2018 с. ыам ыйын 7 күнүгэр В.Путин Арассыыйа бэрэсидьиэнин дуоһунаһыгар төрдүс төгүлүн киириитин инаугурацията буолла. Онон 2024 сылга Арассыыйа былааһын биир киһи, кини чугас дьонуттан таҥыллыбыт биир хамаанда, ол тула иитиллибит элиитэ дойдуну үйэ чиэппэрэ кэм салайан тиийиэхтээх.
Трамп Путиҥҥа хотторо сытар
Ыам ыйын 8 күнүгэр Эмиэрикэ Forbes сурунаала сыл аайы таһаарар аан дойду саамай сабыдыаллаах, ыйааһыннаах салайааччыларын эриэйтинин бэчээттээтэ. Бу иннинэ 4 сыл устата В.Путин 1 миэстэттэн түспэтэҕэ. Быйыл суруналыыстар “аан дойду салайааччытынан” Кытай лиидэрэ Си Цзиньпини ааттаабыттар.
Эмиэрикэ сурунаала Си Цзиньпини соруйан Арассыыйаны өһүргэтэн, Кытайы кытта иирсиһиннэрээри инники таһаарбыт быһыылаах диэн “уорбалыырбыт тобоҕунан” үктэтиини көрдүөххэ сөп. Тоҕо диэтэххэ, соторутааҕыта АХШ Сирияны 100-тэн тахса аракыатанан ытыалаан аан дойду үһүс сэриитин тоҕо тарда сыспыт кэмигэр Кытай Арассыыйа диэки буолбута. Ол эрээри ити уорбалааһын олоҕо суох, сурунаал салайааччы кыаҕын, аан дойдуга сабыдыалын учуоттаан оҥорон, аан дойду итэҕэлин ылан кэллэҕэ. Дьиҥэр, сурунаал АХШ улахан патриота эбитэ буоллар, Эмиэрикэ эрэ бэрэсидьиэннэрин арбыа этэ. Путины түөрт сыл “аан дойду салайааччытынан” сырытыннарыа суох этэ. Си Цзиньпини аан дойду саамай элбэх нэһилиэнньэлээх, аан дойду экэниэмикэтигэр иккис миэстэлээх дойду муоһатын кытаанахтык тутан олорор. Быйыл кулун тутарга былааһын күүһүнэн парламеҥҥа урут иккитэ эрэ талыллыахтаах диэн мэһэйи туораппыта. Онон сайдыы саҥа таһымыгар дьулуспут “Кытай ыра санаата” диэн биирдиилээн дьонун уонна бүтүн наассыйатын санаатын табар идийээл тула түмэн өссө күүһүрүө, сабыдыала улаатыа диэн талбыттар. В.Путин сабыдыала Европаны гааһынан, ньиэбинэн хааччыйарыттан тутулуктаах диэн быһаарбыттар. Былырыын иккис миэстэлээх Эмиэрикэ бэрэсидьиэнэ Д.Трамп үһүскэ түспүт. Төрдүс “былаастаах” киһинэн Германия канцлера А.Меркель Европа лиидэрэ буоларынан ааттаммыт.
Бүрүкүрээтийэтэ суох былаас
Судаарыстыба биллэр дьоно кэмэнтээрийдэригэр В.Путин инники болдьохторугар дойдуну тас дьайыылартан көмүскүүр үлэни ыыппыта, онон билигин дойду ис олоҕун тупсарар үлэҕэ былаас болҕомтотун туһаайда диэтилэр. Путин саҥа болдьоҕор кылгас киирии тылыгар былаас сүрүн тосхоллорунан доруобуйа харыстабылын, култуураны, үөрэҕи өйөөһүн, бөҕө социальнай көмүскэллээх күүстээх судаарыстыбаны тутуу диэн быһаарда. Саҥа болдьох сүрүн быраабылатынан “Арассыыйа дьон туһугар” диэн этии туолуохтаах. Урут кини “хоруупсуйаны уодьуганныыр” санааны өрө тутар буоллаҕына, бу сырыыга дойду былааһыттан “өлүктүйбүт бүрүкүрээтийэни” (бюрократическую мертвечину) суох гынарга ыҥырда. Бу саҥа луоһун буолар өйдөбүл туох ис хоһооннооҕун билэн иһиэхпит.
