 26 күнүттэн СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин эбээһинэһин толорооччунан 2015 сылтан Уһук Илиҥҥэ РФ Бэрэсидьиэнин боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлин солбуйааччынан үлэлии олорбут Владимир Солодов анаммыта. 36 саастаах, Москубаҕа төрөөбүт эдэр, саҥа көрүүлээх салайааччы бүгүн “Кыымҥа” ыалдьыттыыр. Владимир Викторович МГУга Судаарыстыбаннай салайыы факультетыгар, Парижка бэлиитикэ билимин институтугар үөрэммит. Бэлиитикэ билимин хандьыдаата. Туох-ханнык көрүүлээх салайааччы анаммытын ааҕааччыларбытыгар билиһиннэрэбит.

Бэйэбиттэн эбэн эттэхпинэ, кэпсэтэн баран кинини “олус сэргэх уонна дуоспуруннаах салайааччы эбит” дии санаатым.

Кыахпын көрдөрөрбөр табыгастаах

– Владимир Викторович, маннык эппиэтинэстээх үлэҕэ туох санааттан ылыстыҥ?

– Бу дуоһунас улахан эппиэтинэһи эрэйэр эрэ буолан сөбүлэспитим. Киэҥ далааһыннаах уустук соруктары тобулуу миигин аһара умсугутар. Айсен Сергеевич бэйэтин хамаандатыгар ыҥырбытыгар, ырыҥалаан көрөн баран, сөбүлэспитим. Тоҕо диэтэххэ, мин кинини судаарыстыбаннай диэйэтэл быһыытынан улаханнык ытыктыыбын, кини хамаандатыгар буһан-хатан үтүө түмүгү ситиһиэххэ сөбүн өйдүүбүн. Саха сирэ Арассыыйаҕа бары көрдөрүүлэринэн бэрт киэҥ кэскиллээх эрэгийиэн, манна күүстээх үлэнэн көҥү көтөргө, улаханы ситиһэргэ кыах бөҕө баар. Манна сиртэн хостонор айылҕа баайын эгэлгэтэ, Уһук Илиҥҥэ инники күөҥҥэ сылдьар дьоһуннаах экэниэмикэ баар. Аны туран, тыйыс усулуобуйаҕа олорор туруу үлэһит, аламаҕай дьонноох-сэргэлээх. Ол иһин, тус бэйэбэр Саха сирэ бэйэ кыаҕын толору көрдөрөргө саамай табыгастаах дойду. Онон үлэҕэ ыҥырбыттарыгар – үөрүүнэн сөбүлэспитим.

– Сүктэриллибит эппиэтинэһи кыайыам диэн эрэллээххин дуо?

– Биллэн турар. Оннук санамматым буоллар, сөбүлэһиэм да суох этэ. Успуорка бэйэ кыаҕар эрэммэт, бэлэмэ суох буоллахтарына күрэхтэһэ тахса да сорумматтар дии. Миэхэ син эмиэ ол тэҥэ.

Уу, уот быыһынан

– Сааскы халаан содулун туоратыыга үлэ хайдах бара турарый?

