Булчут саатын тоҕо былдьатыан сөбүй? Биир подсаднойунан хас киһи бултуура көҥүллэнэрий? Саа уоһугар сыһыарыллар панаар бобуулаах дуо? Куска кэрийэ сылдьан түбэстэхпинэ, дурдам-сэһээккэм суох буоллаҕына, туох миэрэҕэ тардыллабын? Сааскы кус болдьоҕо саҕаламмытынан, сааһыт эр дьон айылҕаҕа таҕыста. Ону кытта СӨ Экологияҕа министиэристибэтин иниспиэктэрдэрин үлэтэ эмиэ элбээтэ. Кинилэр үлэлэрин-хамнастарын илэ көрөөрү, “Кыым.ру” үлэһитэ биир түүн эриэйдэҕэ барса сырыттым.
СӨ Экологияҕа, айылҕа баайын туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтин иниспиэктэрдэрэ муус устар 27 күнүттэн ыам ыйын 1 күнүгэр диэри 39 эриэйдэҕэ сырыттылар, барыта 158 инструктаһы аахтылар. 34 булт быраабылатын кэһиини арыйдылар, 14 көҥүлэ суох булт саатын былдьаатылар.
СӨ Булка уонна булт ресурсатын харыстааһыҥҥа департаменын (департамент саҥа аата) сүрүн исписэлиистэрэ Анатолий Попов уонна Михаил Саввин, итиэннэ Экология надзорун отделын аҕа судаарыстыбаннай иниспиэктэрэ Герасим Парников айылҕа харыстыбалын эйгэтигэр үлэлээбиттэрэ ырааппыт, уопуттаах дьон. Департамент салайааччыта Владимир Решетниковы кытта үс күн иннинэ болдьоһон, муус устар 27 күнүгэр кинилэри кытта эриэйдэҕэ сырыттым. Тиэхиньикэбит – “УАЗик”.
СЫЫРДААХ, ТУЛАГЫ, ҮС ХАТЫҤ
Иниспиэктэрдэр булт көҥүлэ саҥа саҕаламмытынан, бу сырыыга чугас эргин сылдьар былааннаахтар – Дьокуускай таһыгар Сыырдааҕынан, Тулагынан, Үс Хатыҥынан. Билбэт, урут сылдьыбат киһиэхэ ити дойдулар бэрт кыра курдук көстөллөр эрээри, хочо иһигэр сыһыыга киирэн хонноҕун-быттыгын кэрийэн бардахха, кэҥээтэр-кэҥээн иһэр курдуктар. Онон, 17:00 чааска тахсан баран түүн үөһүгэр эргиллиэхпит дии санаабытым, 28 чыыһыла сарсыардатыгар биирдэ кэллибит.
Бэлиэтээн эттэххэ, иниспиэктэрдэр эриэйдэҕэ ыллылар да талбыттарынан айаннаабаттар. Анал көҥүл, путевка ылан, салалтаны кытта сүбэлэһэн эрэ баран, бигэргэммит маршрутунан бараллар. Хас да бөлөҕүнэн, араас сиринэн сылдьыахтарын сөп. Урут түһэн эттэххэ, сорох дьон булт иниспиэктэрдэрин сааны-сэби, докумуону эрэ бэрэбиэркэлиир курдук саныыллар. Оннук буолбатах, сокуон, ирдэбил быһыытынан, кинилэр көҥүлэ суох сааны-сэби тутар, бултуур сиргэ сылдьар тиэхиньикэни тохтотор, наада буоллаҕына, массыына-дурда иһин көрөр-истэр эмиэ бырааптаахтар.
ВИДЕОҔА ТОҔО УСТАЛЛАР?
Киэһэ 7 чаас саҕана Жатай хоту өттүнээҕи сыһыыга киирэн тохтуубут. Онно-манна уу-хаар, сэһээккэ-дурда онно, сорох сиргэ, бэл, ууга олорор мончууктар көстөллөр эрээри, чугас эргин дьон баар сибикитэ биллибэт. Уолаттар: “Үлэ чааһа саҥа бүттэ, арыый эрдэ, дьон киирэ илик. Сэһээккэлэрэ баар, кэлиэхтэрэ”, – дэһэллэр. Онон кыратык тохтоон олоро, итии киллэрэн чэй иһэ түһээппитин кытта, көҥүс үрдүнээҕи талах быыһынан дьоҕус массыына иһэрэ көстөр. “Туох да саарбаҕа суох булчуттар” диэн, Михаил Саввин жезлын туппутунан утары тахсан, массыынаны тохтотор. Анатолий Попов уонна Герасим Парников илдьэ сылдьар видео-фиксатордарын холбоон, эмиэ тахсаллар.
