ӨЛҮӨХҮМЭҔЭ БУОЛБУТ УОПСАСТЫБАННАЙ ИСТИИЛЭРТЭН
Саха сиригэр сир баайын хостооһун далааһыннанан иһэр. Өрөспүүбүлүкэ алмаас хостооһунугар – 1-кы, көмүһү хостооһуҥҥа – 2-с, хорҕолдьун, чох хостооһунугар 3-с миэстэҕэ сылдьар; ньиэп, гаас хостооһунугар инники күөҥҥэ тахсан эрэр.
Оттон сир баайын хостооччулары кытта сыһыаммыт ханнык таһымҥа сылдьарый? Кинилэри сокуоҥҥа олоҕуран үлэлииллэрин ирдииргэ үөрэннибит дуо? Тээнэ сиригэр көмүс хостуур Нордголд хампаанньа туһунан суруйан турабыт. Арааһа, Саха сирин кэнники устуоруйатыгар олохтоох нэһилиэнньэ уонна айылҕа баайын хостооччулар икки ардыларыгар бу биир саамай мөкү түгэннэртэн биирдэстэрэ буолла.
Бэс ыйын 5 күнүгэр Өлүөхүмэҕэ уопсастыбаннай истиилэр буолан аастылар.
***
Уопсастыбаннай истиилэргэ оройуон, Тээнэ нэһилиэгин уопсастыбаннаһа, олохтоох дьокутааттар, СӨ бырамыысыланнаска уонна геологияҕа миниистирин солбуйааччы Антон Андросов, Ил Түмэн дьокутаата, Арктика уонна төрүт олохтоох омуктар дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева, Тээнэ нэһилиэгин баһылыга Алексей Николаев, Өлүөхүмэ улууһун Аҕыйах ахсааннаах норуоттарын ассоциациятын салайааччыта Тамара Николаева, Өлүөхүмэ улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Солдатов, Өлүөхүмэ к. дьаһалтатын баһылыга Сергей Щебляков, “Таборнай” ХЭТтан “Нордголдменеджмент” ХЭТ Арассыыйатааҕы, Казахстаннааҕы бырайыактарын салайааччылара Александр Бурмистров, “Нордголдменеджмент” Саха сиринээҕи салаатын салайааччыта Анатолий Варламов, бырайыак сүрүн инжэниэрдэрэ Константин Ланцов, Александр Гузь бааллар. Мунньаҕы улуус баһылыгын солбуйааччыта Евгений Березин салайан ыытта.
Истиилэр “Врезанное” диэн көмүстээх учаастакка аһаҕас ньыманан көмүс хостооһунун ыытыы тэхиниичэскэй бырайыагар анаммыттар. Бу тээнэлэр сирдэрэ буоларынан, саҥа сиргэ көмүс хостооһунун бырайыагын билиһиннэрии буолла.
***
СӨ бырамыысыланнаска уонна геологияҕа миниистирин солбуйааччыта Антон Андросов киирии тылыгар туох баар улахан хампаанньалар үлэлиир сирдэригэр аһаҕас бэлиитикэни ыыталлар диэтэ (кэнники Ленскэйгэ сургутнефтегазтары кытта буолбут түбэлтэ ыйытыылары үөскэттэр да ... – НГ). СӨ Бырабыыталыстыбатын уонна хампаанньалар икки ардыларыгар 41, муниципальнай тэриллиилэри кытта 100-чэкэ сөбүлэһиннэрии түһэрсиллибит. Биир саамай улахан бырайыак – “Олохтоох каадыры – бырамыысыланнаска” диэн. Ол саҕаланыаҕыттан, 60 тыһ. киһи араас хампаанньаҕа үлэҕэ киирбит. Сөбүлэҥ түһэрсиллиэҕиттэн, 2018 сылтан, хампаанньалар оскуолалары, физкультура комплекстарын, балыыһалары, оҕо сааттарын, сөтүөлүүр бассыайын, Аччыгый академия тутуутугар диэн 47 млрд солк. биэрбиттэр. Газпром ААУо успуорт-сынньалаҥ комплексын туппут.