– Кырдьык, быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ кэнники 20 сылга буолбатах улахан халаан уута кэлэн барда. 63 нэһилиэнньэлээх пуун ууга барда, 5,3 тыһ. тахса киһи эмсэҕэлээтэ. Биһиги ааҕыыбытынан, уопсай хоромньу 1 млрд солк. таҕыста. Халаан содулун туоратыы бастакы нэдиэлэтигэр үлэ хара маҥнайгыттан сөптөөхтүк дьаһанан ыытыллыбытын анаан бэлиэтиэм этэ. Нэһилиэк, улуус, өрөспүүбүлүкэ салалтата, маннааҕы ЫБММ (МЧС) салаата бэлэмнээхтэрин көрдөрдүлэр. Федеральнай да таһымҥа биһиги кыһалҕабытыттан туора туран хаалбатылар. Дмитрий Медведев быһаччы ыйыытынан суһал дьаһаллары толорбуппут. РФ ЫБММа тута көмө сөмөлүөтүн ыыппыта, содулу туоратыыга хоннохтоохтук ылсан үлэлэспитэ. Халаан содулун туоратыыга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 415 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Итинтэн 70 мөл. солк. – эмсэҕэлээбиттэргэ көмө. Ити харчыны барытын туһааннаах дьоҥҥо от ыйын ортотугар диэри тиэрдибиппит. Бу маннык содулу туоратыы систиэмэтэ бутуурдаах соҕус диэн бэлиэтиэм этэ. Гражданнарга көмө харчы икки хайысханан барар: федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэ бүддьүөттэриттэн. Маны таһынан, айылҕа содула хаарыйбыт дьонугар эмиэ көмө көрүллэр. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн хас биирдии киһиэхэ – 5 тыһ. солк., федеральнай харчыттан – 10 тыһ. солк. биирдэ бэриллэр көмө быһыытынан ананар. Баайдарын-дуолларын төһө эрэ чааһа эмсэҕэлээбит дьоҥҥо өрөспүүбүлүкэ – 10, федеральнай бүддьүөт – 50 тыһ. солк. көрөр. Оттон баайдара-дуоллара (тутуу) барыта эмсэҕэлээтэҕинэ, өрөспүүбүлүкэ – 20 тыһ. солк., оттон федеральнай бүддьүөт 100 тыһ. солк. биэрэр. Көрөргүт курдук, федеральнай көмө өрөспүүбүлүкэ киэнинээҕэр быдан улахан. Өрөспүүбүлүкэттэн көмө толору тиийбит эбит буоллаҕына, федеральнай харчыны (587 мөл. солк.) биһиги саҥа ыллыбыт. Ити сууматтан 39 мөл. солк. биир кэмнээх матырыйаалынай көмө быһыытынан бэриллиэҕэ, 65 мөл. солк. – баайдарын-дуолларын сорҕотун сүтэрбиттэргэ, оттон толору сүтэрбиттэргэ – 130 мөл. солк. Бу харчы өрөспүүбүлүкэ хааһынатыгар киирбитэ, билигин муниципальнай тэриллиилэргэ ыытабыт. Оттон кинилэр эмсэҕэлээбит дьоҥҥо түргэнник тиэрдиини хааччыйыахтара. Онно иккистээн хос бигэргэтии, эбии бэрэбиэркэ эҥин ыытыллыа суоҕа. Бастакы транштан көмөнү ылбыт дьон эбии федеральнай бүддьүөттэн сүрүн көмөнү ылыахтара. Маны сэргэ, билигин инфраструктураны, суоллары, энергетика комплексын, элбэх кыбартыыралаах олорор дьиэлэри, социальнай эбийиэктэри балаҕан ыйыгар диэри толору сөргүтүүгэ күүстээх үлэни ыытабыт. Суол-иис мөлтөх буолан, маннык улахан үлэ ылбычча кыайтарбат. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн кэккэ нэһилиэктэргэ тутуу матырыйаалын ыытабыт.

– Ол аата балаҕан ыйын 1 күнүгэр диэри сөргүтүү үлэтэ түмүктэниэхтээх буоллаҕа?

– Оннук суоттанабыт. Балаҕан ыйыгар диэри гражданнар көрүллүбүт харчыны толору ылыахтара. Инфраструктураны сөргүтүү хаамыытын күннэтэ кэтээн көрөбүт. Билиҥҥитэ суол, линейнэй эбийиэк 65 %, элбэх кыбартыыралаах олорор дьиэ сорҕото толору сөргүтүлүннэ. Тутуу матырыйаала миэстэтигэр тиийдэ да, үлэ тэтимириэ. Тымныы түһүөр диэри сөргүтүү үлэтэ толору түмүктэниэхтээх. Балаҕан ыйын 1 күнүгэр бары оскуолалар, уһуйааннар, балыыһалар толору бэлэм буолуохтаахтар.

– Аны ойуур уота сылтан сыл сытыырхайар. Быйыл мөлүйүөнтэн тахса гектар тыа уокка былдьанна. Кэнэҕэһин маннык балаһыанньа хатыламматын туһугар тугу гынабыт? Бу хайысхаҕа федеральнай сокуону уларытар уолдьаспата дуо?