Булчуттар олохтоох Сыырдаах уолаттара эбит. Мончуук буолар иитиэх кустаахтар. Үһүөлэр. Ол гынан баран, иккитэ эрэ саалаах. Үһүс уол: “Ээ, мин таах, салгын сии сылдьабын”, – диир. Иниспиэктэрдэр бэрт эйэҕэстик, холкутук бэйэлэрин билиһиннэрэллэр, туоһулуур докумуоннарын көрдөрөллөр уонна булчуттартан хардары докумуон көрдүүллэр. Хата, сокуону, быраабыланы кэһии суох: кусчуттар иитиэх кустара, бултуур лиссиэнсийэлэрэ, билиэттэрэ, сааларын көҥүлэ – барыта баар. Сааларын нүөмэрэ РОХа-ларын кытта сөп түбэһэр. Онон, иниспиэктиэрдэр булчуттар бэрэбиэркэни ааспыттарын бигэргэтэн илии баттатан баран, “чэ, этэҥҥэ бултааҥ” диэн, үтүө тылынан бакаалаһаллар.
Булт иниспиэктэрдэрэ дьайыыны барытын видеоҕа усталларын көрөн дьиктиргээн Анатолий Поповтан ыйыппыппын: “Сороҕор араас мөккүөрдээх түгэн тахсааччы. Булт быраабылатын кэһэн баран, мэлдьэһэн да турааччылар эбэтэр “оннук буолбатах этэ” диэн аахсааччылар баар буолааччылар. Онон, оннук түгэн тахсыбатын туһугар, дьайыыны барытын видеоҕа уста сатыыбыт”, – диэн быһаарда. Этэр эттэҕинэ сөп курдук.
Сороҕор булт иниспиэктэрдэрин саалаах-сэптээх киһини көрдөхтөрүнэ кыырт курдук түһэр, бэрт тыйыс, дьэбэр майгылаах курдук саныыбыт да, Анатолийдаах Михаил да, Герасим да бэрт ыллам-дьэллэм, кэпсээннээх, айылҕаҕа сылдьалларын, үлэлэрин сөбүлүүр, түбүктээх үлэлэриттэн быыс буллахтарына, эмиэ бэйэбит курдук куска-хааска астына сылдьар дьон эбит. Онон кэпсээммитигэр буолан, Туймаада хочотун иҥнэн-таҥнал түһүүлээх хонноҕун-быттыгын устун эрийэ-буруйа айаммыт биллибэккэ ааһар.
ПОДСАДНОЙ ЛИССИЭНСИЙЭТИНЭН “КӨННӨРҮ” КУСКА СЫЛДЬЫЛЛЫБАТ
Өтөр, халлаан хараҥарыан иннинэ, иннибитигэр массыына турара, уу кытылыгар кимнээх эрэ сэһээккэ оҥосто сылдьаллара көстөр. Тиийбиппит, сыырдаахтар эбит, үһүөлэр. Икки киһилэрэ саалаах, үһүстэрэ – эми салгын сии сылдьар. Сокуону-быраабыланы кэһии суох. Сааларын докумуона, көҥүллэрэ – барыта баар. Бэлиэтээн эттэххэ, иитиэх куһунан бултааһын бастаан киирэр сылыгар “иитиэх куһунан” диэн лиссиэнсийэни ыллахха, “көннөрү” болдьоххо эмиэ туох да хааччаҕа, иитиэх куһа суох сылдьыахха сөп этэ. Билигин ол уларыйан турар. Өскөтүн киһи “иитиэх куһунан” диэн көҥүлү ылбыт буоллаҕына, “көннөрү” кус кэмигэр эмиэ иитиэх куһун илдьэ сылдьыахтаах. Онто суох буолла да, булт быраабылатын кэспитинэн, саата-сэбэ былдьанар.
Сыырдаах уолаттара ону билэр дьон эбит. Иккилии лиссиэнсийэлээхтэр. Онон, эмиэ бултаах түүнү баҕаран, салгыы айанныыбыт. Испэр үһүс киһи саата-сэбэ суох салгын сии эрэ киирбитин санаан, “ыччат да, бачча тымныыга туга да суох сэһээккэҕэ олорботох киһи” диэн сонньуйабын. Хайыаҥ баарай, эр киһи кыдьыга буоллаҕа. Эбэтэр биһиги барарбытын күттэн баран...
