Хаҥалас улууһун Өктөм нэһилиэгэр олорор 9 оҕолоох Светлана уонна Владислав КСЕНОФОНТОВтар олохторун-дьаһахтарын билсээри Өктөмнүүр суолу тутуһабын. Сылдьыбатах дойдум буолан тула өттүбүн сэҥээрэ, көрө айанныыбын. Суола-ииһэ үчүгэйии-иин, барыта аспаал суол. Чаас аҥаара кэриҥэ айаннаан, Төхтүр диэн кыракый бөһүөлэги ааһан, Өктөм бөһүөлэгэр киириибитигэр суоппарым түһэр аадырыспын ыйытар уонна “Ээ, били, элбэх оҕолоох Ксенофонтовтар дуо?” – диэн саҥа аллайар. “Хайыы, бөһүөлэк барыта билэр дьиэ кэргэнэ эбит буолбаа-ат” диэн бөҕөх санаалаах массыынаттан түһэбин. Тыа сиригэр сылдьыбатаҕым ырааппыт буолан, сибиэһэй салгыны түөһүм муҥунан эҕирийэбин. Курус санаа кулутуттан босхолонон, настарыанньам көтөҕүллэр.
Дьиэ таһыгар хаартан оҥоһуллубут саҥа дьыллааҕы Моруос оҕонньор Хаарчаанатыныын эҕэрдэлии көрсөргө дылылар. Сэмээр эргиччи тулабын көрүнэбин. Сүүнэ улахан тэпилииссэ күлтэллэн турара ыал сайынын оҕуруот аһын хоточчу үүннэрэрин кэрэһилиир.
Дьиэ иһигэр ааны арыйан киирээппин кытта, миигин эрэ кэтэһэн турбуттуу, онтон-мантан оҕолор саҥалара дорооболоһон чуопчаара түстүлэр. Омуна суох 9 өттүбүттэн дорообо дорҕоонноох дуораана иһилиннэ. Сүрэхпин манньыттылар. Итинтэн-мантан кырачаан оҕолор сүүрэн кэлэн иннибэр бытарыһа түстүлэр. Арыый обургу оҕолору көрүөм дии санаабытым, бары, эчи кыраларыын, эмдэй-сэмдэйдэр.
* * *
Ыал ийэтэ Светлана Давыдовна күнүскү аһылыгын астаан, күн бокуойа суох сылдьар эбит. Ыал улахан кыыһа Ванесса миигин саалаҕа аһардар. Килиэккэ иһигэр турар икки сүүнэ улахан фазаннар хаһыы-ыһыы бөҕөтүн түһэрбитинэн көрүстүлэр. Көтөр-сүүрэр хахаарбыт саҥатын истэн, хата бэйэм соһуйдум. Саала улахан аҥара “Тыыннаах күөх муннук”. Манна туох-туох суоҕуй?! Инкубатор сымыытыттан, араас көтөрүттэн саҕалаан дьиэ иһигэр үүнүөхтээх итии дойду оҕуруот астаах мастарыгар тиийэ барыта баар.
Кэпсэтэн билбитим, ыал улахан кыыһа, аҕыйах хонугунан 18 сааһын туолаары сылдьар, Өктөм орто оскуолатын 11-с кылааһын үөрэнээччитэ Ванесса “тус биисинэһэ” буолан сөхтөрдө. Кыратыттан үүнээйилэри, кыыллары кытта бодьуустаһарын олус сөбүлүүр эбит. Ону таба көрөн, төрөппүттэрэ 11 сааһын туолар төрөөбүт күнүгэр үүнээйинэн дьарыктаннын диэн кыра тэпилииссэ оҕото тутан биэрбиттэр. Онтон 12 сааһыгар “Великан” боруода куруолугу бэлэхтээбиттэр. Ол куруолуктарын улаатыннаран, элбэтэн дьоҥҥо оҕолорун атыылаан, онтон киирбит харчынан инкубатор ылыммыт. Онтон ыла баттатар сымыыты куораттан булан инкубаторыгар уган чоппуускалары, кус, хаас оҕолорун таһаартыыр үөрүйэхтэммит. Маны тэҥэ араас үүнээйилэри (авокадо, хурма, гранат, лүмүөн, дьаабылыка) сиэмэнэн олордон чинчийэр үлэнэн дьарыктанар. Оскуолатын бүтэрдэҕинэ, идэ ылан, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаныан, үлэлиэн баҕарар. Дьэ, оҕо дьоҕурун, баҕатын таба көрөн, үлэҕэ иитии үтүө холобура манна көстөр.
