Ыһыах сахалар саамай киэн туттар сүрүн бырааһынньыкпыт буолар. Сылтан сыл аайы Ыһыахпыт тэрээһинэ тупсан, ис хоһооно байан иһэрэ киһини эрэ барытын үөрдэр.
Билиҥҥи Ыһыахтар сиэрдэрэ-туомнара языческай итэҕэлгэ олоҕураннар, чуолаан ойууннааһын диэки иэҕиилээхтэр. Ол иһин Ытык дабатыыны үтүктэн Аллараа бастакы халлааҥҥа олорор Айыыһыттан, Иккис халлааҥҥа олохтоох Иэйиэхситтэн, онтон салгыы үрдүкү Халлааннар Айыыларыттан барыларыттан аһаралларыгар көрдөһөн, көҥүл ылан баран дьэ бүтэһигэр эрэ Тохсус халлааҥҥа олохтоох Үрүҥ Айыы Тойоҥҥо (Таҥара диэн тылы туттубаттар) тиийэн алгыс этэллэр. Ол аата Алгысчыппыт ити кэмҥэ Ырайга тахса сылдьар.
Төһө да улуу Алгысчыт буолбутун иһин Ырайга тахсан Үрүҥ Айыы Тойону кытары биир муостаҕа үктэнэн туран кэпсэтэрэ бэйэни дарбатыныы, дархаһыйыы курдук көстөрүн эбэтэр ити туом улахан алҕас буоларын үгүс дьон өйдүүрэ буолуо дии саныыбын. Санаан да көрдөххө, уонча сыл тухары Туймаада ыһыаҕар Алгыс эппит дьоммут ол аата 10-та Ырайга тахса сырыттахтара, Ырайы дойду кэриэтэ оҥоһуннахтара дии... Киһи да сонньуйар.
Иккис курдук ити Үрүҥ Айыы Тойон муҥура суох кыаҕын умнуу, суолтатын намтатыы курдук сыаналаныан сөп. Орто Дойду өҥ буоругар үктэнэн да туран этиллэр Алгыһы истэр Кырдьаҕас буолуохтаах этэ, дьиҥинэн.
Итини таһынан, Ыһыах аналлааҕар - Сыл уочараттаах Баһылыга буолбут Айыыга (быйыл – Хотой Айыы сыла) оччо-бачча болҕомто ууруллубат курдук. Атын да Айыыларбытыгар Алгыс этиллибэт.
Аны Алгысчыттарбыт Үрүҥ Ойуунунан ааттаналлар, уонна олох чахчыта көрдөрөрүнэн, хайа да Ойуун Ыһыахха киирэн алгыыра көҥүл курдук. Оттон Өбүгэ ытык үгэһин быһыытынан Ыһыах түһүлгэтигэр Ойуун уонна Ыт киирэрэ бобуулаах этэ. Ол туһунан 17 үйэҕэ Сибиири кэрийэн Кытайга баран иһэн Саха сирин таарыйан ааспыт И.Плес диэн Голландия айанньыта Ыһыахха түбэһэн, саха Ытык бырааһынньыгын сиэрин-туомун туһунан сурукка тиһэн хаалларбыт эбит.
Аны Алгысчыттарбыт урут куруук Домнууллар этэ, хата быйылгы Туймаада ыһыаҕар домнооботулар.
ЫҺЫАХ ЯЗЫЧЕСКАЙ ФОЛЬКЛОРНАЙ БЫРААҺЫННЬЫГЫНАН ХААЛАР ДУУ, ЭБЭТЭР АНЫГЫЛЫЫ АЙЫЫ ТОЙОН ТАҤАРА ИТЭҔЭЛИН
БЫРААҺЫННЬЫГАР КУБУЛУЙАР ДУУ?
Олох уларыйан, сайдан иһэр. Языческай итэҕэл хаалынньаҥ бэлиэтэ буолара биллэр. Саха омуга сайдыыттан хаалсыбат, Итэҕэл боппруоһугар эмиэ хаалсыа суохтаах Ол иһин билигин биһиэхэ монотеистическай Айыы Таҥара Итэҕэлэ (Тенгрианство саҥардыллыбыт көрүҥэ - Таҥараианство) сайдан эрэр. Итинэн сибээстээн, Ыһыах языческай ис хоһоонугар, ыытыллыытын сценарийыгар уларыйыы киирэрэрэ, кэм ирдэбилэ буолар диэххэ сөп. Итиннэ биһиги санаабытыгар, икки этии баар буолун сөп
Бастакыта, Ыһыах билигин хайдах ыытылларынан Үрүҥ Айыы Тойоҥҥо Алгыс этэр языческай этнографическай, фольклорнай быраһынньык быһыытынан хаалыан сөп..
Иккиһинэн, олоҕу кытары тэҥҥэ хаамсар буоллахпытына, Ыһыах, билиҥҥи көрүҥүттэн уратылаах буолан баран, өбүгэ үгэстэрин уонна Ыһыах сиэрин-туомун уларыппакка эрэ, Айыы Тойон Таҥараҕа сүгүрүйэр аныгы Итэҕэл бырааһынньыгар кубулуйуохтаах.
