Сотору кэминэн Сахабыт сирин учууталлара иккис дьиэлэрин кэриэтэ буолбут оскуолаларын аанын аһыахтара. Оттон Сунтаар улууһун Тойбохой сэлиэнньэтиттэн төрүттээх аангылыйа тылын учуутала Ирина Сидорова, үһүс күһүнүн Таймыыр арыытынааҕы Норильскай куоракка айаннаан тиийиэ. Дьэ уонна сыл аҥаарын инниттэн суруйтарбыт бөртөлүөтүнэн өссө уһун кыһыннаах, кылгас сайыннаах, суола-ииһэ суох Снежногорскай бөһүөлэгэр долгуйа көтүө. Ирина Николаевнаны дойдутугар сайылыы сырыттаҕына булан кэпсэттибит.
– Ирина, дойдугар сайылыы кэлбиккинэн эҕэрдэлиибин. Дьэ, кэпсэтиибитин тута идэҕиттэн уонна үлэҕиттэн саҕалыахха. Аангылыйа тылын учууталын идэтин ханна ылбыккыный уонна бастаан ханна үлэлээбиккиний?
– “Француз уонна аангылыйа тылларын, литэрэтиирэлэрин преподавателэ” идэбин М.К. Аммосов аатынан Саха судаарыстыбаннай университетыгар 2001 сыллаахха үөрэнэн бүтэрэн ылбытым. Дуогабарынан үөрэммит буоламмын, Анаабыр Сааскылааҕар анаммытым. Манна олорон кэргэн тахсан, оҕобун Вячеславы төрөппүтүм, ол эрээри арахсан барарга тиийбитим. Онон 2003 с. СГУ Мииринэйдээҕи филиалыгар лабараанынан уонна ассистенынан үлэлии киирбитим. Салгыы куорат 1-кы №-дээх оскуолатыгар көһөн, аангылыйа тылын учууталынан 14 сыл устата үлэлээбитим. Онтон наһаа үлэлээн сылайбыппын өйдөөн, айар уоппуска ылбытым. Бу кэмҥэ, ийэм дьоҕура бэриллэн эбитэ дуу, иис-уус умсулҕаныгар түспүтүм. Ол курдук, сахалыы истииллээх былаачыйалары тигиинэн үлүһүйбүтүм, элбэх сакааһы толорбутум. Үөрэх эйгэтиттэн, оҕолортон, дьэ, сынньаммыт курдук сананан, үлэлии тахсаары сырыттахпына, дойдубар, Сунтаар Тойбохойугар, төрөөбүт иэримэ дьиэбит умайан хаалан, чугас дьоммор күүс-көмө буола кэлбитим. Онтон хайдах даҕаны дьоммуттан тэйиччи сылдьарым сатамматын өйдөөн, олоро хаалбытым. Тойбохойго баарбын истэн, чугас Аллыҥа бөһүөлэгэр үлэҕэ ыҥырбыттарыгар массыынанан тиэллэн биир үөрэх дьылыгар үлэлээбитим. Бу кэмҥэ уолум улаата быһыытыйан, Дьаархан орто оскуолатыгар ыҥырбыттарыгар сөбүлэһэн үлэлии барбытым.
Уопсайынан, улууспар үлэлиирим тухары элбэх оҕону аангылыйа тылын олимпиадаларыгар бэлэмнээтим. Кыайаннар, улаханнык астыммытым-дуоһуйбутум. Ону таһынан Дьаархаҥҥа оҕолорго ырыа ансаамбыла тэрийэммин, араас күрэскэ кыттан үгүс ситиһиилэммиппит. Арба, манна Алтаай Барнаул куоратыттан кэлбит устуоруйа учуутала Алла Георгиевна Субботинаны кытта билсэн доҕордоспуппут. Кини биир сыл үлэлээн баран дойдутугар төннүбүтэ.
Бөртөлүөтүнэн - Снежногорскайга. Алла Георгиевна Иринаттан үһүс олорор.
– Бай, бачча ыраах сиргэ кэлэн баран, тоҕо биир эрэ сыл үлэлээтэ? Ханна барда?