Бүччүмҥэ Ванессаны кытта кэпсэтэбин.
“Мин 12 сааспыттан куруолук иитэн биисинэспин саҕалаабытым. Билигин 7 улахан хаастаахпын, 1 улахан үндүүк, 15 куурусса, 4 кус уонна коза иитэбин. Билигин бу көрөрүҥ курдук, 8 инкубаторга 510 сымыыты иччилэтэ туруорабын. Бу күннэргэ чоппуускалар тахсан эрэллэр. Билигин 100-тэн тахса чоппууска сымыыттарыттан таҕыстылар”, – диэн бэрт сэмэйдик кэпсиир.
Аа-дьуо сылдьан, 8 инкубаторы эр-биир арыйталыыбын. Биир инкубаторы арыйааппын кытары, үйэбэр сымыыт иһиттэн чоппууска тахсарын илэ харахпынан көрбөтөх киһиэхэ, “дьэ, мин тэһэн тахсан эрэбин ээ, көрөн хараххын сымнат” – диэбиттии, сиэрэйдиҥи өҥнөөх чоппууска сымыыты алдьатан, аҥаара быган эрэр түгэнин, киһи эрэ буолларбын, бэркэ интэриэһиргээн, сөҕө-махтайа одуулуубун. Дьэ, кырдьык, оҕо аймах кэтээн көрөрүгэр дьикти көстүү эбит.
“1-тэн 7 күннээххэ диэри чоппуускаларбын биир устуукатын боруодатыттан көрөн 200 солк. атыылыыбын”, – диэн Ванесса эргиэнин кистэлэҥин быктарар. Биир хоруопкаҕа аҕыйах хонуктаах хаастар хааҕыргыыллар. Кыыс олох куттаммакка, илиитигэр ылан, сүрэҕин туһунан ыга тутан таптаан имэрийтэлиир. Салгыы көрүтэлиибин. Биир сиэккэ иһигэр хааччахха хара өҥнөөх буолунай элбэх чоппуускалар чыбыгыраһыы кытаанаҕа. Мин төрүт хамныыртан-харамайтан, ыттан-куоскаттан куттанар айылгылаах буоламмын тэйиччиттэн көрөбүн-истэбин. Ол быыһыгар оҕо киһи куттамматын, хорсунун сөҕө көрөбүн.
Дьэ, ити курдук тыа хаһаайыстыбата диэн баран муннукка ытаабыт, инники олоҕун тыа сирин кытта ситимнээри сылдьар Ванессаттан “туох буолар ыра санаалааҕын” ыйыталаспыппар, Өктөмнөөҕү тыа хаһаайыстыбатын университетыгар агроном идэтигэр үөрэнэ киирэр баҕалааҕын этэр. “Арбуз, дыня олордор буолбутум 4 сыл буолла. Дьиэ иһигэр олордон үүннэрэргэ анаан оҕуруот аһын мастарыттан – авокадо, инжир, гранат, хурма, мандарыын, лүмүөн, маны тэҥэ араас сибэкки рассадаларын үүннэрэн туруорабын”.
* * *
Саха ыалын сиэринэн, бэрэскилээх итии чэйи иһэ-иһэ Светлана Давыдовнаны уонна Владислав Владимировиһы кытары ирэ-хоро сэһэргэһэбин. Бэйэлэрэ икки төрөппүт 17 уонна 13 саастаах кыргыттарын таһынан 7 оҕону иитэ сылдьаллар. Олортон 3-түү оҕо бииргэ төрөөбүт, тус-туһунан ыал оҕолоро эбиттэр.