– Билигин күн-дьыл туран биэрэн, дьолго, баһаар ахсаана биллэ аччаата. Билигин хонтуруолланар сиргэ 100 гектардаах 2 ойуур уота бэлиэтэнэр. Бу – нэһилиэктэргэ куттал суоһаабат сиригэр. Кырдьык, баһаар үгэнниир кэмигэр 1,3 мөл. гектардаах сири былдьаттыбыт. Бу балаһыанньаттан да көрөн, сокуоҥҥа уларытыы киириэхтээх дии саныыбын. Оччоҕо кэнэҕэһин маннык улахан ойуур уота хатыланыа суох этэ. Холобур, тугу гыныахха сөбүй? Билигин уоту умулларыы боломуочуйата, итини таһынан ойуур эйгэтигэр сыһыаннаах үлэ, федеральнайтан эрэгийиэннэр бүддьүөттэригэр сүктэриллэн турар. Оттон биһиэхэ көрүллэр үбүлээһин букатын тиийбэт. Холобур, “ойуур уотун умулларыыга уонна уоту эрдэттэн бохсор үлэҕэ, хонтуруолланар сиргэ (нэһилиэктэртэн чугас ойуурга)” диэн баара-суоҕа биир гектарга 4 солк. көрүллэр. Оттон Арассыыйа киин эрэгийиэннэригэр – 25 солк.

– Тоҕо оччо улахан араастаһыы баарый?

– Рослесхоз итини нэһилиэнньэ ахсааныгар тирэҕирэн быһаарар. “Рекреационнай ноҕурууска формулата” диэн баар. Ол эбэтэр, төһө нэһилиэнньэ ити ойуурга сылдьарыттан көрөн суоттууллар. Биллэн турар, биһиэхэ рекреационнай ноҕурууска суоҕун да кэриэтэ. Ол гынан баран, “дьон сылдьыбат ойуура эрэ умайар” диэн буолуо суохтаах. Билиҥҥи балаһыанньа төттөрүтүн көрдөрөр. Ол иһин, биһиги федеральнай үп көрүллүүтэ улаатарыгар ылсан үлэлиэхтээхпит. Кэнники сылларга ити хайысхаҕа үчүгэй көрдөрүүлэр бааллар.

Маны таһынан, биһиги үчүгэй, табаарынай хаачыстыбалаах мастаах сирдэрбитин маһы таҥастыыр дьоҥҥо куортамнаан, ойуур уотун кыччатыахпытын сөп диэн көрөбүт. Оннук сыһыарыллыбыт сирдэрин туһана сылдьар дьон харыстыыр, уотун бохсор эбээһинэстэнэллэр. Билигин суоллаах-иистээх итинник туһаҕа тахсыахтаах тыалаах сирдэрбитин ырыта сылдьабыт. Ол кэннэ онно инвестордары тардарга үлэни ыытыахпыт. Кинилэр ылыстахтарына сүүһүнэн үлэ миэстэтэ тахсыаҕа, дохуот улаатыаҕа, тыабыт да умайыа суоҕа.

Итини сэргэ, баһаары сэрэтиигэ, умулларыыга саҥа технологиялары күүскэ туһанарга ылсыахтаахпыт. Баар информация ханаалларын: космостан түһэрии, кэтээн көрүү, беспилотниктары туһаныы уо.д.а. күүскэ киллэрдэхпитинэ уоту түргэнник булан умулларыа этибит. Маныаха МИ-8 олус ороскуоттааҕынан, арыый чэпчэки сыаналаах, уматыкка кэмчилээх бөртөлүөттэри атыылаһан саҥардыахпыт. Билигин исписэлиистэр бу хайысхаҕа үлэлэһэ сылдьаллар, сотору кэминэн мунньахтыахпыт уонна эһиилги уот туруон сөптөөх сезонугар ону хайдах туһанарбытын тобулуохпут.

– Рослесхоз былырыыҥҥы кирэдьииккэ иэһин төлөспүтэ дуо?