Кини боростуой дьон кыһалҕата туох да тардыылыга, бүрүкүрээтийэтэ суох быһаарыллыахтаах диэн этэрэ наһаа сөптөөх. Дьэ, ол эрээри бу – олус уустук боппуруос. Арассыыйа бүрүкүрээтийэтэ дириҥ үйэлээх устуоруйалаах, ураты үгэстэрдээх, хайа да былааска кыайтарбат, сааппат сирэй буолан кэлбитин санаан, сонньуйуохха сөп. Былыргы классиктартан саҕалаатахха, ыраахтааҕылаах Арассыыйа бүрүкүрээтийэтин Салтыков-Щедрин, Гоголь сатираларынан күлүү-элэк гыналлара. Бэл, сэбиэскэй былаас бастакы сылларын бүрүкүрээтийэ сиэбитин Маяковскай “Прозаседавшиеся” диэн хоһоонун сүгэ-балта тылларынан хампы сынньа сатаабыта. Кэлин да ССРС-һы “бүрүкүрээтийэ сиэтэ” диэн баһылыыр баартыйа муҥун ытыыра. Арай дьиктитэ диэн, Сталин кэмигэр бүрүкүрээтийэ баара дуо, хайдах этэй диэн ыйытыыга кимтэн да кыайан хоруйу булбаккын. Баҕар, ити ол кэми ортото суох уҥа-хаҥас халыйыыларынан: эрэпириэссийэнэн уонна “сухалаах дойдуну атомнай буомбалаабыт” сайдыынан сыаналыыртан буолуо. Аан дойдуга хоруупсуйаны, бүрүкүрээтийэни соҕотох Сингапурга Ли Куан Ю тимир сиппииринэн суох гыммыт диэн кэпсэнэр. Оттон Путин тыл, сокуон күүһүнэн кыайар баҕалаах. Былаас бары таһымыгар “репутация, чиэс, дьоҥҥо көмөлөһүү” нуорма буолуохтаах диэн ирдэбил туруорда. Бүрүкүрээтийэ хара маҥнайгыттан уодьуганнамматаҕына, Путин кэлэр алта сылга былааннаабыта туолумуон сөп.
Инаугурацияҕа сылдьыбыт тойоттор бары Путин наһаа сөпкө эттэ диэн хайҕаан аҕай биэрдилэр. Билигин дьон олоҕо ыараабытын чунуобунньуктар былаас “тастан көмүскэлгэ, бэлиитикэҕэ оборуонаҕа улахан үлэ баран ис бэлиитикэҕэ болҕомто тиийбэтэҕэ, билигин Эмиэрикэни куттуур сэрии сэптэннибит, дьэ дойду олоҕун тупсарыахпыт” дииллэр. Бэрэсидьиэн кими да “маһынан кэнэйдээн” күүтүллэр “алта сыллаах тоҕо көтөр сайдыыга” үүрэн илдьэр былаана суох. “Уопсастыба көҥүл санааланан, бүрүкүрээтийэттэн босхолонон, бэйэтин салайынан”, ол аата өй-санаа өттүнэн күүскэ сайдан тиийэригэр баҕарар. Ити былаан хайдах ситиһиллиэ биллибэтинэн, хомуньууһуму тутууга майгынныырынан, кырдьык, сорох дьону саарбахтатар. Бастакы уочарат хомуньуустар итэҕэйбэтилэр. Путин этэр тыллара баҕа санаа таһымынан хаалбыттара аҕыйаҕа суох дииллэр. Холобур, 2018 с. 25 мөл. үрдүк технологиялаах үлэ миэстэтэ тэриллиэхтээҕэ 16 мөл. буолбутун санаталлар. Чахчы толоруу өттүн көрдөххө, бэрэсидьиэн дьаһала былаас кирилиэһин устун лиһиргэччи хааман түһэн истэҕин аайы дорҕооно уостан, салгыҥҥа сайҕанан букатын суолтатын сүтэрэн иһэрэ суох буолбатах. Итиниэхэ дойду киэҥэ-куоҥа, айылҕатын, килиимэтин, регионнар кыһалҕаларын араастааһыыта дьайара буолуо.
