1954 сыл атырдьах ыйын 21 күнэ – алмаас устуоруйатыгар улахан бэлиэ күн. Лоп курдук 70 сыл анараа өттүгэр ССРС геологтара Саха сиригэр аан бастаан төрүт алмаастаах сиргэ – «Зарница» кимберлит туруупкатыгар – таба тайанар дьоро түгэннэрэ тосхойбута. Бу дьоһуннаах арыйыы олоххо киирэригэр кэлин уос номоҕо буолбут биллиилээх геолог дьахталлар – Наталья Николаевна Сарсадских уонна Лариса Анатольевна Попугаева оруоллара сүҥкэн.
ССРС кэмигэр бу бастакы төрүт алмаастаах сир Саха сирин Далдын-Алакит оройуонугар көстүбүтэ. Чопчута, Удачнай куораттан илин диэки бардахха, 14 килэмиэтир тэйиччи, икки дьоҕус үрүйэ Далдын өрүскэ түһэр сирдэригэр көстүбүтэ.
Күрдьэх, хойгуо уонна луупа
Орто туруу бараан дойду муҥутуур кытаанах, бөҕө минералын – алмааһы – булуу сэбиэскэй кэм геологтарын үлэҕэ сүҥкэн дьулуурдарынан, дьаныардарынан, алмааһы булар ыраларын хайаан да олоххо киллэрэн тэйэр дьүккүөрдэринэн ситиһиллибитэ диир оруннаах. Кинилэри – геолог управлениетын киин эспэдииссийэтин геологтарын – киһи эрэ тулуйбат ыарахан үлэтэ, икки атах аан бастакынан үктэнэр түҥ тыатын, маардарын бата, кэрийэ сылдьан көрдүүр, чинчийэр үлэ уустук усулуобуйата да чаҕыппатаҕа. Оччолорго алмаас көрдөөччүлэр туттар тэриллэрэ да олус судургута: биэдэрэ, күрдьэх, хойгуо, боруоданы сууйар лотуок уонна луупа.
Киин эспэдииссийэ геологтара 1950 сылтан саҕалаан, Саха сиригэр алмаас аргыһа минераллары көрдөөн, дойдубут кумаҕын сыныйан үөрэтэн барбыттара. Онуоха Ленинград геолога Наталья Сарсадских алмаастаах сирдэри пиробунан сирдэтэн булар ньыматын туһаммыттара үтүө түмүгү биэрбитэ. Пироп диэн – гранат бөлөҕөр киирсэр, алмааһы кытта кимберликкэ көстөр минерал. Наталья Сарсадских иннинэ ким да пиробу алмаас аргыһынан аахпат, билиммэт да этэ.
«Амакинка эспэдииссийэтэ алмаастаах сири көрдүүргэ туһанар ньымата үлэлээбэтин быһааран баран, кэбиниэккэ үлэлии олорон, траппаттан (траппа–магматическай боруода – аапт.) тэйэр ордугун өйдөөбүтүм. Марха аллараа өттүгэр бытархай (рассыпной) алмааһы булаллара. Ол иһин мин траппата суох Марха салаата Далдыны талбытым. Сыыспатах этим. Траппаларга уруккулуу шлиховай ньыманы туһанан биһиги тугу да булуо суох этибит», – диэн Наталья Николаевна Сарсадских ахтыытыгар суруйбута баар.
Кинилэр көмүс хостооччулар курдук кумаҕы сууйуу ньыматын туһаммыттар. 500 миэтэрэлиини бара-бара, кумах боруобатын ылан испиттэр. Инньэ гынан, биир күҥҥэ 2 км ырааппаттара үһү.
Манна даҕатан эттэххэ, геолог Наталья Сарсадских Саха сиригэр 1950–53 сылларга хонуу үлэтигэр 4 сезон үлэлээбит. Кимберлит бастакы туруупкатын булан да баран, чинчийэр үлэтин тохтоппотох. Кимберлиттэр алмаас “транспортёрдара” буолалларын, алмаас боруодаҕа кристаллизируйдаабатын туһунан аан бастакынан эмиэ кини эппитэ биллэр.