Ыал ийэтэ Светлана Давыдовна:
– “Иитийэх дьиэ кэргэн” (“приемная семья”) буоларга уһуннук толкуйданан, өй-санаа өттүнэн бэлэмнэнэн, бэйэбит икки төрөппүт кыргыттарбытын кытта сүбэлэһэн, кэпсэтэн баран буолбуппут. Олус эппиэтинэстээх быһаарыныы. Судаарыстыба иннигэр эрэ буолбакка, сүрүн эппиэтинэс – хас биирдии оҕо олоҕу сөпкө өйдүүрүгэр, киһи буолан дьоҕурун, олоххо миэстэтин булунарыгар, доруобай, уһун дьоллоох олоҕу олороругар көмөлөһүү.
2002 сылтан ыал буолан олоробут. Икки кэрэчээн кыргыттардаахпыт. Уол оҕолонуохпутун баҕаран, 2012 сыл күһүнүгэр эпиэкэлэргэ баран “уол оҕо ииттиэхпитин баҕарабыт” диэн сайабылыанньа суруйбуппут. Кинилэр туох докумуон ирдэнэрин суруйан биэрбиттэрэ. Үтүмэн үгүс ыспыраапканы хомуйсан, мэдиссиинэ көрүүтүн ааһа сылдьан, “сүрэҕим анныгар оҕо илдьэ сылдьарбын” билбитим. Онон “баҕар, мантыбыт уол оҕо буолуо” диэн тохтообуппут. Ол эрэн, дьылҕа хаан тыйыс ыйааҕынан, 2013 сыл сааһыгар, испэр сылдьыбыт оҕобут күн сирин көрбөккө күрэммитэ. Онно доруобуйабар улахан охсууну ылбытым, эдэр буолан тулуйбутум.
Аймалҕаммыт, аһыыбыт ааспытын кэнниттэн, 5 сыл буолан баран, доруобуйабын көннөрүнэн, уол оҕону ииттэр санаалаах докумуон хомуйсубуппут. Дьэ, ол гынан ирдэбили барытын ааһан, “Иитийэх дьиэ кэргэн” оскуолатыгар үөрэнэн, 3 уол оҕону иитэ ылан, “Иитийэх дьиэ кэргэн” аатын сүкпүппүт. Дьиҥинэн, биир уол оҕону ылыахпытын баҕарбыппыт. Ол эрэн, бииргэ төрөөбүттэри араарбат буоланнар 3 бииргэ төрөөбүт бырааттыылары дьиэбитигэр аҕалан үөрбүппүт, дьолломмуппут. Онтон аны 1 сыл буолан баран, өссө 4 оҕонон эбиллибиппит. Онон наһаа үчүгэйкээн, кырачаан оҕолордоммуппут. Оҕолорбут барахсаттар үтүөҕэ, сырдыкка тардыһыылара күүстээх. Барыны-бары билэ-көрө, үөрэтэ сатыыллара, биһигини кытта мэлдьи сүбэлэһэллэрэ, киһи быһыытынан аһаҕастара олус үөрдэр.
Билигин оҕолорбут биһигини ийэ-аҕа оҥостон, дьиэ кэргэн толору дьоллоох эйгэтигэр олороллоруттан дьылҕабытыгар махтанабыт. Баҕар, ол кэмҥэ биир эрэ уолу ылбыппыт буоллар, тохтоон хаалыа эбиппит буолуо. Онон, ыйаах, дьылҕа диэн баар буолар эбит. Билигин элбэх оҕоҕо тапталы иҥэрэн, үтүөҕэ-кэрэҕэ угуйан, дьоһун дьон буола улаатан тахсалларыгар туох баар кыаллары бары оҥоробут. Онтон дьоллонобут. Оҕолорбут дьон сиэринэн улаатан тахсалларыгар, аҕа саастаах дьону ытыктыыр, төрөөбүт дойдуларын таптыыр, аһыныгас, амарах санаалаах үтүө дьон буола улааталларыгар баҕарабыт. Сүрүнэ, оҕо тугунан дьарыктанарын сөбүлүүрүн, дьоҕурун таба көрөн, ону бириэмэтигэр өйөөн сайыннара сатыыбыт.