– 2017 с. кирэдьииккэ иэс (өрөспүүбүлүкэ уоту умулларыыга туһаммыт харчытын федеральнай үптэн төнүннэрии) – 300 мөл. солк. Онтон сорҕото төннүбүтэ. Ити иэспитин толуйан ылыы улахан эрэдээктээх. Холобур, биһиги баһаары умулларыыга туһаммыт тиэхиньикэбит эргэтэ бэрт буолан, спидометра, төһөнү сүүрбүтүн көрдөрөр даатчыга суох буолан, бу тиэхиньикэ чахчы уоту умулларыыга сылдьыбытын да кыайан дакаастаабатыбыт. Рослесхоз “ону бигэргэтэр докумуоҥҥут суох буолла да – бүттэ” диир. Оттон биһиги “тиэхиньикэни саҥардыыга субсидия көрбөккүт, онон туох тиэхиньикэ баарын туһанабыт” диибит. Кэпсэтии итинник таһымынан барар. Ол гынан баран, Рослесхоз биһигини өйүүр, кыах баарынан хаһаас пуондатыттан эбии харчы көрөр. Быйыл 100 мөл. солк. көрбүттэрэ.

Өлүөнэ күргэтэ баар буолуо!

– Өрөспүүбүлүкэ Өлүөнэни туоруур күргэни туруорсубута балай эмэ буолла. Соторутааҕыта Путин Сахалин күргэтин тутуу бырайыагын көрөргө сорудахтаабыта. Оччотугар Өлүөнэни туоруур күргэ бырайыага олоххо киирэрэ эмиэ унньуктаах уһун олоҥхо тойуга буолуон сөп курдук...

– Кырдьык, Саха сирэ бу күргэни туруорсубута быданнаата. Инньэ 80-с сыллартан. Билигин ити бырайыагы олоххо киллэриигэ эрэл баар. Атырдьах ыйын 10 күнүгэр Дмитрий Медведев Уһук Илини сайыннарыы боппуруостарыгар мунньах ыыппыта. Онно Айсен Сергеевич Өлүөнэ күргэтин тутары туруорсуутун Дмитрий Анатольевич улахан болҕомтоҕо ылбыта. Биһиги араас былаһааккаларга бу бырайыагы анньан иһиэхпит. Күргэ тоҕо нааданый? Билигин өрөспүүбүлүкэ төгүрүк сылы быһа туһаныллар суолларынан кыһалҕатын 8,7 % хааччынар. Ити – экэниэмикэ сайдыытыгар уонна инвестицияны тардыыга сүрүн харгыс. Оттон күргэ үс федеральнай суолу (“Халыма”, “Өлүөнэ”, “Бүлүү”) холбуур биир тырааныспар ситимэ буолар кыахтаах, бэрт табыгастаах сиргэ тутуллуохтаах. 2006-2008 сс. күргэни тутуу барыла дойду судаарыстыбаннай бырайыагар уонна тырааныспар эйгэтин судаарыстыбаннай бырагырааматыгар киирбитэ, өр кэм устата күргэ тимир суола эбэтэр айан суола буоларыгар кэпсэтиһии барбыта. Билигин биһиги “прагматичнай” быһаарыыга кэллибит: “массыына күргэтэ буолуохтаах” диэн. Тоҕо диэтэххэ, ити быдан кэскиллээх уонна улахан дьайыылаах буолуоҕа. Билигин тимир суол Аллараа Бэстээххэ тигинэччи үлэлээбитинэн барыаҕа, оттон таһаҕаһы соҕуруунан-хотунан салгыы ыарахан уйуктаах массыыналарынан тиэйиэхтэрэ. Өрөспүүбүлүкэ бу бырайыагы бэйэтин үбүнэн тутар кыаҕа суох. Онон федерация харчы көрдөҕүнэ эрэ олоххо киллэрэр кыахтаахпыт, билигин бу хайысхаҕа үлэлии сылдьабыт. Күргэни ГЧП, чааһынай концессионнай көҕүлээһин эрэ быһыытынан тутар кыахтаахпыт. 2013 сыллаахха “күргэнэн тимир уонна массыына суола тэҥинэн барыахтаах” диэн бырайыактаммыта. Билигин массыына суола эрэ барар буоллаҕына, бырайыак сыаната үс төгүл аччыаҕа.

Сир баайын туһанааччылар

– АЛРОСА “Кристалл” диэн Смоленскай кырыылыыр собуотун ылар буолла. Оттон олохтоох алмааһы кырыылааччылар “сырье тиийбэт буолуо” диэн айманаллар...