1994 сыллаахха геолог Н.Н. Сарсадских үтүө аатын 73 карааттаах бөдөҥ алмааска иҥэрэн үйэтиппиттэрэ.
«Зарницаны» арыйыы
Кимберлит туруупкатын (көҥдөйүн) көрдөтөр сыаллаах Саха сиригэр өссө Лариса Попугаеваны уонна кини көмөлөһөөччүтэ Фёдор Беликовы ыыппыттара. Кинилэр, Сарсадских алмааһы пироптарынан сирдэтэн көрдүүр сонун ньыматын туһанан, төрүт алмаастаах кимберлит көҥдөйүн, үөһэ суруллубутун курдук, 70 сыл анараа өттүгэр, о.э. 1954 сыл атырдьах ыйын 21 күнүгэр, булбуттара.
Тайҕа быыһыгар сытар Далдын өрүс кумаҕын дьапталҕатыгар минерал рубинныҥы тооромосторун (зёрна) булбуттара. Онтулара пироп буолан биэрбитэ.
Кыраҕы харахтаах, сорсуннаах булчут курдук алмаас суолун сонордоһон, үлэ үтүмэнин көрсөн, хас биирдии иннилэригэр көстүбүт боруода үлтүркэйин ылан, ыраастаан, луупанан кыҥастаһан, улахан дьүккүөрүнэн кимберлит көҥдөйүн булар чиэстэммиттэрэ. 1954 сыл атырдьах ыйын 21 күнүгэр Лариса Попугаева киһи хараҕар дэбигис быраҕыллыбат, иннигэр сытар сырдык халлаан күөх уонна сиэрэй икки ардынан дьүһүннээх боруода тооромоһун бэлиэтии көрбүтэ. Онто хоту сир бастакы кимберлитэ буолан биэрбитэ. Кимберлит эрэ буолуо дуо, ол – хотугу платформаҕа бырамыысыланнай таһымҥа алмаас таас хостонор кыахтааҕын бигэ туоһута, дакаастабыла буолбута.
«1954 сыл сайыныгар Далдын өрүс бассейныгар үлэлиирбитигэр (...), биһиги пироп төрүт сирин уонна олор Далдын уонна Марха өрүстэр алмаастаах сирдэрин кытта туох да мөккүөрэ суох ситимнээхтэрин бигэргэтэр уонна Далдын хаҥас салаата Шестопаловка үрэх үөһээ өттүгэр баар төрүт алмаастаах сирн арыйар кыахтаммыппыт», – диэн, Лариса Попугаева суруйбут.
Салгыы Фёдор Беликов кэпсээниттэн быһа тардыы: «Сарсыҥҥы күммүтүн биһиги бу томторго атаарбыппыт, иккис күнүгэр олус киэҥэ суох, намыһах уонна онон-манан үүммүт тииттэрдээх намтал сиргэ тахсан кэлбиппит. Эбиэт диэки ардаабыта. Онуоха бириһиэннээх буолан, ол анныгар саспыппыт. Сылыйа, ирэ түһээри, күрбэ тааһы ититэн, ону оһох кэриэтэ туһанаары, дьоҕус кутаа оттубутум. Сылыйбытыгар Неляны бириһиэн анныгар иттэ кэлэригэр ыҥырбытым. (Лариса Попугаеваны кэллиэгэлэрэ, чугас дьоно уонна доҕотторо итинник ааттыыллара). Кини кэлэн тааска олоруох курдук буолан иһэн эмискэ ойон турбута, луупатын хаба тардан ылаат: "Федюня, көр бу – күөх туой уонна бүтүннүү пироп!»