– «Олохтоох тылы өйдөөбөтүм мэһэйдиир, оҕолору кытта нууччалыы быһаарсар уустук эбит» диэбитэ. Кырдьык, устуоруйа курдук элбэх лиэксийэлээх уруокка тыл элбэҕи быһаарар. Тыа оҕолоругар устуоруйаны төрөөбүт тылынан кэпсиир ордук. Оччоҕо үчүгэйдик тиийэр. Онон Алла Георгиевна дойдутугар төннөн, саайт нөҥүө Норильскай Снежногорскайын орто оскуолатыгар миэстэ булан барбыт этэ. Онтон аангылыйа тылын учууталын миэстэтэ баарын билэн, миигин ыҥырбыта. Усулуобуйата үчүгэйин уонна 1 мөлүйүөн уу харчынан бэриллэрин истэн тута сэҥээрбитим. Дьиҥэ, Сахам сиригэр «Земскэй учуутал» тосхолунан барыахпын сөп этэ да, эмиэ ыарахан усулуобуйаҕа олоруохпун, үлэлиэхпин баҕарбатаҕым.
– Онон алтаайка дьүөгэҥ баар буолан, эрэх-турах сананан олох билбэт сиргэр үлэлии барарга быһаарынныҥ? Анарааҥҥылар тута ыллылар дуу, син толкуйдуу түстүлэр дуу?
– Дьэ, барарга сананным уонна оскуолаларын дириэктэригэр биллэриигэ ыйыллыбыт нүөмэринэн эрийдим. Маҥнай тоҥуйдук кэпсэттэ, үлэҕэ киирэр баҕалаах хас да киһи баарын эттэ уонна резюмебын көрдөөтө. Резюмебын хаттаан сааһылаан, кэлиҥҥи ситиһиилэрбин эбэн, толорон ыыттым. Ону ааҕан, дириэктэр миигин тута ылыан баҕарда, ол эрээри Норильскай куорат дьаһалтатын үөрэххэ управлениетын хамыыһыйата видео-сибээһинэн эрийэн, киммин-туохпун көрөн баран быһаарыахтааҕын сэрэттэ. Ол хамыыһыйаны, балай эмэ уопуттаах буоламмын, бэркэ ааспытым. Биллэн турар, ОГЭ, СКЭ бэлэмнииргэ, кылааһы салайыыга төһө уопуттаахпын токкоолоспуттара. Хамыыһыйаны ааһан, аны сөбүлэһии оҥоһулларын, докумуоннарга илии баттанарын күүппүтүм. Дьыала ымпыга-чымпыга барыта үөрэх управлениетынан уонна Норильскай дьаһалтатынан ааспыта. Туох дьиэҕэ хайдах кыбартыыра бэриллэригэр тиийэ суруйаллар эбит. Онон ыҥырыыны уһуннук кэтэспитим.
– Дьэ, кэмниэ кэнэҕэс ыҥырыы кэллэ... Хайдах тэринниҥ, төһө элбэх маллаах бардыҥ?
– Дойдубуттан икки бауллаах барбытым. Норильскайы, Снежногорскайы куйаар ситиминэн эрдэттэн чинчийэн уонна ыҥырбыт дьүөгэбиттэн ыйыталаһан, сөптөөх таҥаһынан хааччыммытым. Манна даҕатан эттэххэ, үлэҕэ ыҥырбыт дьонум миэхэ усулуобуйа тэрийиигэ олус эппиэтинэстээхтик уонна кыһамньылаахтык сыһыаннаспыттарыттан үөрбүтүм. Кинилэр киэннэрэ барыта дьэҥкэ уонна чопчу этэ. Эрдэттэн быһааран, сэрэтэн иһэллэрэ. Онон ханна, хайдах усулуобуйаҕа тиийэрбин барытын билэр этим. Ол курдук, бассаабынан хаартыска ыытан олорор кыбартыырабын талларбыттара, хомунаалынай өҥө төлөнөрүн этэн үөрдүбүттэрэ. Хата, талбыт кыбартыырабар инники олорбут дьон мала-сала хаалбыт буолан, саҥаттан тэринэн олохсуйарга улахан кыһалҕаны көрсүбэтэҕим. Саҥа тиийбит киһиэхэ үлэҕэ тахсыан иннинэ дьиэ-уот тэринэргэ диэн биир нэдиэлэ биэрэллэр этэ. Ол эрээри миигин, чиэппэр бүтэрэ икки нэдиэлэ хаалбытынан, бэнидиэнньиктэн үлэҕэ тахсан оҕолорго сыана туруорарга көрдөспүттэрэ, онон бэриллэр сэттэ күммүн кэнники туһаммытым.