Эмиэ Медведев,Мутко...
Бэрэсидьиэн дуоһунаһыгар киириитинэн, Арассыыйа бырабыыталыстыбата астаапкаҕа барда. В.Путин Госдумаҕа ыам ыйын 8 күнүгэр “харчы суох, эһиги тулуйуҥ” уонна хамнас кыра диэн туруорсар учууталы биисинэскэ бар ээ диэн сүбэлиир Д.Медведеви хат таларга киллэрэн соһутта. Медведев солбуйааччыларын ортотугар И.Шувалов, А.Дворкович, Д.Рогозин, А.Хлопонин хаалбатахтар. Арассыыйа успуордун допинг айдааныгар уган биэрбит В.Мутко үрдээн, аны тутууну дьаһайар буолбутуттан сорох кэлэйдэ да быһыылаах. Д.Медведеви Госдума икки фракцията хомуньуустар уонна хас да сыл уурата сатаабыт “сиэрдээхтэр” утары куоластаатылар. “Биир ньыгыллар” элбэхтэринэн, буоларын курдук ЛДПР эбиллэн, Медведев премьер буолла.
Сорох эспиэрдэр Путин Медведеви куһаҕаннык үлэлээтэ диэн мөҕөрө суох, дойдуга балаһыанньаны туруктаах тутан олорбутун иһин салгыы итэҕэйдэ дииллэр. Кинилэр этэллэрин курдук, 2014 сылтан Арассыыйа гибриднэй сэрии, омуктар сааҥсыйаларын кытаанах усулуобуйатыгар олордор да, кириисис диэни билбэккэ кэллэ. 2014 с. “солкуобай өрүттүбэттии сууллуо, аҕыйах хонугунан аччыктаан барыахпыт, экэниэмикэбит күппүлүү барыа” диэн дьиксинии улахан этэ. Ол эрээри олох таһыма оннук үлүгэр түспэтэ, норуот ас-таҥас өттүнэн тутайбата, Крым муостата, путбуолга аан дойду чөмпүйэнээтин эбийиэктэрэ, “Восточнай” космодром, оборуона собуоттара уо.д.а. улахан бырайыактар тутуллаллар. Итиннэ барытыгар харчы наада, харчы халлаантан кэлбэт, бырабыыталыстыба ытарчалыы ылбыт омук сааҥсыйаларыттан иҥнибэккэ булан-талан, дойду туруктаах олоҕун тутан кэллэ дииллэрэ эмиэ да сөп курдук.
Ол эрээри 20-чэ сыл Арассыыйаттан өстөөх дойдуларга хапытаалы таһаарыы бу сылларга аҕыйаабата. 2014 с. 150 млрд дуоллар, 2016 с.- 19,8, 2017 с. – 31,3 млрд дуоллар таһаарыллыбыт.