Ойо тутан, А.Андросов Нордголд хампаанньа социальнай эбэһээтэлистибэлэрин туһунан кэпсээтэ. Ааспыт сылга Ил Дархан А.С. Николаев уонна Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлэ К.Е. Бычков Нордголд хампаанньа бас тэрилтэтэ “Севергрупп” ХЭТ салайааччыта А.Мордашову кытта меморандумҥа илии баттаспыттар. Ол кэннэ Тээнэҕэ оскуола-саад тутуутун саҕалыыр туһунан сөбүлэһии түһэрсиллибит. Тутуу эпэрээтэрэ Үүнэр көлүөнэ пуондата буолбут. ПСД оҥоһуллуута быһаарыллыбыт, тутар-мантаастыыр үлэ саҕаланыахтаах. Хампаанньа Тээнэҕэ диэри 180 мөл. оптоволокно лииньийэтин тардарга көмө оҥорорго сөбүлэспит. Нордголд уонна өрөспүүбүлүкэ икки ардыгар түһэрсиллибит сөбүлэҥҥэ кэлэр 5 сылга 850 мөл. солк. дуогабарга илии баттаммыт. СӨ бары таһымнаах (консолидированнай) бүддьүөтүгэр 7 мдрд солк. киирбит.
***
Бырайыагы билиһин-нэрэригэр сүрүн инженер Александр Гузь: “Биһиги эһигиттэн этиилэри уонна санаалары күүтэбит”, – диэтэ. Түмүккэ бүтэһиктээх ОВОС (тулалыыр эйгэҕэ дьайыы сыанабыла) оҥоһуллуон, ол кэннэ бырайыактыыр докумуоннар судаарыстыбаннай экология эспэртиисэтигэр барыахтарын эттэ. “Врезанное” учаастактан “чугас” Хани (82 км), Чаара (121 км), Тээнэ (150 км), Өлүөхүмэ к. (300 км сиргэ баар) нэһилиэнньэлээх пууннар бааллар эбит. Лиссиэнсийэ “Таборное” ХЭТ-кэ бэриллибит. 4 сылга үлэлиир саппаас баар диэтилэр. Хайа боруодатын хостуурга, икки гидравлическай экскаватор, тиһиликтээх бульдозердар, буксировщик-тягачтар, самасыбааллар туһаныллалларын эттэ. Сылга 360 хонук 2 симиэнэнэн баахта ньыматынан үлэ барыаҕа диэн буолла.
Ыытыллыбыт көрдүүр-чинчийэр үлэлэр түмүктэринэн, манна сэдэх үүнээйи көрүҥэ, ООПТ суох. Чугас “Чаруода” резерват (12 км) уонна “Имангра” заказник (5 км) бааллар. Учаастакка карьер, суол-иис, урууданы сүөкүүр сир, ыскылаат, туттуллубут ууну ыраастыыр систиэмэ оҥоһуллуохтара диэтэ. Хостооһун “куттала суох ньыманан ыытыллыа” үһү.
ДОЛГУТАР ЫЙЫТЫЫЛАР
Бэриллибит ыйытыылар мэлдьи да буоларын курдук, сүрүннээн, рекультивацияҕа уонна ууну ыраастыырга ананнылар. Дмитрий Габышев, Троицкай сэл. олохтооҕо, рекультивация туһунан ыйытта. Ону А.Гузь “ГОСТ быһыытынан, икки түһүмэҕинэн ыытыахпыт (тэхиниичэскэй уонна биологическай)” диэтэ. “Түөрэ сүргэйиллибит кырыс сири, тыаны чөлүгэр түһэрэргэ урут үүнэн турбут үүнээйилэри олордуохпут. Учаастагы 4 сыл иһигэр баһылыахпыт. Рекультивацияны ол кэннэ 2 сыл – тэхиниичэскэй өттүн, 3 сыл биологическай түһүмэҕин ыытыахпыт”, – диэтэ.
В.Самарин, олохтоох, үрэх сүнньүн уларытар үһүгүт диэтэ. “Биир да хааппыла кирдээх уу үрэххэ киирбэтин туһугар биһиги үрэх сүнньүн уларытабыт. Ол бырайыагын сокуон ирдэбилин тутуһан оҥорбуппут ”, – диэн эппиэт ылла. Оройуон Сэбиэтин дьокутаата Андрей Копылов: “Ыраастыыр эбийиэктэргит Врезанное үрэххэ чугас былааннаммыттар, ону хайдах араараҕыт?” диэн ыйытыытыгар А.Гузь: “биһиги бырайыактыырга норматив докумуоннарынан сирдэппиппит. Ол былааҥҥа көстөр. Биһиги дьоммут миэстэтигэр үрэххэ тахсан, бары өттүнэн үөрэтэн көрбүттэрэ уонна итинник былаан оҥорбуттара”, – диэн хардарда.
