“Кэлэр отут сылга диэри хостуур алмааспыт баар”, – диир АЛРОСА тутаах геолога Константин Гаранин. Кини бу туһунан өссө олунньу 20 күнүгэр Мииринэй куоракка буолан ааспыт “Алмаастаах куораттар кэскиллэрэ” диэн пуорумҥа этэн турар.
Оттон бу быйыл муус устар 7-с чыыһылатыгар бэлиэтэнэр Геолог күнүгэр сыһыаран, биир идэлээхтэрбит – “ТайгаПост” суруналыыстара – Бүлүүтээҕи геолог көрдүүр эспэдииссийэтин исписэлиистэрин кытта кэпсэтэ сылдьыбыттар. Дьикти кэрэ алмаас ханна хостонорун, “Интернациональнай” туруупка сүрүн уратыта тугуй?” диэнтэн саҕалаан ыйыталаһан, чопчулаһан, геологтар лааҕырдарыгар ыттары тоҕо көҥүл ыыппаттарыгар тиийэ билбиттэр.
Билэргит курдук, аан дойдуга хостонор алмаас 30%-нын АЛРОСА хааччыйар. Геологтар ааҕан-суоттаан көрүүлэринэн, маннык балаһыанньа кэнэҕэһин да салҕаныаҕа. Ол курдук, Арассыыйабыт 4,5 млрд караакка тиийэ алмаас саппаастаах. Бу – бүтүн аан дойдуга баара биллэр алмаас сырьетун улахан аҥаара буолар. Оттон АЛРОСА хостуур алмааһын 78 %-на – Саха сиригэр, 22 бырыһыана Архангельскай уобаласка булуллар.
Муҥутуур баай туруупка – “Интернациональнай”. Бу сир туһалаах баайын “Мииринэй-Ньурба” хайаны байытар кэмбинээт (ХБК) хостуур. Манна хостонор хас биирдии кубометр боруодаҕа бүтүн мөлүйүөн аҥаара солк. сыаналаах алмаас көстөр. Дэлэҕэ, АЛРОСА үлэһиттэрэ бу сири “сүрүн аһатан-сиэтэн олорооччубут” диэхтэрэ дуо! Кэнники булуллубут, алмаас хостонор саҥа сирэ “Майское” дэнэр, Накыыҥҥа баар. Дьэ, оттон үтүмэн үгүс сыранан ылыллар алмааһы Удачнайдааҕы ХБК Үөһээ Муунаттан хостуура биллэр. Тоҕо диэтэххэ, ити сиргэ хостоммут алмаастаах урууданы 170 км сиргэ лөкөччү тиэйэн аҕалан, таҥастыыллар.
Ити курдук, АЛРОСА “кыыс” тэрилтэтэ “Анаабыр алмаастара” хампаанньа туһунан үгүс үтүө тыл этиллэр кыахтаах. Кинилэр эҥинэ бэйэлээх дьикти, киһи эрэ сэргии, умсугуйа көрөр кэрэ көстүүлээх, дьүһүннээх алмаастары сүүһүнэн км уһуннаах киэҥ нэлэмэн сиртэн булан-талан, сууйан таһаараллар. Алмаас түстэммит тутаах, кимберлиттээх сир итиннэ ханан тайаан сытарын этэр билиҥҥитэ күчүмэҕэй. Алмаас тааһы сонордоһо сылдьан, “Көрдөөбүт көмүһү булар” диэн өс хоһоонугар этиллэринии, геологтар илэ-бааччы кыһыл көмүскэ түбэһэ түспүттэрэ. Инньэ гынан, бэлиэр бу сылтан саҕалаан, хампаанньа аан бастакы сүүһүнэн киилэ көмүһү бэйэтин балаансатыгар киллэрэр кыахтанна.
АЛРОСА өссө биир туһунан киэн туттуута, “кыыс” тэрилтэтэ “Севералмаз” буолар. Бу тэрилтэ Архангельскай уобаласка М.В. Ломоносов аатынан алмаас баайдаах сиргэ күн тааһын хостуур. Бу сир уратыта – бүтүн аан дойду үрдүнэн алта туруупкалаах, онтон үс сирэ өссө да туһаҕа таһаарылла илик. Ону таһынан Архангельскай алмааһа араас дьикти моһуоннааҕынан, дьүһүнүн эгэлгэтэ араастаһарынан уратылаах. Инньэ гынан, ювелирнай салааҕа хамаҕатык барар.
