Сахабыт сиригэр былаас уонна норуот бииргэ буолуулара диэни ким хайдах өйдүүрүнэн өйдүүр диэтэхпинэ сыыстарбатым буолуо. Үгүспүт халлаантан ыйы харбыыр кэриэтэ хаһан да ситиһиллибэт көстүү диэхпит. Кэпсэтэр түһүлгэбит, киирэр-тахсар ааммыт, сылдьар суолбут-ииспит хайдах эрэ мэлдьи туспа буолуох кэриҥнээх. Маннык балаһыанньаҕа уопсастыбаннас норуот санаатын былааска тиэрдэр, былааһы норуокка чугаһатар улахан соруктаах.
Бэс ыйын 27-28 күннэригэр «Саха кэнгириэһэ» уопсастыбаннай тэрилтэ II-c Сийиэһэ ыытылынна. Манна ыҥырыылаах делегаттар, уопсастыбанньыктар, көхтөөх дьон мустаннар, Саха сирин тыын кыһалҕаларын дьүүллэстилэр, Кэнгириэс кэлэр үс сыллааҕы үлэтин торумнастылар. Сийиэс түмүк докумуона үрдүкү салалтаҕа тиийэрэ мэктиэлэнэр.
«Саха кэнгириэһэ» туох суолталааҕый?
«Саха кэнгириэһэ» уопсастыбаннай тэрилтэ 2019 сыл олунньу 15 күнүгэр I-кы Сийиэс үлэтин түмүгүнэн олохтоммута. Манна кыттыылаахтар тэрилтэ Устаабын ылыммыттара, бэрэссэдээтэлин уонна Сүбэтин талбыттара. Устаап быһыытынан, хас үс сыл ахсын Кэнгириэс муҥутуур үрдүк уоргана Сийиэс тэриллэр, онно бэрэссэдээтэли, сүбэни уонна салалтаны саҥаттан талыы ыытыллар.
Ол быһыытынан, II-c Сийиэс бастакы күнүгэр куоластааһын ыытыллан Саха кэнгириэһин билиҥҥи бэрэссэдээтэлин Иван Шамаевы иккис болдьоххо таллылар. Эмиэ ити курдук куоластаан, тэрилтэ Сүбэтигэр 45, салалтатыгар 15 киһини таллылар. Кэнгириэс Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Егор Жирков уурайбытынан, кини оннугар урбаанньыт, уопсастыбанньык Семен Оготоевы таллылар.
Сийиэскэ ыҥырыллыбыт уонна кэлбит дьон үксэ кимэ-туга биллэр, ыҥырыылаах дьон буолаллар. Ол курдук, ыҥырыллыбыт 262 делегаттан 180 кэриҥэ киһи бэлиэтэнэн, кворум баар буолан, тэрээһин харгыһа суох саҕаламмыта.
Кэнгириэс үс сыллаах үлэтин отчуотун бэрэссэдээтэл Иван Шамаев, барытын кэпсии барбакка кумааҕыга бэчээттээн, кыттааччыларга түҥэппитэ. Ол иһиттэн мунньахтары, форумнары, төгүрүк остуоллары аахпакка, сүрүн ситиһиилэри ылан этэр тоҕоостоох.
2019 cыл. Кэнгириэс кыттыылаахтара Василий Данилов уонна Владислав Коротов Өрөспүүбүлүкэ күнүн хаамыытыгар көҥүл биэрбэтэх Мээрийэни кытта Куорат суутугар уонна Үрдүкү суукка сууттаһан, кыайыылаах тахсаннар, өрөгөйдөөх хаамыы буоларын ситиспиттэрэ. Муус устар бүтэһик күннэригэр Кэнгириэс төрөөбүт тылынан иитиигэ-үөрэтиигэ кэмитиэтэ федеральнай саайка бара турар дьүүллэһиигэ, куоластааһыҥҥа атын өрөспүүбүлүкэлэри түмэ тардан төрөөбүт тыл туһатыгар көхтөөх кыттыыны ситиспитэ. Кэнгириэс салалтата СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ В.В.Солодов көҕүлээһининэн тыа сирдэрин тыын суолталаах тэрилтэлэригэр ыытыллаары турар алдьатыылаах оптимизацияны СӨ Ил Дарханыгар, Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлигэр, нэһилиэнньэҕэ Туһаайыы сурук суруйан тохтоппута.