Фёдор кэлин кэлээччилэр булалларыгар судургу буоллун диэн, кимберлит туруупкатыгар турар тиити бэлиэтээбит. Оттон Лариса Попугаева кэнсиэрбэ бааҥкатыгар маннык ис хоһоонноох суругу уган баран, чөмөх таас анныгар кистии аспыт:
Тоҕо “Зарница?” Ыраах, чаҕылҕан уотун кэриэтэ халлаан урсунугар эмискэ күлүм гыммыт диэн суолтаҕа, «Зарница» диэн ааттыырга Амакинка эспэдииссийэтин үлэһитэ Михаил Гневушев этии киллэрбит эбит. Бу маннык аат бэриллибитэ мээнэҕэ буолбатах, туһугар бэлиэ, сиимбэл тэҥэ буолбут: бу кэнниттэн уонунан кимберлит эттиктэрэ, ол иһигэр баай алмаастаах, аҕа дойду алмаас бырамыысыланнаһын аатырдыбыттар, утуу-субуу көстүтэлээн барбыттара.
Эһиилигэр онно хайыы үйэ 10 кимберлит туруупката, ол иһигэр муҥутуур элбэх алмаастаах «Удачнай» киэнэ аһыллыбыта.
Геологтар кимберлит эттиктэрин көрдүүргэ пиробу туһанар ньыманы баһылыылларыгар «Зарница» бэйэтэ полигон кэриэтэ буолбута. Ол кэмтэн саҕалаан Арҕааҥҥы-Саха сирин алмаастаах туонатыгар уопсайа 800-тэн тахса кимберлит туруупката чинчийиллибитэ, көстүбүтэ.
Лариса Попугаева дойдуга оҥорбут үтүө өҥөтүн, киллэрбит кылаатын сыаналаан, 29,4 карааттаах (быһа охсуутунан 12 мм кэтиттээх) бөдөҥ алмааска уонна «Зарница» кимберлит туруупкатыттан олус ырааҕа суох сиргэ 1973 сыллаахха көстүбүт атын кимберликкэ кини аатын иҥэрбиттэрэ.
«Аан бастаан 1954 сыл атырдьах ыйын 21–22 күннэригэр. Бу, арааһа, олус элбэх ильмент-пироп баайдаах, баҕар, букатын да баай алмаастаах сир сорох өлүүскэтин бу оройуоҥҥа үлэлээбит 2-с №-дээх Сойуус треһин Киин эспэдииссийэтин 26-с №-дээх баартыйатын үлэһиттэрэ – геолог Гринцевич-Попугаева Л. А., лабараан Беликов Ф. А. – буллулар. Бу төрүт алмаастаах урусхалламмыт сир баайа барыта, чинчийэн көрдөххө, ыраах дириҥҥэ диэри түспүт. Онтон ордугун бу кулуһун оннун уонна тааска турар отуу икки өттүгэр көрдөөҥ. Ордук үчүгэйдик таас чөмөҕөр (курум) көстөллөр. Биһиги сыалбытын толорорго көмөлөөх интэриэһинэй матырыйааллары буларгытыгар эһиэхэ ситиһиилэри баҕарабыт».
Сэбиэскэй геологтар уонна бастакы суолу тэлээччилэр дьоһуннаах арыйыыларын кэнниттэн алмаас бырамыысыланнаһа күүскэ сайдыбыта. Бу түгэн бүттүүн өрөспүүбүлүкэ историятын, олоҕун -дьаһаҕын биллэ-көстө уларыппыта. Саха сирин бырамыысыланнаска кэскилин улаханнык кэҥэппитэ, хаҥаппыта. Күн бүгүн АЛРОСА алмаас хампаанньата Саха сирин экэниэмикэтин тутаах локомотива, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн дохуоттаах чааһын үс гыммыт биирин хааччыйа олорор. Ону таһынан үтүмэн үлэ миэстэтин таһааран, дьону үлэлээх, үрдүк хамнастаах оҥорууга инники күөҥҥэ сылдьар. Хас сыл аайы 500 социальнай бырайыагы олоххо киллэрэр уонна миллиарга чугаһыыр үбү-харчыны Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатыгар ыытар.
СИА,
Лоһуура тылбааһа
