Кинини истэ олорон, ааспыт үйэлэр хорсун айанньыттарын, сырдатааччыларын, миссионердарын саныыгын. Ол эрээри ол дьон төрүт омуктары сайдыылаах олоххо “сыһыарар” соруктаах буоллахтарына, нуучча уола Василий Харитонов Хабаровскай кыраайга нанаайдар дэриэбинэлэригэр тиийэн, баҕа өттүнэн оҕолору сүтэн эрэр нанаай тылыгар үөрэтэ, тылы сөргүтүүгэ үлэлэһэ сылдьар. Ахсынньыга Дьокуускайга кэмпириэнсийэҕэ кэлэ сылдьыбытын көрсөн, кэпсэтэн аастыбыт.
Учууталым сабыдыала
– Мин тыллары оскуолаҕа үөрэнэр кэммиттэн сөбүлээн үөрэтэрим. Холобур, билигин даҕаны грузин тылынан маатыралыахпын сөп (күлэр). МГУ филфагар, тыл оскуолатыгар, дьарыктаммытым. Онно Анна Александровна Коростелева диэн бэртээхэй преподаватель баара, тылга интэриэһи кини күөдьүппүтэ, дакота (индеецтии тыл) тылын үөрэтэн, “деколониальнай” өйүм-санаам үөскүүрүгэр сабыдыаллаабыта. Кэлин кинини көрсөн, “нанаай тылын үөрэтэ сылдьабын” диэбиппэр үөрүү бөҕө буолбута. Онтон ыла доҕордуубут, мэлдьи билсэбит, миэхэ суруйа турар, сүбэлиир-амалыыр.
“Чуҥкук” үлэ
– Бастакы идэбинэн хараабыл тутааччытабын (инженер-кораблестроитель). “Уопсастыбаҕа туох да туһаны аҕалбат” диэн, үлэбин астыммат этим. Ол чуҥкук үлэбэр хапытаан, инженер-тутааччы, бөдөҥ тэрилтэҕэ техотдел салайааччыта буолан, 40 борохуоту көрөрүм-истэрим. Ол барыта хал буолан, олоҕум сыала-соруга сүтэ быһыытыйбыта. Онно тыллары үөрэтиинэн үлүһүйүүбүн санаабытым. Индонезия тылын кырамаатыкатын утуйар уубун да умнан үөрэтиэхпин сөп этэ. Быһата, тылы үөрэтиини олус сөбүлүүрүм. Ити долгунугар миэхэ дьүкээгир тыла түбэспитэ. Араас матырыйаалы булан, дьүкээгир актыбыыстарын кытта билсэн, үөрэтэн барбытым. Оннук ыраахтан үөрэтэн, син тугу эрэ ситиспитим.
Ол эрээри инженер үөрэхтээҕим миэхэ көмөлөһөр эбит. Тылы филолог курдук туораттан көрөн, “маннык буоллаҕына үчүгэй буолуо” диэбэккэ, инженернэй боппуруос курдук көрөбүн. “Чопчу маннык соруктар тураллар, ону быһаарабын” диэн. Тылы сөргүтүүгэ оннук кыра-кыра хардыынан, чопчу дьыаланан баран иһэрбин ордоробун. Бу сорук туолла, бу туола илик диэн көрө-көрө. Элбэх киһиэхэ тахсан улаханнык саҥарарбын эҥин олох сөбүлээбэппин.
Идеологиям уларыйбыта
– Сыыйа “идеологиям” уларыйан барбыта. Ити кэмҥэ тыл актыбыыстарын кытта элбэхтик алтыһар этим. Биир кэмҥэ социальнай ситимнэргэ 100 тыһ. киһиэхэ тиийэр тыл актыбыыстарын бөлөхтөрүгэр баарым. “Бэйэ эрэ туһугар буолбакка, атыттары үөрэтиэххэ”, “миэстэтигэр тиийэн тугу эрэ гыныахха” диэн санаалар киирбиттэрэ. Ол эрээри актыбыыстар үлэлэһэ сылдьар тылларын буолбакка, атын тылы үөрэтэр наада диэн өйдөөбүтүм. Бэл, “барытын биллим-көрдүм” дии санаабыт кэмнээҕим. ФАДН-ҥа лиэксийэлэргэ, сэминээрдэргэ сылдьарым, дискуссияларга кыттарым, санаабын толлубакка, аһаҕастык этэрим. Тугу да сүтэрэрим суох буоллаҕа: учуутал да, наука да үлэһитэ буолбатахпын. Көннөрү тылы үөрэтэбин, инженербин диирим.