* * *
Төрөппүттэрин кытта сэһэргэһэ олорор кэммитигэр оҕолор уу чуумпутук саалаҕа бэйэлэрэ остуол тардан аһыыллар. Саҥа-иҥэ иһиллибэт, айдаан-куйдаан мэлигир, уу чуумпулар. Аа-дьуо сылдьан, таҥас суунар ууларын оһоххо сылыта уураллар, иһирдьэнэн-таһырдьанан наадаларыгар киирэллэр-тахсаллар. Бары туох эрэ дьарыктаахтар, күн бокуойа суохтар. Манна даҕатан эттэххэ, 9 оҕоттон 6-та уол.
Ээр-сэмээр сылдьан оҕолордуун кэпсэтэбин. Наһаа аһаҕастар, аламаҕайдар, үөрүнньэҥнэр, сэҥээрдэххинэ, хайҕаатаххына сэгэс гына түһэллэр. Оҕолору сөбүлүүрүм бэрт буолан, ыга кууһан олорон кэпсэтэбин, кырачааннарын сыллаан да ылаттыыбын. Оннук минньигэстэр, ис киирбэхтэр...
Улахан уол – Самир, 16 саастаах. Бэһиэлэйэ, кэпсэтинньэҥэ сүрдээх. Муусуканы сөбүлүүрүн билэн дьоно гитара ылан биэрбиттэр. Тутууга сыстаҕаһын, үлэһитин аҕата киэн тутта кэпсиир. Сайын Амирдыын иккиэн тутуу биригээдэтигэр быстах, кылгас кэмҥэ үлэлээн хамнастаммыттар. Ааспыт сылга Өктөм оскуолатын 9-с кылааһын бүтэрэн, билигин Нам техникумугар тааһынан тутуу маастарын идэтигэр үөрэнэр. Үөрэҕэр үчүгэй, актыбыыс бэрдэ. “Үөрэхпин наһаа сөбүлүүбүн. Хаһан сайын буолан быраактыкабыт саҕаланарын кэтэһэбин”, – диэн, хараҕар уоттаах олорон астына кэпсиир. Хапсаҕайга дьарыктанар бэйэтэ тириэньэрдээх. Аармыйаҕа баран сулууспалаан, салгыы хантараагынан хаалан, байыаннай өттүнэн сайдыан, үөрэниэн, үлэлиэн баҕарар. Инники олоҕун аармыйаны кытта сибээстиир үтүө ыралаах. Баҕа санааҥ туоллун дуу, Самир!
Амир, 15 саастаах. 9-с кылааска үөрэнэр. Лүөччүк буолуон баҕарар. IT тиэхиньикэҕэ сыстаҕас. Алдьаммыты, кыракый деталлардаах оонньуурдары сакааһынан оҥорор идэлээх эбит. Боччумнаах өйдөөх, лоп бааччы саҥалаах уолу сөбүлүү көрөн, кэтэҕиттэн сэмээр имэрийэбин.
Бэйэлэрин төрөппүт кыыстара, 13 саастаах Василиса, улааттаҕына артыыс буолуон баҕарар. Ыллыыр, үҥкүүлүүр, үөрэҕэр үчүгэй. Эмиэ бэйэтэ “биисинэстээх”. “Күөрэгэй” диэн косметологическай мыыланы оҥорор. Инники былаана үгүс. Ол курдук, гигиеническэй памаада, эт суунар үүнээйи үүннэрэн (вехотка), мыльнай бомбочка оҥорон баанньык нобуора оҥоруон баҕарар. “Дьарыкпын сайыннарарга туһунан хостооҕум буоллар”, – диэн баҕа санаатын быктарар. Манна даҕатан эттэххэ, “Кытыан, алгыстаах чүмэчи, боҕуруоскай от, сиэл, кытыаннаах мыыла” оҕолор бэйэлэрин бырайыактарынан оҥоһуллубут анал нобуору оҥорон атыылыыр дьарыктаахтар эбит.