Хаартыска ааптара: NIKOLAISHIPKO
Норильскай куорат дьаһалтатын саайтыттан:
Снежногорскай бөһүөлэк Хантайка өрүс кытылыгар турар. 1963 сыллаахха Уус Хантайдааҕы гидроэлектростанцияны тутааччыларга анаан төрүттэммит. 2024 сыл атырдьах ыйыгар бөһүөлэк төрүттэммитэ 60 сылын бэлиэтиэ. Бу кылгас кэм иһигэр Снежногорскай балаакка-бөһүөлэктэн икки этээстээх мас дьиэлэрдээх, онтон биэс этээстээх кирпииччэ дьиэлэрдээх бөһүөлэккэ кубулуйда. Билигин бу – куораттыҥы быһыылаах, сылаас кыбартыыралардаах, түргэн интэриниэттээх аныгы бөһүөлэк.
– Төһө уһуннук айаннаан тиийбиккиний? Саҥа сир омос көрүүгэ хайдах этэй?
– Мииринэйтэн Новосибирскайга, онтон уонтан тахса чаас олоруу кэннэ Норильскайга көппүтүм. Сөмөлүөттэн көрдөхпүнэ, айан устатын тухары барыта былыт. Арай ол былыт сиргэ түспүппүт да кэннэ бүппэт. Онтум «Норникель» хампаанньа буруо бөҕөтүн таһааран итинник туманы үөскэтэр эбит. Сарсыныгар бөртөлүөт пуордугар киириэхтээхпин халлаан туругуттан икки күн көппөтөҕө. Снежногорскайга алтынньы 14 күнүгэр көтөн тиийбитим. Оскуола саабыһа кэргэнин кытта көрсөн, олоруохтаах дьиэбэр аҕалан биэрбиттэрэ. Кыбартыырам төрдүс этээскэ баар эбит. Ойуурдаах сиргэ үөрэммит буоламмын, болкуонтан тыаны көрүөхпүн баҕарбытым. Онтум эмиэ туман буолан, туох да көстүбэтэ. Тыбыс-тымныы, тыал бөҕө уонна сэбиэскэй кэм дьиэлэрэ эрэ көстөллөр.
– Үлэҥ бастакы күнэ хайдах ааспытай? Оҕолор, учууталлар хайдах көрсүбүттэрэй?
– Көтөн тиийбит күммэр саабыһым оскуолаҕа ыҥыран ылбыта. Миэхэ анаан остуол тардыбыттар этэ. Бэрэмиэнэ кэмигэр оскуола актыыбын оҕолоро кэлэн «добро пожаловать» диэн дорооболоһон, «көмөҕө наадыйдаххына, этээр» диэн эйэргэһэн, көрөн-истэн бөҕө буолбуттара. Саабыһым кэритэ сылдьан учууталлары кытта билиһиннэрбитэ, кэбиниэппин көрдөрбүтэ. Учууталлаабытым тухары Дьаархан оскуолатын кэнниттэн бу иккис кэбиниэтим этэ. Онтум сүрдээх хааччыллыылаах буолан үөрдүбүтэ. Сопхуос туох тиийбэтин барытын маркерыгар тиийэ аҕалан биэрбитэ.
– Төһө оҕо үөрэнэр эбитий? Туох омуктар баалларый?
– Быйылгы үөрэх дьылын оскуолабыт 113 оҕолоох түмүктээтэ. Биэс оҕо бүтэрдэ. Сорох кылааска оҕо син элбэх. Холобура, 5-с кылааска сүүрбэлэр. Бэйэм 7-с кылааспар ахсыалар. Үксэ нууччалар, хакаастар. Уопсайынан, хайа баҕарар бөһүөлэккэ курдук, нэһилиэнньэтин ахсаана кыччаабыт. Урут 2000 киһи олорор буоллаҕына, билигин 800 киһи баар дииллэр. Уу дэлэй, уот дэлэй – сыаната чэпчэки. Урут өссө босхо этэ диэн кэпсииллэр. Ол иһин даҕаны бассыайын эҥин баар буоллаҕа.
– Килиимэтигэр син үөрэнниҥ дуу? Айылҕаҕа сырыттыҥ, булдун, балыгын амсайдыҥ дуо?