2020 cыл. Өлүөнэ өрүһү уҥуордуур күргэни тутууга Өрөспүүбүлүкэ ВИС компанияны кытта Концессионнай сөбүлэһиитин тула төгүрүк остуол тэрийэн, сөбүлэһии бырайыага Саха сирин өттүгэр ночооттоохтук оҥоһуллубутун дакаастаабыта уонна итиннэ илии баттаһыыта тохтуохтаах диэн түмүк докумуон ылынан тустаах сиргэ киллэрбитэ.
2021-2022 cc. Саха кэнгириэһэ Ил Түмэн дьокутаатын ахсаанын оннунан хаалларыыга, Клишас-Крашенинников «Об общих принципах организации публичной власти» алдьатыылаах сокуон бырайыагын тохтотууга, «Ийэ тыл» хамсааһыны сөргүтүүгэ хорутуулаах үлэни ыыппыта уонна салгыы ыыта сылдьар.
Кэнгириэс кыһалҕалаах 9 эйгэни хабар кэмитиэттээх тэриллибитэ. Үс сыл устатыгар ордук күүскэ Владислав Коротов салайааччылаах «Экология уонна чөл турук», Февронья Шишигина салайааччылаах «Үгэстэр, сиэр-туом, култуура», Василий Данилов салайааччылаах «Судаарыстыбаннай тутул, төрүт омуктар бырааптара, миграция», Вилюяна Никитина салайааччылаах «Төрөөбүт тылынан иитии-үөрэтии» кэмитиэттэрэ үлэлээтилэр диэн Саха Кэнгириэһин үс сыллаах отчуотугар суруллубут.
«Саха кэнгириэһэ» хайдах үлэлиэхтээҕий?
Бэрэссэдээтэл Иван Шамаев Сийиэһи арыйар аан тылыгар билиҥҥи Саха Кэнгириэһин устуоруйа адьас чыҥха атын кэмигэр, ураты быһыыга-майгыга тэриллэн үлэлээбит «Саха омук» кэнгириэстэрин кытта тэҥниир сатамматын уонна бу 2019 cыллаахха тэриллибит саҥа Кэнгириэс II-с сийиэһэ буоларын чопчулаата. Кини тэрилтэ сүрүн соруга Саха сирин судаарыстыбаннай статуһун көмүскээһин буоларын чиҥэтэн эттэ. Ону ситиһэргэ Кэнгириэс, сүрүнэ, хайа да баартыйаҕа, хайа да дьокутаакка охтубакка, былааска утары турбакка үлэлиэхтээх диэн тоһоҕолоото:
«Сахабыт сирин, омукпут, олохпут бигэ туругун бары бииргэ туруулаһыахтаахпыт. Ол иһин биһиги норуот мэйиитэ, кута-сүрэ, өйө-санаата буоларга дьулуһуохтаахпыт. Бу этэргэ эрэ дөбөҥ, дьиҥэр, олус уустук. Онуоха атын аймахтыы омуктарбыт уопуттарын ылан көрүөх. Холобура, Татарстан уонна Башкирия норуота былааһы кытта сыһыана, үлэлэһэр стратегията тус-туһунан. Татарстаҥҥа былаас уонна норуот биир курдук буоллахтарына, Башкирияҕа былааһы кытта норуот утарыта турсуута күүстээх. Ол да буоллар, хайаларыгар даҕаны норуот туруулаһыыта үтүө түмүктээх», - диэн кини норуот көмүскэнэр куйаҕын бэйэтэ уһаарыахтааҕын өйдөттө.
Сийиэскэ былаас дьоно тоҕо көстүбэт?
Урут даҕаны, быйыл даҕаны сийиэскэ аан бастакытын кыттар дьон ыйытыылара биир – үрдүкү былаастан тоҕо ким да суоҕуй, бэйэ-бэйэбитигэр кыһалҕабытын кэпсэтиһэн баран тарҕаһарбыт туох туһалааҕый диэн. Чахчы да оруннаах ыйытыы, ирдэһии. Ил Дархан бэйэтэ да буолбатар, бэрэстэбиитэллэрэ, Ил Түмэн дьокутааттара норуот аатыттан дьон санаатын истэ, бэйэлэрин көрдөрө, хойуу соҕустук кэлиэхтэрин сөп этэ буоллаҕа. Арааһа, быыбар саҕана норуот санаатын сэҥээрбитэ буолар адьынаттан туох босхолуо эбитэ буолла... Ол да буоллар, Кэнгириэһи кытта ыкса үлэлэһэр, Сийиэскэ сылдьыбыт икки дьокутаат баар.