Бу майгы төһө былаас улахан үп сүүрэр тэрилтэлэригэр бэйэтин итэҕэллээх дьонун олордуталаабытын хонтуруоллуурун да иһин кыайтарбат. Биричиинэтэ: дойду бэлитиичэскэй балаһыанньата халбархай дэнэр. Ол иһин Крымы ылыы, Донбасс сэриитин сылыгар саамай элбэх 150 млрд дуоллар тахсыбыт. Иккиһинэн, дойду бааннарыгар харчы уурар эрэлэ суох. 1998, 2008 сс. бааннар харчыны кыайан биэрбэт буола сылдьыбыттара. Үсүһүнэн, наһаа ыарахан нолуок систиэмэтэ. Урбаанньыттар нолуоктан куотан таһаараллар. Төрдүһүнэн, инфляция бырыһыана үрдүгэ. Сыл аайы ууруммут харчыҥ 10 % умайан, кыччаан иһэрин ким сөбүлүөй?
Кыраныысса таһыгар харчыны куоттарыы содулугар бүддьүөккэ дохуот киирэрэ аҕыйыыр. Ол содулугар социальнай төлөбүрдэр, босуобуйа, биэнсийэ аҕыйыыр, нэһилиэнньэ ортотугар тыҥааһын күүһүрэр. Кыраныысса таһыгар омук валютатын атыылаһан таһаараллар. Ол түмүгэр дуоллар кууруһа үрдүүр. Маҕаһыыннарга сыана үрдүүр, норуоту сүлүү улаатар. Баайдар уонна дьадаҥылар икки ардылара сирдээх халлаан буолла. Норуот баайдар үбү кыраныысса таһыгар куоталаһа-куоталаһа таһааралларын былаас, бырабыыталыстыба тоҕо билэ-билэ билбэтэҕэ буола олороллорун өйдөөбөт.
Баайдарбыт ити харчыларын дойдуга Путин “анал амньыыстыйа” оҥорон сыаналаах кумааҕы таһааран атыылаһыҥ диэбитин да итэҕэйбэккэ сылдьаллар. Дьиҥэр, ол быйыл тахсыбыт облигация баара-суоҕа 3 млрд дуоллар сыаналаах. Ону да ылбаттар. Билигин кыр өстөөхтүү буолбут Англиябыт оффшордарыгар баайдарбыт 47,5 млрд дуоллары уура сыталлар. Англия төһө да нуучча дьонун “хоруупсуйалаан мунньуммут баайдарын былдьыахпыт” диэн куттаатар, ким да Арассыыйаҕа төттөрү аҕаларга тиэтэйбэт.
Ыам ыйынааҕы ыйаахтар
В.Путин саҥа ыам ыйынааҕы ыйаахтарынан учуутал, быраас курдук бүддьүөттээхтэр хамнастарын улаатыннарыы, биэнсийэ инфляцияны куотар эбиллиитэ, дьадайыыны икки төгүл аҕыйатыы, 5 мөл. ыал олорор усулуобуйатын тупсарыы, ипотеканы 8 % диэри түһэрии, экологияны тупсарыы, эргэ суоллары өрөмүөн, саҥаны тутуу курдук 15 сорук бырабыыталыстыба иннигэр туруоруллубут. Орто сааһы 78 сылга тиэрдиэхтээхтэр, 2030 с. 80 сылга тиийэ улаатыахтаах. Урбаанньыт ахсаанын 25 мөл. тиэрдиллиэхтээх. Ити сайдыы барыта холбоһон Арассыыйаны аан дойду 5 баһылыыр экэниэмикэлээх дойдута оҥоруохтаах.
Медведев бырабыыталыстыбата Путин 2012 с. илии баттаммыт ыам ыйынааҕы ыйаахтарын баһыйар өттүн толорбут. Оччолорго сааҥсыйалар суохтара, ньиэп сыаната (111 дуоллар этэ) түһүө диэн сэрэйиллибэт да этэ, дуоллар эмискэ ыараан, норуот дьадайыыта барыа диэн түһээн да баттаппаппыт. Онон барытыгар Медведеви буруйдуур эмиэ да сатаммат курдук. Оттон экэнэмиистэр ааҕалларынан, ньиэп харчыта аҕыйаан, сааҥсыйалар тууйан, бу сылларга нэһилиэнньэ атыылаһар кыаҕа 4,9 триллион солк. аҕыйаабыт.