12 саастаах Эдик сэмээр аттыбар кэлэр. Тугу эрэ саҥарыан баҕарара көстөр. “Мин эмиэ эдьиийим курдук бэйэм анал бырайыактаахпын ээ, кэпсиибин дуо?” – диэн баран оҕолуу ып-ыраас хараҕынан көрөн турда. Туттуммакка кууһан ыллым уонна “Дьэ, кэпсээ эрэ, оҕом сыыһа”, – диэбиппэр үөрэ-көтө кэпсээбитинэн барар. “Ийэбэр, эдьиийдэрим курдук мин эмиэ дьарыктаах буолуохпун баҕарабын диэн санаабын эппиппэр “тигээйи буоскатыттан сахалыы тыыннаах, алгыстаах чүмэчитэ оҥор” – диэн сүбэлээбитэ. Билигин бу “Алгыстаах чүмэчи” диэн тигээйи буоскатыттан уонна кытыантан оҥоһуллубут чүмэчини оҥорон устуукатын 300 солк. атыылыыбын. Онтон 200 солк. бырайыагым салгыы сайдарыгар угабын. Улааттахпына, ыҥырыа иитээччи буолуохпун баҕарабын (таһа тигээйи буоската ойуулаах үс муннук хааҕа угуллубут чүмэчитин аҕалан көрдөрөр). Бу бырайыакпынан оскуола билим-быраактыка кэмпириэнсийэтигэр кыттаммын 1-кы миэстэни ылбытым.
Эдиктэн “Алгыстаах чүмэчитин” тигээйи буоскатыттан ураты өссө туохтан оҥорор кистэлэҥин ыйыталаспыппын, мүчүк гынна уонна сорох кистэлэҥин ситэри арыйбата. “Эргинэр өй-санаа мааны киһитэ эбит” диэн хайгыы санаатым. Ийэтэ “чүмэчилэрин бэйэтэ оҥорорун астынар уонна сатыырыттан олус үөрэр” диэн киэн тутта кэпсиир.
Эдик бииргэ төрөөбүт быраата – Ваня, 9 саастаах, 3-с кылаас үөрэнээччитэ. Улахан, халыҥ кинигэни ааҕа олорорун көрөн аттыгар чугаһыыбын. “Научнай энциклопедиялары сөбүлээн ааҕабын, араас кроссвортары, таабырыннары таайабын” – диэн бэрт өйдөөх, лоп-бааччы саҥарар оҕо буолан биэрдэ. Эчи сэмэйии-иин, көрөрдүүн-истэрдиин, саҥалыын-иҥэлиин өйдөөх. Ис-иһиттэн интеллектуальнай өйдөөҕүн-санаалааҕын бэлиэтии көрөбүн уонна төрөппүттэрэ уолларын кинигэни кыбыммытынан утуйар дииллэригэр сөпсөһөҕүн.
Алик эмиэ 9 саастаах, 3-с кылааска үөрэнэр. Таһырдьа салгыҥҥа сылдьарын сөбүлүүр, үүнээйилэри, хамсыыр харамайы кэтээн көрөрүн астынар. Сахалыы хоһооннору олус үчүгэйдик, таһымнаахтык ааҕарын төрөппүттэрэ хайгыыллар.
Быраата Айлан 8 саастаах. Тустуук уол, успуорду ордорор. Дьиэ кэргэн саамай дьээбэлээҕэ, күндү күлүүгэ. Улааттаҕына, полицияҕа үлэлиэн баҕарар. Саахымакка уонна дуобакка сөбүлээн сылдьар. Эдьиийдэригэр, убайдарыгар көмөлөһөрүн наһаа астынар, саамай ылгын бырааттара.
Иллээх дьиэ кэргэн мурун бүөтэ, кыракый кыысчааннара Сашенька 6 саастаах. Оҕо уһуйааныгар бэлэмнэнии бөлөҕөр сылдьар. Сытыы-хотуу, саҥа-иҥэ иҥпит кыысчаана. Иннибэр кэлэн, мытырыллан туран: “Түннүкпүтүн түүн кэлэн, түүлүнэн ким киэргэттэ?” – диэн оҕо эрдэҕинээҕи бары билэр хоһооммутун ааҕан сүрэхпин уулларда. Ийэтин наһаа таптыыра өтө көстөр, аттыттан арахпат, кууһан баран сылдьар. “Оҕом мэлдьи аттыбар сылдьар, саамай бастыҥ көмөлөһөөччүм. Үҥкүүлүүрүн сөбүлүүр, улааттаҕына үҥкүү учуутала буолар баҕа санаалаах”, – диэн кыыһын диэки таптаабыт хараҕынан көрөн олорон кэпсиир.