А.Копылов:
“Үрэх уонна ыраастыыр тэриллэр үрдүктэрин араастаһыыта хайдаҕый? Биһиги эһиги ыраастыыр тэрилгит хайдах үлэлиирин билэбит. Онуоха “точка сброса” диэн кутталлаах туочука баар буоллаҕына, ити араастаһыыттан туох тутулуктааҕын өйдүүргүт буолуо”, – диэн ыйыппытыгар, бу боппуруоһу боротокуолга киллэрэргэ, тэхиниичэскэй исписэлиистэргэ биэрэн, эппиэттэрин истэргэ диэн буолла. Экология мониторинын үлэ иннинэ, ыыта турар наада диэн этии киирбитин сөбүлэстилэр.
Дэлби тэптэриигэ, отвалларга, карьерга, суол оҥоруутугар, урууданы тиэйиигэ-таһыыга быыл бурҕайан олорор. Ол кэннэ тула олорон хаалар “араҕас быыл” дьону долгутар. А.Гузь бырайыакка ыраастаммыт ууну хаттаан туттабыт, ууну ыстаран, быылы олордорго туһаныахпыт диэтэ, ол биир бастыҥ технология буоларын эттэ.
АЙЫЛҔА ХАРЫСТАБЫЛЫН СОКУОНА – ТУТУҺУЛЛУОХТААХ
Оройуон экологияҕа кэтээн көрөр уорганын салайааччыта Виктор Филиппов:
“СӨ Экологияҕа министиэристибэтэ бу ОВОС бырайыагын көрбүтэ, онно кэккэ этиилэрдээх уонна сэмэ бэлиэтээһиннэрдээх, – диэтэ. – Бастаан саппааһы сир аннынааҕы ньыманан баһылыыр туһунан этиллибитэ эрээри, билигин аны аһаҕас ньыма (открытый способ разработки) талыллыбыт. Ону “Таборнай” руднига олохсуйбут инфраструктуралаах тэрилтэ буоларынан быһаараҕыт. Сир аннынааҕы ньыманан хостооһун улахан ороскуокка тиэрдэрэ төрүөт буолбатах. Манна альтернатива быһыытынан көрүллүбүт барыйааннартан талыллыахтаах, ол ирдэбил тутуһуллубатах. Онон бырайыагы бу үөһэ этиллибит ирдэбилгэ эппиэттиир гына оҥоһуллуохтаах. Саппааһы айылҕаҕа охсуута суох сир аннынааҕы ньыманан хостуур ордук дии саныыбыт”, – диэтэ. ОВОС бүтэһиктээх барыйаана оҥоһулларыгар, киирбит этиилэри барытын учуоттуур, киллэрэр наадатын ыйда. Министиэристибэ өттүттэн мониторинг ыытылларын эттэ. “Экологияҕа куттала суох буолуу хонтуруолга сылдьар, ол эрээри, экстремальнай быһыыттан-майгыттан туох даҕаны көмүскээбэт. Дойду экэниэмикэтэ сайдыахтаах, ол эрээри, ол айылҕаны харыстыыр сокуон иитинэн оҥоһуллуохтаах”, – диэтэ.
Бырайыак ааптардара онуоха “Биһиги ОВОС докумуоннарыгар салгыы үлэлэһэбит” диэн эрэннэрдилэр.
***
Вячеслав Шадрин, СӨ Аҕыйах ахсааннаах норуоттар ассоциацияларын солбуйааччы бэрэссэдээтэлэ:
“Сокуон быһыытынан, туох баар үлэлэр иннинэ, ТТПП сирдэрэ буоларын быһыытынан, анал сөбүлэһиннэрии оҥоһуллуохтаах. Олохтоохтор суруктарыгар көмүһү хостооччулар салгыы сирдэри баһылаабаттарын, тохтуулларын көрдөһөллөр. Ол туһунан тугу да истибэтим. Олохтоохторго кырдьыгы барытын эппэккэ, сылтан сыл сирдэрин ылан киирэн иһэргит түмүгэ итинник буолла”, – диэтэ.