– Билигин алмааһы кырыылыыр кластеры тэрийиэхтээхпит. Онуоха АЛРОСА салалтата хаста да тоһоҕолоон “улаханнык наадыйар буоллахтарына, кырыылааччылар көхтөөхтүк үлэлээтэхтэринэ, ирдэниллэр кээмэйдээх сырье баар буолуоҕа” диэн эрэннэрэр. Онон бу боппуруоска кыһалҕа суох.

– Өлөөҥҥө Томтор Тааска сэдэх металлары хостоон туһаҕа таһаарыахтаахтар. Маныаха өрөспүүбүлүкэ кыттар өлүүтэ төһө буолуой? Саха сирэ, холобур АЛРОСАҕа курдук, акционер буолуо дуо?

– Томтор Тааска сэдэх металлары хостоон баран Забайкалье кыраайыгар тиэйэн илдьэн оҥоһукка кубулутуохтара. “Тоҕо манна, миэстэтигэр оҥорботторуй?” диэн ыйытык үөскүүр. Бу сэдэх металлар – радиациялаахтар. Оттон “Росатом” Забайкалье кыраайыгар толору эппиэттэһэр собуоттаах. Саха сирин олохтоохторо радиациялаах матырыйаалы оҥорон таһаарыыны улаханнык биһирээбэттэрэ эмиэ өйдөнөр. Өлөөҥҥө сэдэх металлары хостооһун уонна Забайкальеҕа тиэйии туох да куттала суох, хостооччулар барытын ымпыгар-чымпыгар диэри көрбүттэр. Аны, өрөспүүбүлүкэ кыттыытын туһунан... Мин, судаарыстыба таһымынан урбаанынан дьарыктаныыны биһирээбэппин. Биһиги, төттөрүтүн, чааһынай биисинэс сайдарыгар усулуобуйаны оҥоруохтаахпыт. Ол түмүгэр, нолуок ылыахтаахпыт, үлэ миэстэтин таһаарыахтаахпыт, сир баайа хостонор улуустарыгар социальнай бырагыраамалары олоххо киллэриэхтээхпит. Бу үс боппуруоһу биһиги инвестиция хампаанньатын салайааччыларын кытта быһаарсан турабыт. Өлөөҥҥө хампаанньа штаб-кыбартыырата баар. Улуус сайдыытыгар ол улахан төһүү буолуоҕа.

– Саха сиригэр 300-чэ сир баайын хостуур тэрилтэ баар. Оттон барыс дохуотун 30-чата эрэ төлүүр. Бу бөдөҥ тэрилтэлэри кытары салгыы хайдах үлэлиир былааннааххыный?

– Саха сиригэр үлэлиир тэрилтэлэр бары нолуок төлүүллэр. Боппуруос нолуок кээмэйигэр эрэ турар. Тоҕо диэтэххэ, “консолидированная группа налогоплательщиков” диэн өйдөбүл баар. Ол быһыытынан, үксүгэр, барыс нолуога хампаанньа сүрүн хонтуората регистрацияламмыт сиригэр төлөнөр. Ол да буоллар, хампаанньалартан хас биирдии үлэ миэстэтиттэн син биир харчы кэлэр.

Салгыы хайдах гынабыт? Билигин дойду үпкэ министиэристибэтэ нолуогу төлөөччүлэр консолидированнай бөлөхтөрүн бэлиитикэтин аччатар соруктаах. Оччоҕуна хампаанньалар ханна үлэлиир сирдэригэр нолуогу төлүүр буолуохтара. Маны таһынан, хампаанньалар социальнай эбэһээтэлистибэлэрэ чуолкай буоларыгар үлэни ыытабыт. Итиэннэ, хампаанньалар манна хостуур кээмэйдэрин саҕа нолуогу бүддьүөт бары таһымыгар төлүүллэрин ситиһиэхтээхпит. Итини сэргэ, нолуок киириитин элбэтэр туһугар, саҥа инвестордары угуйууга сүрүн болҕомто ууруллуоҕа.

Уустук бүддьүөт

– Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн дэписсиитэ – 15 млрд солк. Ону хайдах тэҥниибит?