Ил Түмэн Арктикаҕа уонна хотугу омуктар дьыалаларыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева, Саха кэнгириэһин делегаттарын, кыттыылаахтарын эҕэрдэлээн туран, бу маннык түмсүү өрөспүүбүлүкэҕэ гражданскай уопсастыба сайдыытыгар, былаас уонна норуот икки ардыгар ситим баарыгар көмөлөһөрүн бэлиэтээтэ. Кини, кэккэ быһаарылла илик кыһалҕалар баалларын ыйан туран, бу икки күҥҥэ таһаарыылаах үлэни баҕарда.
Павел Ксенофонтов-Ойуур Байбал уопсастыбаннаһы кытта араас хайысхаларга ыкса үлэлэһэр дьокутаат. Кини Саха Кэнгириэһин сүбэтин кыттыылааҕа. Саха дьонугар бырамыысаланнас эйгэтигэр олохтоох ыччаты сыһыарыыга күүскэ үлэлээбитинэн уонна тылы сахатытыыга күүскэ үлэлииринэн үчүгэйдик биллэр. Дьокутаат былаас уонна норуот бииргэ буолууларын туһунан маннык эттэ:
«Биһиги Сахабыт сиригэр, дьиҥэр эттэххэ, былаас уонна бар дьон биирдэр дии саныыбын. Биллэн турар, бэлиитикэ өттүгэр араас хайдыһыы баар. Ол да үрдүнэн, биһиги улуутумсуйбакка, атааннаспакка, сиэрдээх сыһыаны олохтооммут, Сахабыт сирэ чөл туруктаах буоларын туһугар биир сыаллаах-соруктаах үлэлиэхтээхпит. Холобура, мин дьокутаат буолуохпуттан, өрөспүүбүлүкэҕэ тыл барылын киллэрэн, сахабыт тылын уонна аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар тылларын чөл оҥорорго үлэлэһэр сыал-сорук туруоруммутум. Ол барыл 2020 сылтан олоххо киирэн үбүлэнэн барбыта. Аны биһиги (дьокутааттар) Өрөспүүбүлүкэ сокуоннарын икки судаарыстыбаннай тылынан ылынары, олоххо киллэрэри туруорустубут. Ил Дархан этиитинэн, кэлэр сылтан оннук буолуоҕа, икки тылынан тылбааска, бэчээккэ элбэх үлэ барыаҕа».
Маны сэргэ, дьокутаат улуус, нэһилиэк баһылыктарын, тэрилтэ салайааччыларын, урбаанньыттарын, СӨ Төрүт сокуонун уонна Тылга сокуонун санатан туран, таһырдьа ыйанар бары суруктары, тэрилтэлэр ааттарын, биллэриилэри, рекламаны икки тылынан суруйуҥ диэн ыҥырда. Манна даҕатан эттэххэ, Саха кэнгириэһин үлэтигэр улуус баһылыктарыттан икки эрэ баһылык кыттыспыта биллэр.
Кини кэнниттэн Иннокентий Николаевич Сухомясов диэн кырдьаҕас этиитэ Ил Түмэҥҥэ дьону кытта быһаччы үлэлиир, норуот кыһалҕатын иҥэн-тоҥон билэр дьокутаат тарбахха баттанарын туоһулаата. Кини «Манна олорооччулар, дьокутааккытын билэҕит дуо? Оттон билэр түгэҥҥитигэр, кэлэр сиэссийэҕэ кини тугу быһаарыахтааҕын билэҕит дуо? Кини эһиэхэ ону кэпсээбитэ дуо? Хайдах куоластыыбыный диэн ыйыппыта дуо? Суох буолуо ээ», - диэн барыларын улахан толкуйга түһэрдэ. Онтон сиэттэрэн: «Улуус мунньаҕа дьон санаатын истибэккэ бүддьүөтүн тыырар, суолталаах быһаарылары ылар Ил Түмэн эмиэ кимтэн да ыйыппакка, дьон тугу саныырын билбэккэ, хайдах бэйэтэ саныырынан куоластыыр. Бу манна сытар итэҕэспит», - диэн түмүктээтэ. Сөбүлэһэргэ тиийиллэр.