Онуоха: “Биһиги бырайыакпытыгар ТТПП-лар, федеральнай сир туһунан ыспыраапкалар, дааннайдар, суруктар киирэ сылдьаллар. Тээнэ нэһилиэгэр бырайыак дьайыытын туһунан этэр буоллахха, билигин “Таборнай” ХЭТ ону үөрэтэн, этнология эспэртиисэтин докумуонун оҥорторо сылдьар, бүттэ даҕаны ыытыахпыт”, – диэтилэр.
ОРОЙУОН БҮДДЬҮӨТҮГЭР – 100 МӨЛҮЙҮӨН
Субподрядчиктар туһунан ыйытыыга, А.Бурмистров:
“Биһиги тэрилтэлэрбит, “Нерюнгриметалликтан” ураты, бары Өлүөхүмэ оройуонугар регистрациялаахтар, ол: “Таборное” ХЭТ, “Рудник Таборный” ХЭТ, “Темное” ХЭТ. Онтон “Нерюнгри металлик” 2007 с. биһиги атыылаһа иликпитинэ, Нерюнгри оройуонугар регистрациялааҕа. Ол федеральнай лиссиэнсийэ, ону Өлүөхүмэҕэ көһөрөргө сыл курдук наада. Ити улахан дьайыыта суох, онно үлэһиппит суох. Манна үлэлиир дьон нолуоктара (НДФЛ) барыта манна киирэ турар, онон Өлүөхүмэ оройуонун бүддьүөтүгэр сылга 100 мөл. нолуок киирэр”, – диэбитэ үгүстэргэ соһуччу буолла.
ХОРОМНЬУНУ ТОЛУЙУОХПУТ
Жанна Полуэктова, Тээнэ нэһилиэгин олохтооҕо: “Лиссиэнсийэлээх “Врезанное” учаастакка биһиги табабыт мэччирэҥнэрэ бааллар. Ону дьэ, хайдах гынаҕыт?” – диэн ыйытыытыгар “биһиги үлэлиир сирдэрбитин түүлэһии дуогабарыгар олоҕуран туһанабыт”, – диэтилэр. Эмиэ “рекультивация оҥорорбутугар барытын учуоттуохпут” диэн буолла. Дьиҥэ, ол рекультивация эрэ боппуруоһа буолбатах. Онон ити пууну боротокуолга киллэрэргэ диэтилэр. “Бэс ыйын 12 күнүгэр нэһилиэнньэни кытта көрсүһүү буолар. Олохтоохтор онуоха санаабыт биир. Биһиги санаабыт учуоттаныа дуо?” – диэн Жанна Егоровна ыйытта. Олохтоохтор “саҥа сирдэргэ кииримэҥ” диэн туруорсаллар, онно бэриллибит “лиссиэнсийэлэри тохтотторорго” диэн көрдөһөллөр. Онуоха “Биһиги сөбүлэһиннэрии кыраныыссатыттан тахса иликпит, саҥа да сирдэргэ киирэ иликпит, тугу этэҕитий?” – диэх курдук буолла. Онон, ол туһунан буолуохтаах көрсүһүүгэ кэпсэтиэхпит, санаалары учуоттуохпут диэтилэр. “ТТПП сирдэрин кэһии тахсыа диэн долгуйумаҥ, биһиги хоромньуну толуйар тэрээһиннэри оҥорорго бэлэммит”, – диэтэ Нордголдменеджмент салайааччыта А.Бурмистров.
ТУГУ КӨМӨЛӨСТҮЛЭР?
Махчагаров, биэнсийэлээх, Өлүөхүмэ к. олохтооҕо, оройуон Сэбиэтин дьокутааттара, уопсастыбаннас борокуратуураҕа “Нордголд олохтоохтору кытта сөбүлэһиннэриитэ суох “уопсастыбаннай истиилэр буоллулар, көҥүл ыллыбыт” диэн үҥсүү биллэрбиттэрин санатта. “Тээнэттэн хампаанньаҕа хас киһи үлэлиирий?” – диэтэххэ, биир киһи дииллэр. Төһө үбүнэн көмөлөстүлэр диэтэххэ, ким даҕаны билбэт. Ол иһин Москубаҕа, үөһээ салалтаҕа сурук суруйар буоллаҕа, дьон. Нордголд Тээнэҕэ эрэ буолбатах, оройуоҥҥа эмиэ баар ээ. Ону куораты көрдөххүт буолуо, хайдаҕын. Суол да куһаҕан, тырааныспар да суох. Тугунан көмөлөһөҕүт, оройуоҥҥа?” – диэн ыйытыыны биэрдэ.