Оҕолор барахсаттар сылаас эйгэлээх дьол уйатыгар истиҥ тапталга иитиллэн олороллорун, бэйэм элбэх оҕолоох ийэ буоламмын уйадыйа көрдүм-иһиттим.
* * *
Быйылгы Аҕа дойду көмүскээччилэрин бырааһынньыгын дьиэлэригэр-уоттарыгар, дьиҥнээхтии байыаннай олоҕунан ылбыттар. Суукка устата түүннэри-күнүстэри уолаттар бары 2-лии чаас дневальнайдаабыттар. Оскуолаттан үөрэххэ аналлаах Калашников аптамааты түөстэригэр ыга тутан, бойобуой поска турбуттар. Түүҥҥү өттүгэр 2 –лии чаастара туоллаҕына аҕаларын киирэн уһугуннаран, салгыы хамаанда ылан байыаннай эбээһинэстэрин толорбутунан бараллар.
Уолаттар сарсыарда 06:15 чааска “подъемҥа” туран, 45 мүнүүтэ иһигэр таҥналлара ирдэммитэ. Онтон кыргыттар сарсыарда 5 чаастан туран аармыйа аһын астаабыттар.
Биир күн эрдэ, киэһэ аҕалара уолаттарын икки хамаандаҕа арааран, ааттарын, девизтарын уонна хаамыыга үөрэтэлээбит. Сарсыардааҥҥы аһылык иннинэ таһырдьа тахсан зарядкалаан, онтон киирэн суунуу-тарааныы, орон хомуйуута, ол кэннэ сарсыардааҥҥы аармыйа дьиҥнээх аһылыга барыта аармыйаҕа олоҕунан ыытыллыбытын оҕолор да, төрөппүттэр да астына кэпсииллэр. Салгыы байыаннайдыы хаамыы, тас көрүҥү бэрэбиэркэлээһин. Эбиэккэ диэри байыаннай званиелары, строевой ырыалары уонна маршировканы үөрэппиттэр.
Эбиэттээн баран эксээмэн баалынан туттарбыттар. Ол кэннэ таһырдьа тахсан эт-сиин эрчийиитин күрэҕин, эстафета уонна хамаанданан хаарга хомуур тустууну көҕүлүттэн туппуттар. Хомуйбут баалларынан кыайыылаах хамаанда “дембель” аатын ылбыт уонна байыаннай олохторо дембель хааһытынынан түмүктэммит. Маннык иитии-үөрэтии уол оҕо инники олоҕор туһалаах буолуоҕа саарбахтаммат.
* * *
Светлана Давыдовнаны кытта “тет-а-тет” бүччүм кэпсэтиибитигэр “Оҕолорбут бастаан биһигини ийэ, аҕа быһыытынан араастык ылыммыттара. Аан бастакынан кэлбит оҕолорбут улахан убайдара син уһун кэмҥэ “ийэ, аҕа” диэбэккэ сылдьыбыта. Кыралар аҕыйах хоноот "ийээ, аҕаа" диэбитинэн барбыттара. Кэнники ылбыт 3 кырачааннарбыт кэлбит күннэригэр “Эһигини ийээ, аҕаа диэхпитин сөп дуо?” – диэн ыйыталаһан долгуппуттара. Уолаттарбыт аҕаларын кытта мэлдьи тилэх уопса сылдьаллар, үлэлииллэр.
Кэпсэтэ олордохпутуна, оҕолор улаханныын-кыралыын ийэлээх, аҕаларын кэлэн сыллаан, санныларыттан имэрийэн баралларын, “ийээ, аҕаа” диэн истиҥник саҥаралларын долгуйа истэҕин.
38 уонна 39 саастаах, күөгэйэр күннэригэр сылдьар эдэркээн ыал Ксенофонтовтар “50 сааспытыгар диэри оҕобут ахсаанын 20-чэҕэ тириэрдэн, кырдьар сааспытыгар оҕолорбут биһиги тула үмүөрүһэн сылдьар түгэннэрин ыра санаа оҥостобут” диэн инники былааннарын кэпсииллэр.
* * *
“Оҕолорбут дьоҕурдара, дьарыктара элбэх. Ону сайыннарарга өссө үчүгэй усулуобуйа наада. Билигин баҕа санаабыт – улахан киэҥ-куоҥ дьиэ тутуута буолар.