Мансиларга эспэдииссийэ
– Лингвистикаҕа магистратураҕа киирэн үөрэммитим, ол кэннэ Калуга уобалаһыгар оскуолаҕа учууталлыы барбытым. Ити миэхэ кэлин олус туһалаабыта. Ол саҕана биирдэ акадьыамык Тунгян эрийэн: “Манси тылыгар өйүүн эспэдииссийэҕэ барсыаҥ дуо?” – диэбитэ. Дьиҥэ, эспэдииссийэҕэ эрдэттэн бэлэмнэниллэрэ эҥин буолуо дии. Ону ким эрэ барыахтааҕа ыалдьыбыт, ким эрэ саахалга түбэспит, онон киһи наада буолбут. Инньэ гынан, ол сайын манси дэриэбинэтигэр эспэдииссийэҕэ тиийэн, тиэкис хомуйан, ону быһаарыыга үлэлээтим. “Манси тылын билигин, бэл, нанаай тылынааҕар ордук билэбин” диэхпин сөп. Ол кэннэ онно хаста да бара сылдьыбытым.
Мансиларга тылларын билэр уонча оҕо баар. Аан дойду үрдүнэн. Уонча эрэ киһи билэр тылын үөрэтэрбиттэн мин, чахчы, “кайф” ылбытым диэххэ сөп. Бу уонча эрэ оҕо туһуттан манси тыла билигин нанаай тылын 15 сыл куоһаран иһэр. Нанаайдарга билигин олох кыралары үөрэтэн бардахха, 15 сылынан оннук оҕолор баар буолуохтара. Дьэ, онон мин нанаай тылын үөрэтиэм диэн талбытым.
Даа дэриэбинэҕэ
– Нанаай – 16 тыһыынча ахсааннаах омук, оттон Арассыыйаҕа биэрэпис быһыытынан 11 тыһ. тахса киһи олорор. Бу Уһук Илин, арааһа, саамай күүстээх, барыларын “экспансиялаабыт” төрүт омуга буолуо. Кытайга 5 тыһ. кэриҥэ нанаай олорор, бэйэлэрин “хэчьжэ” дэнэллэр. Хомойуох иһин, Арассыыйаҕа нанаайдыы саҥарар билигин 300 эрэ киһи хаалла. Ол да түргэн тэтиминэн аҕыйыы турар.
Василий Даа (нууччалыыта – Дада – НГ) дэриэбинэҕэ үлэлээбитэ иккис сыла буолбут. Кини “биһиэхэ” диэн тылы үгүстүк туттарынан сылыктаатахха, номнуо бэйэ киһитэ буолбут. “Арааһа, тайҕа, эһэ-бөрө дойдута буолуо?” диэн сэрэнэн ыйыппыкка, “суох, бу Нанайскай оройуоҥҥа киирэр, Хабаровскайтан икки чаас айанныыгын, федеральнай тыраассаттан 1 км туора сытар. 400 киһилээх, оннооҕу кээмэйинэн, добуочча улахан дэриэбинэ” диэтэ. Олохтоохтор үксэ балыгынан дьарыктаналлар эбит. Оскуолаҕа 80 оҕо үөрэнэр үһү.