А.Бурмистров: “Биһиги өрөспүүбүлүкэни эрэ кытта буолбакка, оройуону уонна Тээнэ нэһилиэгин кытта сөбүлэһиннэриилээхпит. Ону таһынан, оройуоҥҥа биирдиилээн көмөнү оҥоробут”, – диэтэ.
ХАМПААННЬА – СЫЫППАРАЛАРГА
Оҥоһуллар көмө туһунан оройуон инфраструктуратын сайдыытыгар управлениетын салайааччыта Линда Торохова билиһиннэрдэ. Кини 2009–2023 сс. үбүнэн-көмө уопсай суумата “Нерюнгриметалликтан” Өлүөхүмэ улууһугар 85 мөл. солк. тэҥнэспитин эттэ. 2019–2022 сс. бииргэ үлэлэһии чэрчитинэн, 15 мөл. 320 тыһ. солк. көмө оҥоһуллубут: үөрэх тэрилтэлэрин хапытаалынай өрөмүөнүгэр 3,6 мөл. солк., Олоҥхо ыһыаҕын тэрийиигэ 6,4 мөл.солк., Саҥыйахтаахха оскуола-саады тутууга 1,2 мөл.солк., Токкоҕо 120 оҕо үөрэнэр оскуолатын тутууга 3 мөл.солк., Саҥыйахтаах оскуолатыгар госэспэртиисэни ыытарга 1,12 мөл.солк., АБДь-га барбыттар дьиэ кэргэннэригэр көмөҕө, сквери тутууга, Тээнэ оскуолатыгар өрөмүөҥҥэ уо.д.а. үлэлэргэ уонна тэрээһиннэргэ 20,868 мөл.солк. көмө оҥоһуллубут.
Ону кытта Өлүөхүмэ улууһун уонна “Нерюнгриметаллик” икки ардыгар социальнай-экэнэмиичэскэй бииргэ үлэлэһии чэрчитинэн, 3 сыллаах сөбүлэһиннэрии түһэрсиллибит. Ол чэрчитинэн, оройуоҥҥа 2024 с. 8 мөл. солк. көмө көрүллүбүт. Онтон 5 мөл. солк. Маачаҕа КСК эбийиэгин тутуутун бырайыактыыр-симиэтэлиир докумуон (ПСД) оҥоһуутугар, 2.2 мөл. солк. Токкоҕо 160 миэстэлээх интэринээттээх оскуола-саад тутуутугар ПСДны оҥорууга, 800 тыһ. солк. араас тэрээһиҥҥэ көрүллүөҕэ диэн буолла. Ону кытта “халаан уутугар хампаанньаттан 2 мөл. солк. көмө көрүллэн, анал электродвигатель ылынарга туттуллуо” диэтэ баһылык солбуйааччыта.
МЭР ЩЕБЛЯКОВ: “БОРОТОКУОЛУ ХОНТУРУОЛЛУОХХА НААДА”
Сергей Шебляков, Өлүөхүмэ куоратын айдааннаах быыбарыгар талыллыбыт мээр, “бу этиллибит сыыппаралартан оройуон салалтата астынар дуо?” диэн туруору ыйытта. Кини:
“Ааспыт истиилэргэ дьокутааттар киллэрбит этиилэрэ боротокуолга киллэриллибэтэхтэр этэ. Онон “боротокуолга киллэриэхпит, учуоттуохпут” дииргит олохтоохтору соччо-бачча итэҕэппэт. Мунньахха элбэх этиилэр иһилиннилэр. Онон, мунньах боротокуолун оҥорон баран, публичнай истиилэри хос ыытар наада – “киирбит сэмэ бэлиэтээһиннэр, этиилэр бары туоратыллыбыттар, учуоттаммыттар дуо” диэн дьон билэрин курдук.Тэрийэн ыыппыт дьон боротокуолу кэлин ханна да таһаарбат”, – диэбитэ оруннаах.