Саха сирин арҕаа өттүгэр алмааһы бырамыысыланнай таһымынан хостуур үлэ 1957 сылтан саҕаламмыта. ХХ үйэ 90-с сылларыттан саҕалаан сырье баазатын оҥоруу эбээһинэһин сир баайын хостооччуларга бэйэлэригэр сыһыарбыттара. Төһө эрэ кэм буолан баран, геолог судаарыстыбаннай чинчийэр-көрдүүр эспэдииссийэлэрин барытын кииннээн, АЛРОСА иһинэн Бүлүүтээҕи ГРЭ-ҕэ (ВГРЭ) киллэрбиттэрэ.
Уһун айан түһүмэхтэрэ
ВГРЭ геолог көрдүүр-чинчийэр үлэлэрин хааччыйар киин начаалынньыга Кирилл Скрябин ХИФУ-ну 2010 сыллаахха бүтэрбит. Бэйэтэ Хаҥалас улууһуттан төрүттээх. Өймөкөөҥҥө үс сыл көмүс көрдүүр үлэҕэ сылдьан баран, Мииринэйгэ көспүт. АЛРОСА хампаанньаҕа үлэлии киирбит киһи карьераны улаатыннарар кыаҕа улаханын Кирилл Скрябин да холобуругар көрүөххэ сөп. “ТайгаПост” таһаарыы Кирилтэн геологтар тиийиэхтэрин сөптөөх Өлөөн улууһугар сыһыаннаан хампаанньа туох былааннааҕын ыйыталаспыт.
Кирилл Скрябин:
– Илин Сибиир платформатыгар киирсэр Саха сирин арҕаа өттүнээҕи налыы сирэ-уота төрүт уонна бытархай алмааһынан баай буолуон сөп. Геолог-чинчийэр үлэлэрин ыытарга кэскиллээх улуустарга Мииринэй, Сунтаар, Ньурба, Өлөөн, Анаабыр, Алдан, Эдьигээн уонна Булуҥ киирсэллэр.
Холобур, Өлөөҥҥө, Анаабырга уонна Булуҥҥа элбэх биллэр-көстөр алмаастаах сир элбэх. Ол гынан баран алмаас сүрүн, тутаах саппааһа дьапталҕана сытар сирдэрэ билиҥҥитэ быһаарылла иликтэр. Алмаастаах сир Лаптев муоратыгар да, кытылыгар да (шельф) баар буолуон сөп.
Уопсайынан, геолог көрдүүр-чинчийэр үлэтэ – олус уустук уонна уһун кэмнээх үлэ. Онно эбии хотугу эргимтэҕэ, киһи дэбигис тиийбэт чиэски сиригэр, онно суол-иис суох буолан, түмүгэр барыта сыаналанан тахсара – туһунан уустуктаах. Күн бүгүҥҥү туругунан, биһиги Өлөөн улууһугар алмаас хостоноругар табыгастаах, рентабельнай баай саппаастаах сирдэр хайаан да булуллуохтара диэн бигэтик этэр кыахпыт суох.
– Оччотугар түмүктээх быһаарыыны хаһан этиэххитин сөбүй?
– Сир баайын хостуур, таҥастыыр технология, аан дойду ырыынагын конъюнктурата да биир сиргэ турбат, уларыйар. Холобур, күн бүгүн “барыһа суох” дии санаабытыҥ, төһө эрэ кэм иһинэн интэриэһинэй буолан туруон сөп. Ол эрээри билиҥҥитэ ити сир – уһун кэмнээх, киэҥ кэскиллээх. Туох-хайа иннинэ бастаан геолог көрдүүр-чинчийэр үлэтин тэрийэр, ыытар туһунан быһаарыы ылыллыан наада. Дьэ, ол кэнниттэн эрэ өрөспүүбүлүкэ айылҕа харыстабылын уорганнарын, олохтоох нэһилиэнньэни кытта сөбүлэһиннэрии уонна уопсастыбаннай истии ыытыллар.
– Геолог көрдүүр-чинчийэр үлэтин түһүмэҕэ экологияҕа туох эмэ дьайыылаах дуу?
– АЛРОСА – аан дойду үрдүнэн алмаас хостооһунугар эрэ инники күөҥҥэ сылдьааччы, лиидэр буолбатах, ону тэҥэ айылҕа харыстабылын сокуоннарын тутуһарга эмиэ – бастыҥ. Туох баар ыытыллар үлэ олоччу сокуон ирдэбиллэрин учуоттаан бырайыактанар. Биһиги түстэнэн үлэлиир лааҕырбытыгар, бэл, ыты көҥүл ыыппаппыт. Тоҕо диэтэххэ, ыт олохтоох экология эйгэтигэр мөкү өттүнэн дьайар кыахтааҕынан ааҕыллар.