– Уопсайынан, наһаа тыаллаах, хаардаах дойду. Кыһына уһуна сөхтөрбүтэ. «Полярная ночь» диэннэриттэн киһи сылайар эбит. Оттон саас күн киирбэт кэмиттэн салҕа быһыытыйаҕын. Хаардара бэс ыйыгар биирдэ ууллар. Холобур, бэс ыйын 4 күнүгэр көтөрбөр өссө да сытара. Бу от ыйыгар отторо-мастара дьэ көҕөрдө. Ол гынан баран балаҕан ыйыгар тиийэрбэр хайыы сахха хагдарыйбыт буолар. Кыһын биһиэхэ курдук олус улахан тымныы түспэт, үксүгэр 30 кыраадыс турар. Биирдэ эмэ -40 буоллаҕына, наһаа тоҥоллор. Тоҕо диэтэххэ, тыала күүстээх. Атах хатыллыар диэри күүстээх тыал түһээччи. Ол да иһин бөһүөлэги тыалтан харыстаан, түөрт муннук быһыылаах гына туппуттар. Тыалынан сибээстээн, оҕолорго өрүүр күн элбэхтик буолар. Саха сиригэр курдук айылҕаҕа мээнэ тахсыбаттар. Кыһын устата киһи үрдүгүн ааһар халыҥ хаар түһэр. Даачаҕа да тахсар буоллаххына, ол хаары ыраастаан баран биирдэ тахсаҕын. Уонна, төһө да бөһүөлэгин иһин, олохтоохтор куорат дьонун курдук өйдөөхтөр-санаалаахтар. Ол да буоллар эр дьон балыктаан, кыыл табаны, тайаҕы бултаан син биирдэ эмэ атыылыыллар.
– Дойдугар сылга биирдэ эрэ кэлэн барар эбиккин. Өссө үс сыл туора сиргэ тулуйан үлэлиэҥ дуо?
– Кырдьык, икки сыл оннук сырыттым. Быйыл ахсынньыга дойдубар Саҥа дьыллыы кэлээри бөртөлүөккэ сайаапка биэрэн сылдьабын. Кыһын дойдубун наһаа ахтаммын, олох тэһийбэт-тулуйбат, туран баран хаалыах курдук санаалар киирэ сылдьыбыттара. Экчи ол кэмҥэ төрөөбүт күнүм тиийэн кэлбитэ. Ким да билбэтэ буолуо диэбитим, кылааһым оҕолоро соһуччу бэлэх бөҕөтүн биэрэннэр, кэллиэгэлэрим үтүө тыл бөҕөтүн этэннэр, хас хардыым ахсын сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри эҕэрдэ тутаммын, олус үөрбүтүм, долгуйбутум. “Бачча сыаналыыр дьону хомотон, хайдах баран хаалыахпыный?” диэн салгыы үлэлииргэ санаммытым. Толкуйдаан көрдөхпүнэ, дьону кытта элбэхтик алтыһан, айан-тутан, олохпун төһө баҕарар сэргэхситиэхпин сөп буоллаҕа. Онон быйыл дьон иннигэр сыанаҕа тахсан, хаста да сахалыы ыллаан турабын. Далаана сүгүрүйээччитэ буоламмын, бастаан саамай сөбүлүүр ырыабын «Чэмэлиинэни» ыллаабытым. Онтубун оҕолуун, улахан дьоннуун бары хайҕаан, интэриэстэрэ күүһүрэн, Саха сирин туһунан ыйыталаһаллара быдан элбээбитэ. Уопсайынан, испэр өрөспүүбүлүкэм «сирэйэ» буоларбын өрүү өйдүү сылдьабын, дойдубун дьоһуннаахтык көрдөрө сатыыбын.
– Ирина Николаевна, саха учууталлара нуучча сиригэр үлэлии барыылара – олус сэдэх көстүү. Онон эйигин сүрдээх хорсун киһи диэн сыаналаатым уонна кэрэхсээтим. Дириҥ билиилээх-көрүүлээх, үтүө майгылаах, туруу үлэһит буолаҥҥын, оҕолорго, төрөппүттэргэ, кэлэктиипкэ сөбүлэттэҕиҥ. Снежногорскайга салгыы өссө ситиһиилээхтик, айымньылаахтык үлэлииргэр баҕарабын.
Сэһэргэстэ КҮНДЭЛИ.