БИИР ИИТИЭХ КУҺУНАН – ИККИ КИҺИ
21:00 ч. саҕана халлаан хараҥарар, кус киэһээҥҥи көтүүтэ саҕаланар. Иккис тохтообут сирбититтэн ырааҕа суох тиийэн эмиэ тохтуубут, иниспиэктэрдэр массыыналарын арааран, “баҕар электроманок саҥарара буолаарай?” диэн, иһиллииллэр. Ол турдахпытына, ойоҕоспутунан биир джип кэлэн элгээни оломноон ааһар. Кусчуттар буолаллара саарбаҕа суох. Онон чочумта буолаат, кэннилэриттэн батыһан тиийэбит.
Түөрт массыынанан хас да киһи бултуу кэлбит эбит. Кэлбиттэрэ ырааппыт быһыылаах, дьон аһаабыт-сиэбит остуола турар, сорохторо “сылайан” номнуо массыынаҕа утуйа сыталлар. Быыһыгар, биир далбар хотун баар. Иниспиэктэрдэр дорооболоһон, докумуоннарын көрдөрөн баран, үгэс курдук бэрэбиэркэ үлэтин саҕалыылларын кытта, мин дьиктиргээн дьахтартан ыйыппытым, булчут буолбатах эбит. Дьиэ кэргэнинэн кус-хаас иитэллэр, кини ол кустарын арыаллаан, таарыйа айалҕаҕа салгын сии кэлбит. Тулагылар. Ити кэмҥэ номнуо бэрэбиэркэни ааспыт биир эр киһи кэлэн, кэпсэтиигэ кыытыһар.
– Бу сыһыыга, бу ууга бултаабытым ыраатта. Саас олох эрдэттэн кэлэн дурда оҥорон туруорабын. Ол үрдүнэн куораттар кэлэн дурдабын көтүрэн кэбиспит буолаллар. Өссө “биһиги сирбит” дэһэллэр. Хайдах оннук буолуой, мин манна сүүрбэччэ сыл кустаатым. Уратыта диэн, быйыл тымныы баҕайы саас буолла. Иллэрээ күн, булт саҕаланар түүнүгэр киирэн, эмиэ бултаан барбыппыт. Тымныыта бэрдиттэн икки куспут тоҥон өлбүтэ. Атын дьон киэнэ быйыл эмиэ дэлби өллө. Ол иһин бүгүн үс саҥа кустаах киирдибит, – диэн сирдээх киһи кэпсиир.
Киэһээҥҥи көтүүгэ киирээри сылдьар да, утуйа сытар да дьону уһугуннаран бэрэбиэркэлээн баран, барыта этэҥҥэ буолан, салгыы айанныыбыт.
Даҕатан эттэххэ, биир иитиэх куһунан икки киһи эрэ бултуура көҥүллэнэр. Үһүө буоллахха – сокуону кэһэҕин. Бу хампаанньа ону барытын тутуспут.
БЫРАХТАХХА САҤАРАР КУС
Салгыы айаннаан, кус сөбүлээн түһүөх налыылаах бэрт үчүгэй сиргэ тиийэбит. Икки булчут иниспиэктэрдэр кэлбиттэрин көрөн, дорооболоһон баран, тута “куспут оол олорор” диэн ыйыттарыыта суох уу саҕатынааҕы бөлкөй оту ыйаллар. Омос көрдөххө, борук-сорукка кус баара биллибэт. Чугаһаатахха эрэ хамсыыр – баар эбит.
“Ээ, ити кыылбыт аанньа саҥарбат. Аттыгар маһынан бырахтахха эрэ саҥарар. Быраҕан көрдөрөбүн дуо?” – диэн оонньуута суох ыйытар. “Кэбис, доҕоор, онтуҥ “жестокое обращение с животными” диэн буолар ээ”, – диэммин, күлсүү буолар. Уолаттар докумуоннара эмиэ барыта баар, сөпкө толоруллубут. Онон, эмиэ үтүө булду баҕаран, салгыы айанныыбыт.
КЭЛИН БЭРЭЭДЭК ТУПСАР
Барыта үчүгэйэ – үчүгэй. Мин бастаан утаа иниспиэктэрдэр быраканьыардары хардырҕаччы тутан барыахтара дии санаабытым эрээри, оннук буолбата. Ону уолаттар судургутук быһаараллар.