Халбархай кэмҥэ хайдах хамсанабыт?
Саха дьоно бары билэр, ытыктыыр киһибит, Саха сиригэр элбэх туһалаах сокуону туруорсан ылыннарбыт РФ Госдуматын Саха сириттэн бастакы дьокутаата, Ил Түмэн хас да төгүллээх дьокутаата, СӨ национальнай оскуолаларын саҥардан сайыннарар кэнсиэпсийэтин олоххо киллэрбит, СӨ каадырдары бэлэмниир департаменын төрүттээбит урукку үөрэх миниистирэ, Саха сиригэр бырамыысалыннас саҥа хайысхаларын толкуйдаан арыйбыт, элбэх киирсиилэри, харсыһыылары туораабыт салайааччы Егор Жирков тыл этиитин Саха сирин, омук дьылҕатын өтө көрөн маннык сүбэлээтэ:
«Хайа баҕарар омук олоҕо-дьаһаҕа бүттүүн дойду туругуттан тутулуктаах.Түөрт ый анараатыгар дойдуга соччото суох улахан быһылаан тахсыбыта. Ол содула экономика, үп-харчы, ас-үөл туругар балысхан охсуулааҕа күһүҥҥүттэн күүскэ биллиэ. Киин сирдэртэн ааҥнаан иһэр кириисис кээмэйэ кыһын биллиэҕэ. Бүттүүн дойду, судаарыстыба дьылҕата тосту туора барыах да курдук. Улахан уларыйыы буолуох чинчилээх. Онон, Кэнгириэс иннигэр улахан соруктар тураллар. Сотору кэминэн баҕар омукпут дьылҕатыгар кыһаллыы эрэйиллиэ.
Быһа баттаан эттэхпинэ, үһүс аһаҕас кэм кэлиэн сөп. Саха омукка 20-c үйэҕэ иккитэ оннук кэм тосхойбута. Бастакы аһаҕас кэмҥэ биһиэхэ Автономия кэлбитэ, иккис аһаҕас кэмҥэ бастакы бэрэсидьиэммит үтүөтүнэн өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһа атын таһымҥа тахсыбыта. Үһүс аһаҕас кэм кэллэҕинэ, биһиги өрөспүүбүлүкэбитин өссө күүһүрдүөхпүтүн сөп. Аһаҕас кэмҥэ төһө баҕарар күүстээх санааны таһаарыахха сөп. Онуоха диэри хайаан да бэлэмнээх буолуохтаахпыт уонна эдэр дьоммутун бэлэмниэхтээхпит. Онон Кэнгириэс өйө-санаата саха омук дьыҕатыгар туһаайыллыахтаах. Үһүс аһаҕас кэм кэлэригэр үчүгэйдик бэлэмнэниэҕиҥ уонна этэҥҥэ тиийиэҕиҥ», - диэн кини бар дьоҥҥо туһаайыытын түмүктээтэ. Оннук эрэ буоллун.
Норуот санаатын хайдах тиэрдиэн сөбүй?
Манна Кэнгириэс биир дьикти ыалдьытын холобурдуохха сөп. Бу аныаха диэри былыргы үйэтээҕи курдук сорох дьонтон «инородец» диэн ыҥырыллар Красноярскай кыраай Эбэҥки национальнай оройуонун Дьэһиэй бөһүөлэгин олохтооҕо, 87 сааһыгар сылдьар Валентина Христофоровна Өспөх (пааспарыгар Эспек диэбиттэр). Кини өр кэмҥэ иитиэхтээн сылдьыбыт Саха сиригэр, Туймаада ыһыаҕар кэлэр ыра санаата быйыл дьэ туолбут. Ол туһугар кини 5-6 тэпилииссэҕэ үүннэрбит эрэдиискэтин киилэтин 300 солк. атыылаан билиэтин харчытын булуммут. Дойдутун дьоно ыытымаары, онно-манна көтөрө көҥүллэммэт диэн быраастан ыспараапка ылан туттарбыттарын үрдүнэн, син биир баҕа санаатын толорбут.