Нанаай тыла
– Нанаай тыла тунгус-маньчжур тылын бөлөҕөр киирэр. Бу бөлөххө эбэҥки, эбээн, нанаайдары кытта ыаллыы олорор ульчалар, ороктар, удэге тыллара киирсэр. Ульчалары нанаайдар “ассимиляциялаабыт” нивхтэрэ дииллэр. Ульчалар тылларын “нанаай тылын диалега” да диэххэ сөп. Аны, ульчалар тылларын саамай “архаичнай” (былыргы) тыл дииллэр. Кытайга маньчжурдуу тыл диалегынан кэпсэтэр омуктар Казахстаны кытта быысаһан олороллор, – диэн Василий умсугуйан, хараҕа уоттанан, элбэҕи кэпсиир-ипсиир. Кини үөрэтэр тылын устуоруйатын, тарҕаныытын, атын тыллары кытта майгыннаһар өрүттэрин туһунан анаан үөрэммит-чинчийбит исписэлиистэрдээҕэр быдан элбэҕи билэргэ дылы.
Тылы билбэт учууталлар
– Нанаай тылын ханнык таһымҥа үөрэтэллэрий?
– Нанаай тылын учууталларын Герцен аатынан пединститукка бэлэмнээбиттэрэ инньэ 100 сыл кэриҥэ буолла. Ол эрээри ону “туһата суох” диэххэ сөп. Тылы билбэт оҕолор үөрэнэ киирэллэр да, соннук тылы билбэт учууталлар бүтэрэн тахсаллар. Холобур, ону бүтэрбит педагог бу сыллар тухары нанаай тылын билэр биир да оҕону бэлэмнээн таһаарбатах. Ол эрээри киниттэн тыл туһунан сүбэлэттэрдэххэ, олус элбэҕи билэр, эйиэхэ сүбэлиэн, элбэх билиини биэриэн сөп.
Интэриэһинэйэ диэн, бу кэллиэгэтэ Василий кэлиэн иннинэ нанаайдыы саҥарбат буоллаҕына (билэр эрээри), кэлин саҥаран барбыт. Ону: “Тылларын билэр эрээри туттубакка сылдьыбыт дьон саҥаран барар түгэнэ – тыл учууталыгар олус интэриэһинэй, туһалаах даҕаны. Тылы мэлдьи билэ, тутта сылдьыбыт дьоннооҕор кинилэри кэтээн көрөбүн”, – диир Василий.
Тылы үксүн 50–60 саастарын ааспыт дьон билэллэр, нанаайдыы билэр саамай эдэр киһи 50-тан тахсыбыт эбит. “Олор истэриттэн анаан үөрэтэр, сүбэлиир тылга консултааннардаахпын. Хомойуох иһин, 20, 30 саастаах дьон ортотугар тылларын билэр киһи суох”, – диэн кэпсиир.
Хомойуох иһин, нанаайдыы билэр, оҕону үөрэппит биир да мэтэдьиис суох үһү: оройуон да, кыраай да таһымыгар. “Ханнык терминология үлэтэ кэлиэй? Учуобунньук баарыгар махтал диэбит курдук. Сэбиэскэй кэмҥэ 1980 с. тахсыбыт тылдьыты туһана сылдьабыт, хата, олус бэрт тылдьыт. 1960 сыллааҕы тылдьыт эмиэ баар, 1989 с. учуобунньук баар, ону 2005 с. хос таһаарбыттарын туһана сылдьабыт”, – диир.
Отчуот-дакылаат туһунан
– Тылы үөрэтии туһунан кэмпириэнсийэлэргэ дакылааттыылларын эҥин соччо-бачча итэҕэйбэппин. Тугу да ситиспэтэх, үчүгэй түмүгү ылбатах эрээри, олус кырасыабай презентацияны көрдөрүөхтэрин, устар ууну сомоҕолоон бэркэ кэпсиэхтэрин сөп. Оттон үлэ бөҕөтүн үмүрүтэ сылдьар дьон икки тылы кыайан ыпсаран кэпсээмиэхтэрин сөп. Онон, итини учуоттуур наада, – диир.
Кини этэринэн, “учууталга тыыннаах алтыһыыны, кэпсэтиини, тыл туттуллар үөһүгэр стажировканы, атын учууталлар уруоктарыгар сылдьыыны туох да солбуйбат”. Дьэ, дьиҥнээх, быраактык-учуутал тыла-өһө. Кини – Тыл институтун билим үлэһитэ. Ол эрээри “мин ордук быраактык буоллум” диир.
Биир ыйынан...