– Уопсайынан, кэлин сокуон кытаатан, дьон даҕаны тардынан, айылҕаҕа харыстабыллаахтык сыһыаннаһар буолан, бэрээдэгэ көннө. Билигин, бэл, кыра да дэриэбинэлэргэ дьон докумуоннаах-көҥүллээх эрэ сылдьар. Биллэн турар, быраабыланы кэһээччи букатын суох буолбатах эрээри, лаппа аҕыйаата, – диэн кэпсииллэр. Туох да саарбаҕа суох ол айылҕа харыстабылын үлэһиттэрин үлэтин биир үтүө түмүгэ.
БЫРААБЫЛАНЫ КЭСПИТТЭР – ИККИ САА БЫЛДЬАННА
Тулагыттан Дьокуускай Хаҥалаһыгар барар суол кытыытыгар тохтообуппут, бэрт чугас, суол олох кытыытыгар, электроманок тыаһа чоргуйар. Этэргэ дылы, букатын “кыбыстыбакка”. Бу сырыыга иниспиэктэрдэр сатыы хааман киирэргэ быһаарыннылар. Чугаһаан кэлиилэрин саҕана, кыра, уһун синньигэс уу кытылагар, аһаҕас халлаан анныгар, олоппоско олорор үс киһи күлүгэ көһүннэ. Иһиттилэр быһыылаах, маноктара тохтоон хаалла. Бэйэлэрэ оннуларыттан хамсаабатылар. Уолаттар эмиэ видео-фиксатордарын холбоон, аттыларыгар кэлэн дорооболостулар, докумуоннарын көрдөрдүлэр. Бэрэбиэркэ саҕаланна. Докумуоннара, көҥүллэрэ – барыта баар. Ол гынан баран, бу сырыыга булт быраабылата кэһиллибитинэн, боротокуол толоруллар, саа былдьанар буолла.
Бастатан туран, электроманогу туттуу иһин. Кус-көтөр саҥатын үтүктэр электроннай манок булт ханнык да көрүҥэр көҥүллэммэт. Иккиһинэн, икки киһи саатыгар уоска сыһыарыллар панаардаах. Өскөтүн атын булт көрүҥэр панаар көҥүллэнэр буоллаҕына, көтөр булдугар – суох. Үсүһүнэн, булчуттар сэһээккэлэрэ, дурдалара суох, аһаҕас халлаан анныгар олороллор. Ол булт сокуонунан эмиэ бобуллар. Онон, бу түгэҥҥэ икки киһи саата былдьанна, дьыала мөрөбүөй суукка утаарыллар буолла. Үһүс киһи, 74 саастаах кырдьаҕас, кинилэртэн тэйиччи олорбутунан, ол-бу панаара суоҕунан, докумуона барыта баарынан, тутуллубата.
Боротокуол толоруутун “сиэрэ-туома” бэрт уһун. Ону эридьиэстии барыллыбат. Арай, манныгы этиэххэ сөп. Иниспиэктэрдэр бастаан булчуттарга бырааптарын уонна эбээһинэстэрин билиһиннэрэллэр, онно туспа илии баттаталлар. Ол кэннэ туох иһин эппиэккэ тардыллыахтаахтарын, быраабыланы кэһии хаһан, ханна, хайдах быһыылаахтык оҥоһуллубутун туһунан билиһиннэрэн, боротокуол толороллор, илии баттаталлар, ол куопуйатын туттараллар. Ити кэннэ саалара, көҥүлэ суох бултуурга туттуллубут сэп-сэбиргэр барыта былдьанар. Ол барыта видеоҕа уһулунна. Дьыалалара үлэ күнүгэр мөрөбүөй суукка барар диэн буолла.
АРААС ДЬОН БААР БУОЛАР
Дьыала барыта бүппүтүн, толоруллубутун кэннэ, салгыы айанныыбын. Уолаттар: “Хата, этэҥҥэ ааста, холку дьон эбит”, – дэстилэр. Кырдьык, булчуттар иниспиэктэрдэри хара ааныттан олус холкутук көрсөбүттэрэ. Баҕар, ол иниспиэктэрдэр дьоҥҥо бэйэлэрэ холкутук сыһыаннаһалларыттан, күргүйдээн, ыган-түүрэн барбаттарыттан буолуо. Ол да буоллар: “Тоҕо инньэ диигит? Дьон хайдах ылынааччыный?” – диэн ыйыттым. “Оо, араас дьон баар буолааччы. Сорох дьон тута төлөпүөн үрдүгэр түһэн, буруйтан куотунаары кимиэхэ эрэ эрийэн барар, ким эрэ куттуур, үлэбититтэн уһултарыах буолар. Сорох дьон күргүйдүүр, ньиэрбинэйдиир, аахсар-этиһэр... Уопсайынан, араас дьон баар буолар. Хата, барытын сокуон быһыытынан оҥорор буоламмыт, этэҥҥэ үлэлии-хамсыы сылдьабыт, ким да үлэбититтэн үүрдэрэ илик”, – дэстилэр.