Холобур, тээнэлэр “сирбитин биэрбэппит” диэбиттэрэ атын мунньах таһымыгар “биэрэргэ” диэн уларыйбытын өйдөөн кэлэҕин.
***
Улуус баһылыгын солбуйааччыта Е.Березин хардаран, итиннэ “Хампаанньа көмөтө сылтан сыл улаатан иһэр, оройуон дуогабарынан, сөбүлэһиннэриинэн көмөнү ыла олорор. Билигин 8 мөл. суумаҕа таҕыстыбыт. Салгыы өссө да улаатыннарыахпыт. Онон, өйөбүл баар, үчүгэйдик бииргэ үлэлиибит дии саныыбыт”, – диэн улуус салалтата көмөттөн “астынарын” биллэрдэ.
Оттон А.Бурмистров:
“Истиилэр сокуонунан биирдэ эрэ ыытыллаллар, – диэтэ. – Бэс ыйын 12 күнүгэр ыытыллар нэһилиэнньэни кытта көрсүһүүнү баар кыһалҕалары истээри, дьон санаатын билээри тэрийэбит. Этиллибити барытын боротокуолга киллэрэн, ону судаарыстыбаннай экология эспэртиисэтигэр киллэриэхпит. Боротокуолу “Өлүөхүмэ” хаһыатыгар дуу, ханна дуу бэчээттиэхпит. Ол кыһалҕа буолбатах. Бэс ыйын 15 күнүгэр диэри туох баар матырыйаал барыта аһаҕас буолуо, көҥүл киирэн билсиэххэ сөп. Анал сурунаал диэн баар, онно киирэн туох баар сэмэ бэлиэтээһиннэри суруйуоххутун сөп. Ол кэлин эспэртиисэҕэ докумуон быһыытынан көрүллүө”, – диэтэ.
Онон бэс ыйын 15 күнүн кэннэ биэс үлэ күнэ аастаҕына, боротокуолга илии баттанар. Мээр оройуон олохтоохторун дьүүллэһиигэ көхтөөхтүк кыттарга, боротокуолу хонтуруоллуурга эттэ.
“ДЬОКУТААТТАР БИЛИЭХТЭЭХПИТ!”
Оройуон Сэбиэтин дьокутаата Алена Колмыгина:
“Биһиги хампаанньа төһө мөл. туонна руданы, төһө туонна көмүһү хостуурун билбэппит. “Гросс рудник 2023 сылга 26 мөл. туонна рудаҕа тиийэ улаатыннарбыт, көмүс хостооһуна онно 5 төгүл улааппыт” диэн иһиттибит. Онтон атыттар кээмэйдэрэ төһөнүй? Биһиги 14 сыл тухары төһө кээмэйи хостообуккутун барытын билиэхтээхпит. Онон үлэҕит кээмэйин этиэхтээххит, хаарталары кистээбэккэ көрдөрүөхтээххит. Эһиги иһитиннэриигит ситэтэ суоҕуттан маннык өйдөспөт түгэн тахсар.Оройуон дьаһалтата быйыл 8 мөлүйүөнүнэн уоскуйда диэн буолла. Оттон дьокутааттар ол туһунан тугу да билбэттэр. Ол үбү туохха тутталлар? Туохха бэриллэр? Нэһилиэнньэлээх пууннар кыһалҕаларын тоҕо эппэттэр?” – диэн тыл эттэ.
“КИҺИЛИИ ОЛОҔУ ТЭРИЙБИККИТ ЫРААППЫТ БУОЛУО ЭБИТ”
А.Колмыгина салгыы: “Тээнэҕэ баара-суоҕа 400 тахса киһи олорор. Аҕыйах дьиэлэр, эбийиэктэр бааллар. Бу 14 сыл устата кинилэргэ киһилии олоҕу-дьаһаҕы тэрийбиккит, суолларын туппуккут ырааппыт буолуо этэ. Билигин ол оскуола тутуутун “как манну небесную” күүтэбит. Эһиги мөлүйүөннээх урууданы, көмүһү хостуугут уонна 300 тыһ. солк. туохха эрэ биэрбиккит, 1 мөл. 200 оскуола тутуутугар анаабыккыт улахан курдук”, – диэн уот харахха эттэ. Дьокутаат ситэриилээх былаас уоргана нэһилиэнньэҕэ олус куһаҕаннык иһитиннэрэ-биллэрэ олорорун туһунан “Мин оройуон Сэбиэтин дьокутаатабын да, бу этиллибит сыыппаралары билбэппин. Кэнэҕэс туох баар информацияны, бастатан туран, оройуон дьокутааттарыгар тиэрдэргит наада”, – диэн эппитин улуус баһылыгын солбуйааччы “ол билбэтиҥ – бэйэҥ дьыалаҥ” диэх курдук тыллаһа олордо.
