Арассыыйа төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарга анаммыт үөрэх бырагырааматын сыл ахсын ыытыллар (көһө сылдьар) түһүмэҕэ атырдьах ыйын саҕаланыыта Дьокуускайга буолан ааста. Бу тэрээһиҥҥэ дойду элбэх эрэгийиэниттэн кытыннылар. Төрүт олохтоох омуктар интэриэстэрин көмүскүүр корпоративнай бэлиитикэҕэ анаммыт дискуссия былаһааккатыгар бииргэ үлэлэһии уопутун туһунан Саха сирэ уонна АЛРОСА хампаанньа кэпсээтилэр.
СӨ Бырамыысыланнаска уонна геологияҕа миниистирин солбуйааччы Андрей Сычевскай киирии тылыгар Саха сиригэр күн бүгүн 500-тэн тахса сир баайын хостооччу баарын бэлиэтээтэ. Кинилэргэ өрөспүүбүлүкэ Арктикатааҕы зонатыгар 217 учаастак бэриллибит. Миниистир солбуйааччыта эппитинэн, балар бары сир баайын хостуу сылдьар буолбатахтар. Улахан аҥаардара сир баайын көрдүүр лиссиэнсийэлээх, оттон сорохторо букатын да “утуйбут” туруктаах, о.э. олорго туох да үлэ барбат.
«Саха сирин Арктикатааҕы баайын туһаҕа таһаарарга биһиги экология өттүн көрөбүт. Хоту сир төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктара үйэлэр тухары олорон кэлбит сирдэригэр, үгэс оҥостубут олохторун укулаатыгар уонна өбүгэ саҕаттан илдьэ кэлбит дьарыктарыгар бырамыысыланнас хайдах дьайарын сыаналыырга этнологическай эспэртиисэни ыытабыт. Ол курдук, 2012 сылтан 2024 сылга диэри Саха сиригэр 64 эспэртиисэ ыытылынна, итинтэн 18-һа – Арктикаҕа», – диир Андрей Сычевскай.
Кини олохтоох каадыры бырамыысыланнаска сыһыарыы, сэҥээрдии уопутун кэпсээтэ. Ааспыт 2017– 2023 сылларга «Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска» бырагырааманан 60 тыһ. тахса олохтоох үлэнэн хааччыллыбытын, итинтэн 9 тыһыынчата былырыын, 2023 сыллаахха, үлэҕэ киирбитин бэлиэтээтэ. Тутаах үлэнэн хааччыйааччынан Сычевскай АЛРОСА бөлөҕөр киирсэр тэрилтэлэри, ол иһигэр «Анаабыр алмаастара» хампаанньаны ааттаата.
Күн бүгүн бырамыысыланнас бөдөҥ хампаанньалара социальнай эппиэтинэстээх буолуу чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын кытта социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы хайысхатыгар уопсайа 41 сөбүлэҥ түһэрсиллибит. Итиниэхэ дьүөрэ 98 сөбүлэҥҥэ оройуоннары кытта быһаччы илии баттаспыттар. О.и. 17 сөбүлэҥ Арктика улуустарын кытта эбит. Ону таһынан сир баайын хостооччулар олохтоох тэрилтэлэри кытта кэпсэтэн бэдэрээт үлэтин толортороллор, табаар, тэрил тиэйиитигэр, өҥөнү оҥорууга туһаналлар, социальнай бырайыактарга уонна тэрээһиннэргэ кытталлар.
Оттон оҥорор социальнай инбэстииссийэтин кээмэйинэн АЛРОСА хампаанньа барыларыттан инники сылдьар (абсолютнай лиидэр): сыл аайы киллэринэр үбүн 5 бырыһыаныгар чугаһыыр кээмэйин социальнай уонна айылҕа харыстабылын бырагыраамаларыгар угар. Алмаас хампаанньата сыллата 500-тэн тахса социальнай уонна аһымал санаа көҕүлээһиннэрин олоххо киллэрэр. Хампаанньа олохтоох сообществолар олохторо тупсарыгар улахан болҕомтотун уурар, инфраструктура бырайыактарыгар кыттар: үөрэх, доруобуйа харыстабылын, успуорт уонна култуура эбийиэктэрин тутууга кыттар.
Төрүт олохтоох норуоттар олохторун хаачыстыбатын үрдэтэн
АЛРОСА аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох омуктары кытта хайдах үлэлиирин, кинилэри өйүүр-убуур уопутун туһунан алмаас хампаанньатын Экологияҕа киинин айылҕа сирин-уотун харыстабылыгар уонна КМНС-тары кытта үлэлэһэр отделын начаалынньыга Алена Дьяконова билиһиннэрдэ.
Кини бэлиэтээбитинэн, АЛРОСА бөлөҕө өрөспүүбүлүкэни кытта түһэрсибит тутаах сөбүлэҥин таһынан 13 улууһу кытта 17 сөбүлэҥ баарын, онтон алтата – аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох омуктар олорор 6 улуустарын кытта.
«Хампаанньа түстэнэн үлэлиир эрэгийиэнин уонна КМНС-тар уутуйан олорор сирдэрин-уоттарын сайдыытыгар киллэрэр кылаата олохтоох нэһилиэнньэ социальнай көмүскэлин уонна олоҕун хаачыстыбатын тупсарар кыаҕы биэрэр. Холобур, тустаах сиригэр үлэнэн хааччыйабыт, олохтоох табаары оҥорооччулартан эт, балык аһы атыылаһабыт. Национальнай нэһилиэктэргэ, аҕа уустарыгар материальнай көмөнү оҥоробут, холобур, анал тиэхиньикэнэн, саппаас чааһынан, уматыгынан уо.д.а. хааччыйабыт.
