Бэс ыйын 26-27 күннэригэр Дьокуускайга “Тыа сирин көмүскүөх” диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай хамсааһын көҕүлээһининэн, Уопсастыбаннай пуорум буолан ааста. Манна тыа сирин тыыннаах хаалларарга туруулаһар дьон мустан тус санааларын тиэртилэр, этиилэри киллэрдилэр, тирээн турар хайысхалары дьүүллэстилэр.
Бу маннык миэстэтигэр олорор дьон мустан, баар кыһалҕаны дьүүллэһэрэ, этиилэри киллэрэрэ мээнэ тэриллибэт. Үксэ олохтоох салайааччылар, баһылыктар мустан мунньахтыыллар. Онон даҕаны, бэрт интэриэһинэй тэрээһин буолан ааста. Хомойуох иһин, туһааннаах министиэристибэлэр, бырабыыталыстыба салалтата ыҥырыллыбыттарын үрдүнэн, кыттыбатылар. Ил Түмэн тустаах кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин, дьокутаат Павел Ксенофонтов, Сулустаана Мыраан кыттыбыттара. Куорат мээрэ Сардаана Авксентьева дьиҥ норуот мээрэ буоларын дакаастаата. Форумҥа киирбит этиилэргэ олоҕуран, туһаайыы сурук бэлэмнэннэ.
Туһаайыы сурук
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана А.С. Николаевка, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ В.В. Солодовка, улуустар уонна нэһилиэктэр баһылыктарыгар, өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһыгар
2019 сыл ыам ыйын 15 күнүгэр Саха кэнгириэһин бырабылыанньатын аатыттан Ил Дархаҥҥа, Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлигэр, өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтигэр туһаайыы сурук барбыта. Онно биһиги бырабыыталыстыба 2018 сыл бэс ыйын 25 күнүнээҕи 202№-дээх уурааҕар сыһыаммытын суруйбуппут уонна ол уурааҕы кытта Аҕа баһылык 803№-дээх дьаһалын көтүрэргэ этии киллэрбиппит.
2019 сыл ыам ыйын 22 күнүгэр 202№-дээх уураах көтүллүбүтэ, ол эрээри ону кытта 2019 сыл балаҕан ыйын 1 күнүгэр тыа сиригэр бүддьүөт тэрилтэлэрин штаттарын уонна тутулларын быһаарыахтаах саҥа уураах бэлэмнэниэ диэн этиллибитэ.
Ол “оҥоһуллар өҥө хаачыстыбатын тупсараары судаарыстыбаннай уонна муниципальнай тэрилтэлэр ситимнэрин бэрээдэктээһин” ааттанар диэн сабаҕаланар. Ол эрээри ити аатыгар сөп түбэһэр дьаһал буолуо дуо итинтибит? Үөрэх, Култуура, Доруобуйа харыстабылын уо.д.а. министиэристибэлэр бэрэстэбиитэллэриттэн турар хамыыһыйа улуустары кэрийэ сылдьан, туох уларыйыахтааҕын бэлэмнээтэ диэн билэбит. Улуустар кыраапык быһыытынан, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлигэр киирэн “ситими бэрээдэктииргэ” туох үлэни ыыта сылдьалларын, тугу былаанныылларын отчуоттууллар, билиһиннэрэллэр.
Маныаха нэһилиэктэр олохтоохторо сорох үөрэх управлениеларын начаалынньыктара, толоругастарын уоҕугар ыллылар да сарбыйан, уларытан-тэлэритэн барыахтара диэн сэрэхэдийэллэр. Ол курдук, ыллылар да орто оскуолалары – сүрүн (9 кылаастаах), сүрүн оскуоланы – начаалынай оскуолаҕа кубулутуохтарын сөп. Сорох нэһилиэктэр дьаһалталарыгар учаастактааҕы балыыһалары сабар туһунан суруктар кэлитэлээбиттэрин туһунан этэллэр.
Атын өттүттэн, 2018 сыл алтынньытыгар РФ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Д.А. Медведев илии баттааһыннаах “2020-2025 сс. тыа сирин кэлимник сайыннарыы судаарыстыбаннай бырагыраамата” ылыллара биллибитэ. Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа өттүн Т/х министиэристибэтигэр сүктэриллибитэ (миниистир А.П. Атласов) Ыам ыйын 29 күнүгэр “Аһаҕас парламент” былаһааккаҕа бырагыраама барылын дьүүллэһии буолбута. Барыл бэйэтэ суох да буоллар...
Ол аата, биир хамаанда – чуолаан Т/х министиэристибэтэ, тыа сирин кэлим сайыннарыытыгар үлэни ыытан эрэр, оттон иккис хамаанда – хаачыстыбаны тупсарар, ол инниттэн тиһиги бэрээдэктиир хамыыһыйа, ханна быһары-сарбыйары, аччатары, холбууру уонна суох гынары былаанныыр.
Бу хамаандалар иккиэн да биир эбийиэк – тыа сирэ сайдыытын көрдөрөллөр, бэйэ-бэйэлэриттэн олох туспа, тутулуга суох үлэни ыыта сылдьаллар. Кинилэр биир сомоҕо буолан үлэлиир кыахтара да суох – тоҕо диэтэххэ, кинилэргэ аан бастакыттан атын-атын соругу туруорбуттар.