– Мин дуоһунаспар киирэрбэр чахчы бэрдэ суох “нэһилиэстибэни” туппутум. Тиийбэт дохуоттан быыһанар икки эрэ суол баар: дохуоту улаатыннарыы уонна ороскуоту кыччатыы. Биһиги ити суолунан баран иһэбит. Федеральнай киини, үп министиэристибэтин, АЛРОСАны уонна да атын нолуогу төлөөччүлэрбитин кытары кэпсэтии барар. Көмө баар буоларыгар эрэллээхпит. Ороскуоту аччатарга болҕомто ууруллар. Онуоха, бэрэсидьиэн ыам ыйынааҕы ыйааҕынан, “үрдээбит хамнас быһыллыа суоҕа” диэн мэктиэлиибин. Ититии сезонун толору хааччыйыы, кирэдьиииккэ иэһи аччатыы, хааччыйааччылары кытары төлөһүү – бастакы уочаракка сылдьар ороскуоппут. Маны таһынан, сүрүн болҕомто кэмчилээһиҥҥэ ууруллар. Сорох инвест-бырагыраамалары аччаттыбыт, эбийиэктэри тутуу сыҕарытылынна, сорох улахан туһата суох тэрээһиннэри аҕыйаттыбыт. Судаарыстыбаннай сулууспалаахтары уонна судаарыстыбаннай аппарааты аччатыы биир бастакынан ыытыллыбыта. Бу үлэ салҕанан барыаҕа. Тоҕо эрэ сорохтор “оптимизация” диэни истэригэр киллэрбэттэр. Оптимизация диэн дьону уонна тэрилтэни сарбыйыы эрэ буолбатах. Биһиги, баар кыахпытынан көрөн, табыгастаах быһаарыыны ылар оптимизацияны ыытыахтаахпыт. Саҥа технологиялары туһанан харчыбытын кэмчилиэхпит. Ол түмүгэр дьон уйгута, олоҕо эрэ тупсарын курдук дьаһаныахтаахпыт. Биһиги хайа да түгэҥҥэ дьон олоҕо тупсарын эрэ туһугар үлэлиэхтээхпит.

Бары күүһү – окко!

– Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ от хампаанньата көхтөөхтүк бара турар. Түмүгэ хайдах буолуой? Былаан 38% эрэ туолла диэн баара... Уустук кыстык кэлээри гынна дуу...

– Ааспыт нэдиэлэҕэ Мэҥэҕэ уонна Хаҥаласка сырыттым. Бу нэдиэлэҕэ Намҥа тахсыам. Кырдьык, билигин оттооһун хаамыыта былырыыҥҥытааҕар бытаан соҕус. Былаан 38 буолбакка, бүгүҥҥү бүтэһик дааннайынан (14.08) 43 % туолла. 211 тыһ. т оту кэбистилэр. Ити былырыыҥҥы көрдөрүү 85 %-нын ылар. Үлэ күнтэн-дьылтан тутулуктанан бытаарда. Наһаа ардаан кэбиһэн оту мунньуу, кэбиһии атахтанна. Оттон сорох улуустарга букатын да курааннаата. Оттон бу күннэргэ, халлаан туран биэрдэҕинэ, нэдиэлэ бүтүүтэ былааммытыгар киириэхпит. Ордук уустук балаһыанньа Өймөкөөҥҥө үөскээтэ. Инньэ гынан, 150 т зернофураһы уонна уотурбаны тиэрдиигэ өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн үп көрүллүөҕэ. Ньурба, Нам, Бүлүү, Горнай улуустарыгар курааннаан балаһыанньа эмиэ бэрдэ суох. Маныаха бырабыыталыстыба эбии 21 мөл. 834 тыһ. солк. үбү көрдө, аҕыйах хонуктааҕыта дьаһалга илии баттаабытым. Итинтэн Орто Халыма – 4,7 мөл. солк., Бүлүү – 3,5 мөл. солк., Горнай – 2.9 мөл. солк., Нам – 2,3 мөл. солк. ылыахтара. “Быйыл тастан оту атыылаһыахпыт суоҕа” дии саныыбын. От тиийбэтэҕинэ, атын улуустартан ылан хааччыйыахпыт. ТХМ сүөһү аһын бэлэмнииргэ туох да уустук суох буолуо диэн эрэннэрэр.