Василий “педагог быһыытынан идэтийбэтэҕим, билиим итэҕэс” диэн билинэр. “Билигин Хабаровскайга миэхэ нанаай тылын хайдах үөрэтэр туһунан ким даҕаны сүбэлиир кыаҕа суох, биир да мэтэдьиис суох”, – диэн хомойор. Онон бакалавриакка үөрэммит киһи диэн баҕа санаалаах. Ол эрээри “Дьокуускайга кэлэн үөрэн” диэн ыҥырбыппытыгар, “билигин оскуолабын хайдах даҕаны хаалларан кэбиһэр кыаҕым суох” диир. Кинини солбуйар киһи суох. Тохтоото да, аҕыйах сыл иһигэр ситиспит үлэтэ барыта күдэҥҥэ көтүөн сөп. Биир түбэлтэни кэпсээтэ. Биир манси ыалыгар 3 саастаах оҕо ыалдьан балыыһаҕа киирбит. Биир ый онно сыппыт, мансилыы эрэ саҥарар оҕо тахсарыгар нууччалыы эрэ саҥарар буолбут. Дьоно кинини кытта эмиэ нууччалыы эрэ кэпсэтэр буолбуттар. Өр соҕус буолан баран, ийэ тылыгар төннүбүт. Ону Василий “биһиги киһи төһө кэминэн атын тылга көһөрүн биллибит” диир. Ол – биир ый.
“Максимум- бырагыраамам”
– Судаарыстыбаннаһа суох, судаарыстыбаннай тыл курдук үөрэтиллибэт тыллаах омуктар тылларын туох күүтэрий?
– Кинилэр тылларын билбэт да буоллаллар, “биһиги нанаайдарбыт” дэнэллэр. Төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктар испииһэктэригэр киирэ сылдьар буоллахтарына, үөһээлэр ону “бу норуокка туох да кыһалҕа суох, куттал суоһаабат, көмүскэллээхтэр” дии саныыллар. Тылы тыыннаах хаалларар туһугар күттүөннээх үлэ барбат. Онон “идентичноһы” дакаастыыр араас сүүс ньыманы булуохтара. Тыллара сүтэ-симэлийэ турдаҕына, дьону ити курдук “ньучубуо, эһиги син биир нанаайдарбыт дэниҥ” диэн уоскутуу барар. Ол эрээри ити – бэлиитикэ, мин онон дьарыктаммаппын.
– Оттон “тыа сирин оскуолатыгар биирдиилээн баран, оҕолору үөрэтэн, сүтэн-өлөн эрэр тыллары быыһыахха сөп” дии саныыгын дуо?
– Бу – бөлүһүөпүйэ эрэ буолбакка, чопчу ыйытыы. Билигин тылы 15 оҕоҕо тиэртэхпитинэ, бу тыл дьылҕатын уонунан сылга уһаттыбыт диэхпитин сөп. Салгыы туох буолуон билбэппит эрээри, “кинилэр салгыы атын көлүөнэҕэ тиэрдиэхтэрэ” диэн эрэниэххэ. Биһиги кинилэргэ билигин тиэрдибэтэхпитинэ, салгыы ким даҕаны тиэрдиэ суоҕа. Тылы бииртэн биир көлүөнэҕэ тиэрдэн иһии тохтоото, туох да көмө оҥоһуллубат буолла да – оччоҕо бүттэ, тыл тохтуур. Бу 15 оҕону үөрэтэрим – миэхэ билигин “максимум-бырагыраамам”. Ону толордохпуна, ханна эмэ ыраах арыыга барыам эбэтэр атын дьыаланан дьарыктаныам (күлэр).
* * *
“Сүтэн эрэр тыллары сөргүтүү – күүстээх идиэйэ. Тыл туһугар эппиэтинэһи салгыы бу оҕолорго тиэрдиэм. Ол кинилэр илиилэригэр киириэҕэ. Баҕар, кинилэртэн салгыы ким эмэ оҕолору үөрэтиэ. Наадата суох диэхтэрин эмиэ сөп эрээри, сүрүнэ, мин бэйэбиттэн тутулуктааҕы оҥордум”, –диэн түмүктээтэ Василий Харитонов.
Нина ГЕРАСИМОВА.