Ити үөскээбит балаһыанньаны маннык түбэлтэҕэ тэҥниэххэ сөп: быраастар биир хамаандаларыгар ыарыһах атаҕын эмтииргэ сорудахтаабыттар. Быраастар иккис хамаандаларыгар ыарыһах атаҕын быһарга диэбиттэр. Биһиги маннык бэйэ-бэйэтин утарар “парадоксальнай” дэниэн сөптөөх үлэ бырабыыталыстыба үлэни ыытар ньыматыттан үөскээн тахсыбыт диэн көрөбүт. Ыам ыйын ортотугар уонна бэс ыйын саҕаланыыта да бу быһыы-майгы салҕанан бара турбута.
Ыам ыйын бүтүүтэ балаһыанньа тосту уларыйбыта. Онно РФ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Д.А. Медведев “Тыа сирин кэлим сайыннарыы” бырагырааматын бигэргэтэр уураахха илии баттаабыта. Ол уопсай үбүлээһинэ -- 2,3 триллион солкуобай. Иинник суума хаһан да тыа хаһаайыстыбатыгар, тыа сиригэр бара илигэ. Холобур, 2014-2019 сс. тыа сирин сайыннарыыга (оскуола, балыыһа, суол-иис тутуутугар) 191 млрд.солк. көрүллүбүтэ. Оттон 2020-2025 сылларга ол 1 трл.376 млрд.солк. буолар. Ол эбэтэр, үбүлээһин 7,2 төгүл улаатыахтаах. Ол кэмҥэ биһиги сарбыйа, ликвидациялыы сатыы олоробут? Өйдөммөт. Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата бу боппуруоска бэйэтин позициятын биллэриэхтээх дии саныыбын.
Хомойуох иһин, ол да кэннэ туох да уларыйа илик. Тыа сирин кэлим сайыннарыы боппуруоһунан сыччах Т/х министиэристибэтэ дьарыктана сатыы сылдьар.
Итинник сүҥкэн соругу ас-үөл оҥорон таһаарыытын уонна ол тэрээһинин эрэ быһаарар соҕотох министиэристибэ хайдах кыайа-хото тутуой?
Биир кыра министиэристибэ кылгас болдьох иһигэр өрөспүүбүлүкэ тыатын сирэ алта сылга миллиардынан үбү эрэйэр сайдыы торумун хайдах оҥоро охсуой?
Оччотугар 2019 сыл бэс ыйын 28 күнүгэр СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын миниистирэ А.П. Атласов улуус баһылыктарыгар от ыйын 9 күнүгэр диэри 2020 сылга үбүлээһин былаанын уонна 2021, 2022 былааннанар сылларга сайаапкаларгытын киллэриҥ диэбитин өйдүөххэ сөп. Хомойуох иһин, онуоха даҕаны сорох эрэ улуустар сайаапкаларын оҥорон эрэллэр. Үгүс нэһилиэк баһылыктара маннык сурук баарын даҕаны билбэккэ олороллор.
Онон сибээстээн, Ил Дархаҥҥа уонна Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлигэр:
—тыа сирин кэлим сайдыыта диэн судаарыстыбаннавй бырагырааманы уонна ол кэнсиэпсийэтин оҥорор оробуочай хамыыһыйаны тэрийэргэ;
— хамыыһыйаҕа ситэриилээх былаас уорганнара, Ил Түмэн дьокутааттара, учуонайдар уонна уопсастыбанньыктар киирэллэрин ситиһиэххэ;
—СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэ судаарыстыбаннай уонна муниципальнай тэрилтэлэр тиһиктэрин уонна штаттарын бэрээдэктиир туһунан уурааҕы 2019 сыл балаҕан ыйын 19 күнүгэр ылынары тохтотон эрэргэ.
Уопсастыбаннай актыбыыстарга, нэһилиэк, улуус баһылыктарыгар:
— нэһилиэк сайдыытын торумнуур былааны оҥорорго хамыыһыйа тэрийэр наадатын туһунан биллэрэргэ. Билигин туох барыта оробуочай хамыыһыйалаах буолуохтаах. Онно нэһилиэк дьокутааттарын, нэһилиэк аппараатын үлэһиттэрин, баһылык бэйэтэ, уопсастыбанньыктары көҕүлээн, ханнык эмэ нэһилиэккэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы эскиис-былааны оҥоруохха эбэтэр урут баары саҥардыахха сөп. Ол былааҥҥа олоҕуран, сайаапка бэлэмнээн, бу боппуруоһу кураатардыыр улуус уорганыгар түһэриҥ (улуус экэниэмикэҕэ управлениетыгар, тыа хаһаайыстыбатын дэпэртээмэнигэр уо.д.а.);
—улуус дьаһалтатыттан 2020 сыллааҕы үбүлээһиҥҥэ уонна 2021, 2022 былааннанар сылларга “Тыа сирин аныгы көрүҥэ” диэн тус соруктаах бырагыраамаҕа бу сыл от ыйын 9 күнүгэр диэри Т/х министиэристибэтигэр улуус уопсай сайаапката киирэрин хонтуруоллааҥ;
—үөрэх, култуура, доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэрин уларытан тэрийии эбэтэр суох гыныы былааннанар нэһилиэктэригэр нэһилиэнньэ уопсай санаатын билэр соруктаах, 131 ФС 25 ыстатыйатынан уонна 273 ФС 22 ыстатыйатынан уопсай мунньаҕы (сход) тэрийэргэ. (Гражданнар уопсай мунньахтарыгар быыбардыыр кыахтаах нэһилиэнньэ аҥаарыттан ордуга кытыннаҕына, мунньах болумуочуйалаах дэнэр).
Саха кэнгириэһин бырабылыанньата.
От ыйын 9 күнэ, 2019 с.