Таһаҕаһы тиэйии

– Оттон хоту оройуоннарга таһаҕаһы тиэйии балаһыанньата хайдаҕый?

– Хоту таһаҕаһы тиэйии болҕомто бастакы күөнүгэр сылдьар. Быйыл барыта былаан быһыытынан этэҥҥэ баран иһэр. Сыл ахсын син биир кыра да, улахан да хаалыы баар буолар, ол эрээри быйыл долгуйарга төрүөт суох. Миэхэ хас улууска, хас өрүскэ балаһыанньа хайдаҕын күннэтэ отчуоттууллар. Бүддьүөт кырыымчык буолан, таһаҕаһы тиэрдээччилэри кытта төлөһөрбүтүгэр кэккэ уустуктар бааллар. Быйыл оттук сыаната биллэ үрдээбитин билэҕит. Ол эрэгийиэн бүддьүөтүгэр эмиэ оҕуста. Билигин былааннаммыт таһаҕас 78 %-нын тиэйдибит, 60 %-нын аадырыһыгар тиэртибит. Былырыыҥҥы кыраапыгы баттаһа баран иһэбит.

Соххор солкуобай

– Солкуобай “сууллуута” өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр хайдах дьайыай?

– Дуоллар кууруһун үрдээһинэ бүддьүөккэ үчүгэйинэн эрэ дьайар. Тоҕо диэтэххэ, биһиги аан дойду ырыынагар сырье сыанатыттан улахан тутулуктаахпыт. Ол гынан баран, солкуобай түһүүтэ дьон олоҕун таһымыгар охсубатыгар улахан болҕомтону уурабыт. Ити, бастатан туран, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр буолбакка, гражданнар бүддьүөттэригэр сыһыаннаах. Биһиги “сүрүн ас-үөл корзината” үрдээбэтин кэтээн көрүөхпүт.

Уһук Илин гектара

– Уһук Илин гектарын туһунан. Сорохтор бу сокуону “фикция” диэн сыаналыыллар...

– Уһук Илиҥҥэ босхо биир гектар сири ыларга 120 тыһ. тахса сайаапка киирбитэ. Саха сиригэр 20,5 тыһыынча киһи гектарданыан баҕарар. Бу – наһаа наадалаах сокуон. Бастатан туран, Уһук Илини сайыннарыыга туһуламмыт. Билигин босхо гектары ылбыт дьон уталыппакка туһаналларыгар үлэлиэхпитин наада. Сорох сирдэргэ кууһунан 200-түү эҥин сайаапканы биэрбиттэрэ. Ол аата саҥа нэһилиэнньэлээх пууннар үөскүөхтэрин эбэтэр билиҥҥи нэһилиэнньэлээх пууннар улаатыахтарын сөп. Маныаха инфраструктураны оҥорууга кэлэр үс сылга 170 мөл. солк. көрүллүөҕэ. Онон гектарданыан баҕарар дьон маны болҕомтоҕо ылалларыгар сүбэлиэм этэ.

– Түмүккэ “Кыым” ааҕааччыларыгар баҕа санааҥ.

– Мин “Кыым” ааҕаччыларын кытары аан бастакытын билсэбин. Онон эһиэхэ инникигэ эрэллээх буоларгытыгар, буола турар быһыыга-майгыга наар үчүгэйи эрэ көрөргүтүгэр баҕарыам этэ. Оччоҕуна күүс-кыах баар буолуо. Оттон ол күүһү-күдэҕи өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар туһаайыаххыт диэн эрэнэбин. Биһиги бырабыыталыстыба өттүттэн хайаан даҕаны өйүөхпүт. Эһиги төрөөбүт дойдугут социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар туох эмэ санаалаах, этиилээх буоллаххытына, биһиги ону үөрэ-көтө көрүөхпүт, истиэхпит. Мин хас биирдии киирбит суругу барытын болҕойон ааҕабын уонна интэриэһинэй этиилэри көрөргө бэлэммин. Онон бииргэ үлэлэһэргэ ыҥырабын.

Дмитрий ИВАНОВ сэһэргэстэ.