Дьиктитэ диэн, бастакы ыйаах толорууга сааҥсыйалар “улахан үтүөлээхтэр” эбит. 2013 с. оччотооҕу экэнэмичэскэй сайдыы миниистирин солбуйааччы А.Клепач ыйаахтар дойду ВВПта сыл аайы 7 бырыһыан үрдүүрэ ситиһилиннэҕинэ туолуохтара диэбитэ. Оттон ВВПбыт олох кыра, 1,5 % иһинэн-таһынан кэллэ. Онон хамнаһы, биэнсийэни эбиигэ дуоллар ыараан атыылаһар кыаҕа быдан чэпчээбит элбэх солкуобайы тэбэн биэрбитэ чуолкай. 2013 с. бүтүүтэ дуоллар 32,72 , оттон 2014 сыл 56,23 солк. буолбута. Биллэрин курдук 1998 с. дефолт саҕаттан бырабыыталыстыба социальнай кыһалҕаны, хамнаһы, биэнсийэни дуоллары үрдэтэн, элбэх солкуобайы ылан быһаарар албаһы туттар. Ол эрээри, ити түмүгэр солкуобай атыылаһар кыаҕа кыччаан, нэһилиэнньэ дьадайыытын ким да аахсыбат. Итинник харах баайыы судаарыстыбаны киэргэппэт.
Харчы өлөрөр кыаллыбакка, ыам ыйынааҕы ыйаахтары толоруу регионнарга “оптимизациянан”, ороскуоту сарбыйыынан, кытаанах экэниэмийэнэн, дьону ууратыынан ситиһиллэн кэлбитэ кырдьык. Харчы тиийбэт үлүгэрэ элбэх региону хабарҕалаата. Саха сирэ быйыл-былырыын бүддьүөт үбүн, ороскуотун сарбыйыы айдааныттан ордубат. Эһиилгиттэн дойду үрдүнэн модельнай бүддьүөккэ киириинэн, бүддьүөт кээмэйэ өссө кыччыыр туруктаах. Биһиги тымныы сиргэ олорор усулуобуйабытын федеральнай киинтэн эбии датаассыйалаан, харчынан тэҥнээһин хайдах буолуо эмиэ ситэ чуолкайа суох.
Оттон тэлэбиидэнньэҕэ көстөр “бырапагаанда” ток-шоуларга кыттар экэнэмиистэр“кыһалҕа кыччыгый, ньиэп сыаната ыараан иһэр, урут ньиэп ыараатаҕына, солкуобай чэпчиирэ, оттон билигин ким да чэпчэтиэ суоҕа, онон дойдуга харчы элбиэ” дииллэр. Ол аата эмиэ бырабыыталыстыба девальвация, солкуобай атыылаһар кыаҕа түү курдук чэпчээһинигэр “оонньуурга” суоттанан олорор буолан тахсар.
Онон Саха сиригэр алта сыллаах күүстээх сайдыыны ситиһиэхпит диэн санаалаах буоллахпытына, оҥорон таһаарыыга, харчы киллэриигэ, “сыыппара экэниэмикэтин” кэмчилиир өрүттэрин туһаныыга улахан болҕомто ууруллуон наада.
Владимир Степанов, kyym.ru
Түмүктээн эттэххэ, уустук олох итинник арааһы эргитэ толкуйдатар. Ол эрээри, дойду салалтата ылыммыт былаана туоларыгар, норуот олоҕо дьиҥнээхтии тупсарыгар, дойдубут чахчы кыайыылаах-хотуулаах, аан дойдуга биир сайдыылаах судаарыстыбата буоларыгар бары баҕарабыт. Төрөөбүт дойдубутугар бары үтүөнү баҕарабыт. Онон бары сайдыы туһугар түмсэн үлэлээн, кэскилбит кэҥииригэр дьулуһуохтаахпыт.