Билигин олорор дьиэбит 1985 сыллаах тутуу, 95 кв.м. иэннээх. 2010 сыллаахха сарайын сабыар диэри халаан уута ылбыта. Мэлдьи ууга барар буолан, өрөмүөнү оҥоруу эбэтэр кэҥэтэн биэрии уустуктардаах. Дьиэбит түһэ турар. 2010 сылга аан бастаан ууга барбыппытыгар сыбаҕа барыта көтүллэн түспүтэ. Онно биэрбит көмө харчынан өрөмүөннээн, истиэнэтин куурдан, бүрүйбүппүт. 2018 сыллаахха иккистээн халаан уута дьиэни ортотугар диэри эмиэ ылбыта. Ол кэнниттэн 2019 сыллаахха дьиэбитин үрдэтээри түннүгүн бары ылан, иһинээҕи бүрүөһүнүн көтүрэн баран көрбүппүт, дьиэ истиэнэтин аҥаар өттө бүтүннүү эмэҕирбит этэ. Көтөхтөрөөрү оҥостон баран, “аны төрүт дьиэтэ суох хаалыыһыкпыт” диэн тохтообуппут. Боростуой өрөмүөн үлэтин эрэ ыыппыппыт.
Ууга барбыт сылбытыгар уу кэлбэт, үрдүк сиригэр Өктөм дьаһалтата уһаайба биэрбитэ. Билигин онно гаас, уот киирэн барыта бэлэм турар. 2018 сыллаахха дьиэ туттарбытыгар анаан 6 миэтэрэлээх 60 буруус мас биэрбиттэрэ. Ол маспытын саҥа дьиэ туттарбытыгар диэн уура сытабыт. Ааспыт сылга оҕолорбутун кытта хайдах былааннаах дьиэни туттарбытын былааннаабыппыт, кумах тиэйтэрбиппит. Онон бу сылга хайдах эмэ гынан дьиэбит тутуутун саҕалаабыт киһи диэн баҕа санаалаахпыт.
Ипотека ылыахпытын дохуоппут эппиэттэспэт. Оҥорон таһаарар дьарыктаах буоламмыт (миэбэл оҥоһуута, ол да сакаас баар эрэ буоллаҕына) үппүт улахан аҥаара матырыйаалга барар буолан, дохуоппут кыракый. “Эдэр ыалга” диэн араас бырагыраамалар бааллар да биһиги сааспытынан хапсыбаппыт. “Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн” бырагырааматыгар эмиэ кыайан киирсибэппит. Бэйэбит анныбытыгар төрөппүт икки кыргыттарбыт эрэ киирэллэр. “Иитийэх дьиэ кэргэҥҥэ” саҥа дьиэ тутталларыгар анал бырагыраама баара буоллар дьоһун көмө буолуо этэ.
Элбэх оҕолоох олорон иккиэн үлэлии сүүрэн хааларбыт эмиэ сатаммат курдук. Ким эрэ дьиэҕэ баар буолуон, оҕолору көрөн олоруон наада. “Иитийэх дьиэ кэргэн” биир киһитигэр “вознаграждение” диэн хамнас курдук биэрэллэр. Онтубут хамнаһынан ааҕыллыбат, үлэ ыстааһыгар киирбэт. Аҕабыт тутууга дуогабарынан харабылынан үлэлиир, кыра хамнастаах. Үлэтин тас өттүгэр сакааһынан сымнаҕас олбохтоох миэбэли, ааннары, остуоллары оҥорор уонна өрөмүөннүүр. Сакаас киирдэҕинэ эрэ, биирдиилээн оҥоробут. Аны элбэх миэбэли сакааска оҥоруохпутун саас аайы ууга барар кутталланан сыахпытын кэҥэтэр да, тэнитэр да кыахпыт суох.
Ааспыт сайын 10 ыҥырыа дьиэ кэргэни атыылаһан мүөтүн сиэн, сороҕун атыылаан сүрдээҕин абыранныбыт. Аҕабыт АГАТУ Өктөмнөөҕү филиалыгар “пчеловод” кууруһугар үөрэнэн, дьарыктаммыта. Олохтоох дьаһалта ыҥырыа уйаларын тутарбытыгар ходуһа сирэ (пасека) биэрэн сүрдээҕин көмөлөстүлэр.