Кирилл Скрябин геолог чинчийэр үлэтэ (ГРР) сэттэ кэрдиистэн турар үс түһүмэхтээҕин эттэ. Хас биирдиилэрин кэнниттэн кэнэҕэс түһүмэххэ киирии төһө наадатын-суоҕун хайаан да дириҥник үөрэтэн көрөллөр эбит. “Бастакы икки түһүмэххэ минерагеническай, эрэгийиэннээҕи көрдүүр үлэ уонна сир баайа саппаастаах сири көрдөөһүн киирэр”, – диир. Туһааннаах сири хаартыскаҕа түһэрэллэр, беспилотниктары туһанан, анал хаартаны оҥороллор. Итинник үлэ айылҕаҕа охсуута син биир тайҕаҕа сылдьар булчут экологияҕа дьайарыттан атына, улахана суох буолар. Оттон ити түһүмэхтэр 5–10 сыл устата салҕаналлар!
Ол кэнниттэн сир баайын саппааһа баара быһаарылыннаҕына эрэ, геологтар кэлэр түһүмэххэ тустаах сирин сыныйан үөрэтиигэ киирэллэр. Кэскиллээх диэбит сирдэригэр сири үүттүүр тэриллэри аҕалан, шурфаны хаһыыны саҕалыыллар. Уопут көрдөрөрүнэн, ити үлэ 5-тэн 10 сылга диэри буолуон сөп. Ол кэнниттэн төһө наадалааҕыттан тутулуктанан, түмүк сыанабылы оҥоруу уонна чинчийэр үлэ саҕаланар. Өскөтүн ол үлэлэр түмүктэрэ чахчы ситиһиилээҕинэн ааҕылыннаҕына, сир баайдаах сир судаарыстыба балаансатыгар киирэр. Ити курдук, олох табыллар түгэнигэр ГРР ортотунан 10–20 сыл ыытыллар. Манна холобур быһыытынан этэр буоллахха: саамай бастакы, 1954 сыллаахха булуллубут “Зарница” туруупкаҕа бастакы боруоба быһыытынан хостуур үлэ баара эрэ 1998 сыллаахха саҕаламмыта...
Сир баайдаах сир (месторождение) туһалаах компоненнары – миньэрээллэри – хостооһун туһатын (рентабельноһын) кытта сибээстээх экэниэмикэ өйдөбүлэ буолар. Ыстатыыстыка көрдөрөрүнэн, көстүбүт 100 туруупкаттан баара-суоҕа 1 эрэ түбэлтэтигэр сир баайа хостонор кыахтаах. АЛРОСА геологтара этэллэринэн, күн бүгүҥҥү туругунан Саха сирин быыкаа өлүүскэтэ эрэ үөрэтиллэн турар, оттон бүтүн Сибиир туһунан этэ да барыллыбат. Онон саҥа арыйыы баар буолар кыаҕа балачча улахан. Сир ийэ билигин да баайын-дуолун быттыгар-хонноҕор саһыаран, үгүс кистэлэҥин тута сылдьар. Сир баайдааах сирин булчут тэҥэ сонордоһон, бааттаах сири таба тайанар туһуттан геологтар сайыҥҥы өҥүрүк куйааһы, хойуу кумаары-бырдаҕы аахсыбакка, кыһынын “тымныы”, “ычча” диэбэккэ, сыралаах, сындалҕаннаах үлэҕэ сылдьаллар. Кинилэр сылааны билиммэт сыралаах үлэлэрин, дьулуурдарын түмүгэр Саха сирин бүддьүөтүн толорор тутаах тэрилтэ – АЛРОСА – кэлэр 30 сыллаах үлэтэ мэктиэлэнэр. Оттон күн бүгүн ыытылла турар геолог көрдүүр-чинчийэр үлэ АЛРОСА кэскилин уонна өссө да үйэ аҥаара кэминэн ыытыллыахтаах үлэни былаанныыр, торумнуур кыаҕы биэрэр.
Геолог идэлээхтэргэ истиҥ эҕэрдэ!
“ТайгаПост” суруйуутуттан ЛОһУУРА көҥүл тылбааһа.