Биһиги хампаанньабыт КМНС-тар төрүт култуураларын, үтүө үгэстэрин, сиэрдэрин-туомнарын үйэтитэр бырайыактарга көхтөөхтүк кыттар. Холобур, итиэннэ национальнай бырааһынньыктары, бэстибээллэри, турнирдары ыытыы, духуобунай уонна материальнай айымньылаах үлэни өйөөһүн, төрүт суругу-бичиги, төрөөбүт тылларын, үгэстэрин үйэтитии, салгыы сайдарыгар көмөлөһүү киирэр», – диир Алёна Дьяконова.
АЛРОСА Экологияҕа киинэ СӨ Экология министиэристибэтин кытта биология көрүҥүн (биоразнообразия) хайдах баарынан харыстаан илдьэ сылдьыыга туһуланар бэйэ бырайыагын бастайааннай өрүккэ үлэлэтэллэр. Ол иһигэр, холобур, «Саха сирин тыыннаах алмаастара» айылҕа пааркатын өйөөһүн киирэр. Оттон 2021 сыллаахха кыыл таба төрүүр-ууһуур сирдэрин харыстыыр инниттэн Саха сирин хоту өттүгэр «АЛРОСА – Rangifer – Чекановскай» диэн айылҕа ураты харыстанар сирин тэрийэн тураллар. Бу паарка кыыл таба Өлүөнэ–Өлөөн популяциятын энчирэппэккэ илдьэ сылдьарга эмиэ көмөлөһөр. Бу үлэ төрүт олохтоох омуктар үгэс оҥостубут дьарыктарын, олохторун укулаатын илдьэ сылдьалларыгар, салгыы үйэтитэллэригэр тыын суолталаах. Ону таһынан хампаанньа сыл аайы Саха сирин өрүстэригэр сыаналаах, ол иһигэр үрүҥ балык ыамаларын ыытан, көмүс хатырыктаах үксүүрүгэр үлэлэһэр.
Кэнники сылларга ойуур баһаара олус элбээтэ, сайынын сонун-нуомас ол туһунан буолла, бу кыһалҕа өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун, ол иһигэр Арктика улуустарыгар олорооччулары улаханнык долгутар. Алмаас хампаанньата бу да чааһыгар туора турбат, араас өттүттэн көмөлөһөр. Горнай улууһугар улахан уот туран, 2021 с. Бэс Күөлүгэр киирэн, улахан хоромньуну таһаарбытын өйдүүр буолуохтааххыт. Сонно тута АЛРОСА бөһүөлэк умайбыт дьиэлэрин оннугар саҥа тутуулары тутарга анаан 200 мөл. солк. ыыппыта. Онтон салгыы Криолитозона биологияҕа кыһалҕатын институтугар ойуур-тыа умайыыта Саха сирин экологиятыгар хайдах дьайарын үөрэтэн көрөрүгэр эппитэ. АЛРОСА маннык анал чинчийиини ыытарга үбү-харчыны көрөн, Саха сирин учуонайдара тыа умайыытын тутаах төрүөттэрин, ол тулалыыр эйгэҕэ дьайыытын быһаарбыттара уонна экологияны чөлүгэр түһэриигэ сыһыаннаах сабаҕалааһыны оҥорбуттара.
АЛРОСА экологтарын үлэтин өссө биир салаа хайысхата – ойууру чөлүгэр түһэрэр үлэ. Бу туһунан Алёна Дьяконова маннык эттэ:
«АЛРОСА ойууру чөлүгэр түһэрии бырайыагын Саха сирин үрдүнэн олоххо киллэрэр. Былырыын АЛРОСА бырамыысыланнай үлэни ыытар сиригэр киирсэр зонаҕа ойуур питомнигын тэрийэр пилотнай бырайыагы саҕалаабыта. Питомникка Саха сирин усулуобуйатыгар барсар үүнээйи, мас сиэмэлэрин олордоллор. Бу – ойууру чөлүгэр түһэриигэ тыын суолталаах хайысха.
Үлэ түмүгэр Арассыыйа ФАДН салайааччытын сүбэһитэ Сергей Тимошков судаарыстыба кыттыгастаах хампаанньалар, социальнай эппиэтинэскэ хайдах эрэ “иммунитеттаах” курдук буолан, ити өттүгэр соччо-бачча кыттыбаттарын туһунан өйдөбүл баарын таарыйда. Ол гынан баран, АЛРОСА холобурун көрдөххө, хампаанньаҕа судаарыстыба төһө да кыттыгастааҕын иһин (аахсыйа 66 бырыһыана судаарыстыбаҕа баар, ол иһигэр 33 бырыһыана – Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр – ааптар), социальнай эппиэтинэһэ лаппа үрдүгүн бэлиэтээтэ. Ону таһынан өрөспүүбүлүкэни, алмаастаах оройуоннары, Саха сирин аҕыйах ахсааннаах омуктарын бэрэстэбиитэллэрин кытта бииргэ үлэлэһэргэ олоҕурбут үтүө ньымалардааҕын биһирии эттэ.
kyym.ru