Валентина Христофоровна кэнгириэскэ тыл этэригэр «Бүгүн мин саамай дьоллоох киһибин. Эһиэхэ барыта наһаа үчүгэй, эһиэхэ наһаа ымсыырабын» диэн саха дьонун иннигэр билиннэ. Бэрт сэргэх майгылаах, дьээбэлээх, тэтиэнэх кырдьаҕас тыл этэ туран «Эһигини кытта алтыһар үөрүүбүттэн тугу саҥарарбын да өйдөөбөт-дьүүллээбэт курдук буоллум» диэн дьону күллэрдэ.
Сотору буолаат, Валентина Христофоровна бөһүөлэгэр олох-дьаһах мөлтөҕүн, сайдыы барбатын, омук быһыытынан көмүскэлэ уонна өйөбүлэ суохтарын, суураллан бүтэр туруктаахтарын туһунан кэпсээнэ истээччилэри барыларын уйадытта, долгутта. Кини Дьэһиэй сахалара, төһө да аччыктаабакка, бултаан, балыктаан олорбуппутун иһин, быраҕыллыбыт норуот курдук сананабыт диэн элбэхтик эттэ.
Валентина Христофоровна кэпсииринэн, Дьэһиэйгэ 750, оттон Тура диэн оройуон киинигэр 450 саха олорор эбит. Бөһүөлэк оскуолатыгар 150 оҕо үөрэнэр буолан баран, саха тыла үөрэтиллибэт. 20 сылы быһа үлэлиир дириэктэрдэрэ бу кыһалҕаҕа аахайбатын аһаҕастык биллэрдэ. Бэйэтэ уруккута биология уонна химия учуутала буоларын быһыытынан, бука диэн биһиэхэ кэлэн, саатар аҕыйах сыл учууталлааҥ диэн ыҥырда. Ону таһынан, сотору бөһүөлэгэр быыбар буоларынан, кэлэн быыбарга кыттыҥ диэн көрдөстө. Ол курдук кини төрүт олохтоох дьон кыһалҕатын өйдүүр үчүгэй баһылык кэлэригэр баҕата олус улахан. Дойдубар тиийдэхпинэ маннык саҥарбытым-иҥэрбитим иһин «кэһэтиэхтэрэ» да буоллар, мин онтон куттаммаппын диэн бүччүм санаатын быктарда. Кырдьаҕаһы, бүтэн тахсарыгар, норуот дьокутаата Ойуур Байбал батыста.
Ити курдук, бачча ыраахха бэл кырдьаҕас киһи, норуотун кыһалҕатын быһаараары, өйөбүл, көмө булаары, бачча элбэх дьон иннигэр тахсан этэн-тыынан бардаҕа. Оттон биһиги үгүспүт, уулусса нөҥүө турар туһааннаах сиргэ тиийбэккэ, ким эрэ оҥорон биэрэрин кэтэһэн олорор курдукпут.
Өрөспүүбүлүкэ үбүлүөйүн чэрчитинэн, араас сайдыылаах сиртэн-дойдуттан Дьокуускайга ыалдьыт бөҕө сылдьан ааста. Олортон аҕыйах киһини кытта кэпсэтиигэ кинилэр алмаастаах Саха сирин киин куоратын мөкү көстүүтүн, суола-ииһэ куһаҕанын, үүнээйитэ аҕыйаҕын, инфраструктурата мөлтөҕүн көрөн дьиксиммиттэрин, маны олохтоох дьон хайдах тулуйарын, тоҕо үрдүк таһымнаах олоҕу туруорсубатын сөхпүттэрин билиммиттэрэ.
Онон, бэйэни албыннаммакка, хайҕанары аҕыйатан, болҕомтону уопсай олохпут-дьаһахпыт таһымын үрдэтиигэ эмиэ хайыһыннаран, үрдүкү салалтаҕа кыһалҕаны хайдах баарынан этэргэ, ирдэбили сөпкө туруорарга, ылсыбыт санааны ситиһэргэ кыһаллыаҕыҥ.
Тэрээһини сиһилии сырдатыы «Кыым» хаһыат 30 күнүнээҕи уонна онтон кэлэр нүөмэригэр тахсыаҕа. Хаартыскаҕа Владислав Коротов түһэрдэ.
Суруйда Күндэли
Сэҥээриилэр
Саха сахатынан кэрэ!