Бэйэм саҥа үлэлии киирбитим ый буолла. Бастаан 3 ый стажировка, ол кэннэ бастайааннай үлэҕэ киириэхтээхпин. Үлэм эмиэ оҕолору кытта сибээстээх. Киэһэ 17 чаас кэннэ дьиэбэр баар буолабын. Оҕолорум оскуолаттан, эбии үөрэхтэриттэн, куруһуоктарыттан бүтэн кэлэллэригэр баар буоларым үөрдэр.
Тус санаа
Элбэх оҕолоох Ксенофонтовтар дьоллоох дьиэ кэргэн уйатыгар сылдьан баран, биллэн турар, араас санаа үөскээтэ. Оҕолоругар истиҥ сыһыаннаах төрөппүттэр бачча элбэх оҕону иитэн, атахтарыгар туруорарга өй-санаа, билии-көрүү өттүнэн толору бэлэмнээхтэрин илэ көрөн итэҕэйдим. Төрөппүттэр наҕыл, холку майгыларынан, истиҥ сыһыаннарынан оҕолорун тапталын ылыахтарын ылбыттар. Иккиэн сайаҕастара, эйэҕэстэрэ, чөл олоҕу тутуһаллара холобур буолуон эрэ сөп. Үөрдүм, долгуйдум – ийэ, аҕа көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолор бу дьиэ кэргэн сылаас, истиҥ эйгэтигэр улахан тапталынан угуттанан, үүнэр күнү дьоллоох оҕо күлүүтүнэн, чуопчаарар саҥатынан үөрэ көрсөллөрүн, ис туруктара аһыллан талааннара сайдарын.
Ол эрээри дьиэ-уот боппуруоһа олус сытыытык турарын бэлиэтии көрдүм. Элбэх оҕо мэлдьи ууга барар, эмэҕирбит дьиэҕэ олороллорун харааста, уйадыйа көрдүм. Оҕолор бары дьарыктаах буоланнар, анал хостор наада курдук эбит. 3-түү буолан бэрт кыараҕас хосторго икки этээстээх ороннорго утуйаллар. Төрөппүттэр, сэмэйдэрэ бэрт буолан, дьиэ кыһалҕатын ханна да туруорсубаттар, кыһалҕаларын кимиэхэ да соҥнообот эбиттэр. “Ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр” дииллэр даҕаны, мин хаһыат үлэһитэ буолан туран, бэйэбинэн тахса сылдьан, көрбүт-истибит балаһыанньабын таах хаалларарым эмиэ сатаммат курдук. Онон...
Маннык үтүө санаалаах, элбэх оҕолоох дьоһун дьиэ кэргэн олорор балаһыанньатын үрдүкү былаас болҕомтотугар ылыан наада. “Норуот күүһэ – көмүөл күүһэ” норуоппут бэргэн этиитэ бу кэмҥэ туттуллара тоҕоостоох диэн туран, үтүө санаалаах дьоммут-сэргэбит, биирдиилээн мэссэнээттэр көмөлөһүөхтэрэ дуу диэн эрэл санааттан сибээстэрин биэрэбин (89141020328 ыал ийэтэ). Саатар кумаҕынан, тутуу маһынан, шлакоблогунан, саҥа дьиэҕэ наадалаах о.д.а. матырыйаалларынан... Өбүгэлэрбит былыр-былыргыттан илдьэ кэлбит үтүө үгэстэрин тутуһан, көмө-ньыма буолуоҕуҥ дуу, Сахабыт сирин олохтоохторо!
“Этэҥҥэ олоруҥ, үүнүҥ, сайдыҥ, үөрэхтээх дьоһун дьон буола улаатыҥ!” диэн баҕа санаа ымыылаах дьиэлэрин аанын сэмээр сабан тахсан барабын. Таһырдьа чаҕылхай күнтэн хараҕым саатар, дууһабын дьоллоох оҕолор үөрбүт-көппүт мөссүөннэрэ уоскутар.
Элбэх оҕолоох ыалы көрдө-иһиттэ Саргылаана БАГЫНАНОВА,
Дьокуускай – Өктөм.