САҤАРДЫЛЛЫБЫТ ЫҺЫАХ СҮРҮН УРАТЫЛАРА
Өскөтүн Ыһыахпыт языческай көрүҥүнэн хаалар түбэлтэтигэр, ити үөһэ этэн аһарбыппыт курдук ытык сиэргэ-туомҥа улахан алҕастар хатылана туруохтара. Ону ылыммат дьон үксээн иһиэҕэ.
Ыһыаҕы Айыы Тойон Таҥараҕа сүгүрүйүү, Айыыларга Алгыс тиэрдэр бырааһынньык быһыытынан оҥорор буоллахха, аҕыйах маннык уларыйыылар киириэхтээхтэр:.
- Саамай сүрүн уратыта диэн 9-с халлаан Тойонун аата уларыйыахтаах. Сахалар былыр-былыргыттан Айыы Таҥараҕа итэҕэйэллэр. Ол аата 9-с халлаан Тойонунан Аар эбэтэр Үрүҥ Айыы Тойон буолбакка Айыы Тойон Таҥара буолуохтаах.
- Айыы Тойон Таҥара Орто Дойдуга туох буоларын барытын билээ-истээ олорор. Дьэ ол иһин Ыһыах ханнык да халлааннары дабатыыта суох Айыы Тойон Таҥараҕа үҥүүттэн-сүктүүттэн саҕаланыахтаах. Ол аата, мустубут дьон бука бары туран эрэн, Айыы Тойон Таҥараҕа үҥэн, Таҥараианство сиэринэн сахалыы кириэстэниэхтээх. Ол кэнниттэн хомус, сахалыы музыка доҕуһуоллаах Айыы Таҥараҕа аналлаах Өрөгөй ырыата ылланыахтаах. Ону Алгысчыт таһаарарын мустубут дьон батыһан ыллыахтаах. Алгысчыт кымыһы ыһыахтаах, Уоту аһатыахтаах.
ЫҺЫАХ ӨБҮГЭТТЭН ТИИЙЭН КЭЛБИТ СИЭРЭ-ТУОМА УЛАРЫЙБАТ
Итинтэн атын уларыйыылар Ыһыах сценарийыгар эрэ сыһыаннаахтар.
Ол курдук, Айыы Таҥараҕа үҥүү-сүктүү кэнниттэн, куруук буоларын курдук, Айыыларга Алгыс этиллэр.
Алгысчыт Үрүҥ Ойуун диэн аатыттан аккаастанан Айыы Таҥара Алгысчыта эбэтэр кылгастык быһа - Алгысчыт диэн ааттаныахтаах.
Алгысчыт Алгыһын түмүк тыла “Тускуо!”, эбэтэр “Оом!” Диэн буолуохтаах, “Дом!” – диирэ бобуллар.
- Ыһыах сыл аайы тус-туспа Айыыларга ананан ыһыллар. Ол иһин сүрүн Алгыс, туох ханнык иннинэ, олорор сылбытын салайааччы Айыыга ананыахтаах. Холобур, 2018 сыл Баһылыга Хотой Айыы буолар. Киниттэн үүммүт сайыҥҥа өлгөм үүнүүнү, төрөлкөй төрүөҕү биэрэригэр, саха омугу үчүгэй хараҕынан көрөрүгэр, саргытын салайалларыгар Алгыс этэн көрдөһүллүөхтээх.
- Ити кэнниттэн хаалбыт 7 Айыыга хайаларын да матарбакка, өһүргэппэккэ кылгас-кылгастык кинилэр толорор тус дьаһалталарыгар сыһыаннаан, көрдөһөн Алгыс этиллиэхтээх.
- Бүтэһигэр Сирдээҕи Айыыларбытыгар – сүрүн-сүрүн Иччилэргэ хайыһан эмиэ Алгыс этиллиэхтээх.
- Алгыс бүппүтүн кэннэ хомуур Оһуохай саҕаланар.
- Ыһыах үөрүүлээх чааһа бүппүтүн кэннэ ырыа-тойук, көр-күлүү, күүс-күрэс былдьаһыы, Дыгын оонньуута, оһуохай, атыы-кутуу, кымыс-бырпах иһиитэ барыта туох да уларыйыыта суох урукку сиэринэн барар.
Итинэн Таҥараианство сиэринэн-туомунан ыытыллар аныгылыы хабааннаах Ыһыах сүрүн уратыта бүтэр.
Көстөрүн курдук, Саҥалыы Ыһыахха өбүгэттэн тиийэн кэлбит Ыһыах сиэрэ-туома уларыйбат. Ол оннугар языческай Итэҕэл бырааһынньыгыттан уларыйан, саҥалыы тыыннанан национальнай светскэй бырааһынньыкка кубулуйар. Ити саха норуотун духуобунаһа, култуурата сайдар суолугар инники диэки улахан хардыы буолар.
Ыһыах Саха Итэҕэлин бырааһынньыга диэн билигин бары билинэбит. Онон Ыһыахха Айыы Таҥараҕа үҥүү сиэрэ-туома эбии киирэрэрэ соһуччу буолбатах, Итэҕэл көрүҥэ эрэ уларыйар. Онон толкуйдаах дьон үксэ ылыныа этэ дии саныыбын.
Мин бу этиибин ааҕааччы болҕомтоҕо ылан дьүүллэһиэ диэн эрэнэбин.