– Туппут дьоҥҥутун уулуссаҕа көрсөргүт буолуо? Хайдах ылыналлар? – диэн салгыы ыйытабын.
– Көрсөөччүбүн. Сорохтор өссө билэр киһилэрин курдук дорооболоһон ааһаллар. “Эн миигин туппутуҥ” диэччилэр, – диир холкутук Анатолий.
– Саанар да дьон баар буолааччы. Ордук көҥүлэ суох улахан булка сылдьан түбэспиттэр. Мин оннугу көрсөн турабын, – диэн Герасим Парников этэр.
ЛИССИЭНСИЙЭТИН ХААЛЛАРБЫТ – ЭМИЭ СААТА ТУЛУННА
Туймаада хонноҕунан-быттыгынан эргийэн сарсыада дьиэлээн иһэн Үс Хатыҥҥа киирэ сырыттыбыт. Биир сиргэ тохтоон иһиллии турдахтарына, чугас саа тыаһаата. Дьон баар эбит диэн, ой бэс быыһынан иһирдьэ киирдибит. Бастакы дурда таһыгар тохтообуппут, өрөспүүбүлүкэ биллэр ырыаһыта, СӨ үтүөлээх артыыһа 74 саастаах аҕа кылынын кытта киирэн олорор эбит.
Үтүөлээх артыыс иитиэх кустаах, саатын докумуона баар. Ол гынан баран докумуон бэрэбиэркэтэ буолбутугар, сиэбин, массыынатын барытын хаһан көрөн баран, кустуур лиссиэнсийэтин булбата, ууга-уокка түстэ. “Соммун уларыттыбытым. Онно хааллаҕа”, – диэн быһаарда. Хата, төлөпүөнүгэр түһэрбитэ баар буолан, чахчы ылбытын дакаастаата. Ол да буоллар бу түгэҥҥэ эмиэ боротокуол толорулунна. Булт кэмигэр лиссиэнсийэ-докумуон барыта булчут илиитигэр баар буолуохтаах, булгуччу илдьэ сылдьыахтаах. Саа тутулунна эрээри, быраабыланы кэһии улахан буолбатаҕынан, маннык түгэҥҥэ киһи сааны илдьэ сылдьар бырааба быһыллыбат, ыстааһа сарбыллыбат. Онон, “өрөбүллэр кэннилэриттэн кэлэн ылаар” диэн буолла.
Сааны тыаһаппыт дьоҥҥо эмиэ тиийэ сырыттыбыт. Түөрт иитиэх кустаах түөрт киһи хомунан баран эрэллэр эбит. Хас да көҕөн кэлбититтэн, биир уол күөрэтэн (халбыйан) биир атыыр куһу түһэрбит. Докумуоннара – этэҥҥэ. Онон суолбутун дьиэбит диэки көннөрдүбүт.
БУЛТ КЭХТИБЭТИН ТУҺУГАР
Булт иниспиэктэрэ – сокуон бэрэстэбиитэлэ. Син биир полиция, ГИБДД үлэһитин, судьуйа-албакаат, юрист-дьокутаат курдук, булт-алт, айылҕа харыстабылын сокуоннарын-быраабылаларын хараанныыр, ол туолуутун хонтуруоллуур киһи. Оттон ханнык даҕаны суут-сокуон киһини аҥаардас хааччахтаары, бобоору-хайаары буолбакка, бастатан туран, уопсастыба бэрээдэктээх, эппиэтинэстээх буоларын туһугар оҥоһуллар. Итини айылҕа харыстабылыгар сыһыаран эттэххэ, булт сокуона булт кэхтибэтин туһугар суруллар.
Түгэни туһанан, илдьэ сылдьыбыт Анатолий Поповка, Михаил Саввиҥҥа, Герасим Парниковка уонна департамент салайааччыта Владимир Решетниковка махтал!
Альберт КАПРЫНОВ.