ТЭЭНЭ БАҺЫЛЫГА: КИМ СИРИГЭР СЫЛДЬАРГЫН УМНУМА!
Тээнэ нэһилиэгин эдэр баһылыга Алексей Николаев, санатан этэр буоллахха, Арсентий Николаев хаан уруу аймаҕа, хампаанньа бэрэстэбиитэллэрэ түҥэппит лиссиэнсийэлээх учаастактарын хаартатыгар:
“Биһиги манна ресурснай резерваты, таба мэччирэҥнэрин, хайалары көрбөтүбүт. Геология-көрдүүр үлэлэри ыытарга хас да лиссиэнсийэлээх эбиккит, кэнэҕэс саҥа сирдэр баһыланыахтара дуо? Эһиги билигин уонча лиссиэнсийэлээххит”, – диэн ыйыппытын сорох лиссиэнсийэ болдьоҕо бүппүтүн, сороҕун саппааһа кыра диэн интэриэһиргээбэтэхтэрин эттилэр.
Онон салгыы тугу-ханна баһылыахтарын туһунан этиллибэтэ.
А.Николаев көмүһү хостооһун Тээнэ национальнай нэһилиэгин, Тээнэ кэпэрэтиип уонна родовой община табаларын мэччирэҥин сирдэригэр ыытылларын умнумаҥ диэтэ. “Онуоха СӨ Этнология эспэртиисэтин туһунан сокуона баарын санатабыт. Ханнык бырайыактарга сайаапкаҕытын биэрдигит?” – диэн туоһуласта. Этнология эспэртиисэтин 5 бырайыакка ыытарга былаанныыллар үһү.
“ХАМПААННЬА АҺАҔАС БУОЛУОХТААХ”
Дьокутаат Елена Голомарева ыам ыйын 31 күнүгэр, Тээнэ нэһилиэгин олохтоохторуттан киирбит туһаайыы суругунан көмөлөһөргө диэн Ил Түмэн сис кэмитиэтин аннынан, дьокутааттар оробуочай бөлөхтөрө тэриллибитин эттэ:
– Ханнык баҕарар улууска бырамыысыланнас кэлэрэ улахан сабыытыйа. Бу “Нордголд” аан дойдутааҕы ыстаатыстаах улахан тэрилтэ. Ол да буоллар, биир улахан итэҕэһэ – хампаанньа аһара сабыылааҕа. Кини билигин олохтоох нэһилиэнньэ тугу этэрин-тыынарын барытын истиэхтээх, барытын бэлиэтэнэн, түмүк оҥостуохтаах. Дьиҥэ, оскуола оҕотугар тиийэ, олохтоохтор “биһиги оройуоммутугар маннык хампаанньа үлэлиир” диэн билиэхтээхтэр.Билигин ыытылла турар үлэ Ил Дархан уонна хампаанньа салалтата түһэрсибит сөбүлэһиннэриилэригэр олоҕурар. Оттон ол Ил Түмэн ылыммыт үс сокуонугар тирэҕирэр. Холобур, ахтыллыбыт сорох сөбүлэһиилэр биһиги оҥорон ылыммыт “Эппиэтинэстээх сир баайын баһылааччы туһунан” СӨ сокуонун ыстатыйаларыгар олоҕурбуттарын истэн үөрдүм. Маны таһынан, “Экология кодексын туһунан” СӨ сокуона, “Сир баайын хостооччу декларацията” диэн докумуоннар бааллар.Дьэ, олохтоох былаас, бэрэстэбиитэллээх уорганнар ити үс сокуоҥҥа тирэҕириэхтээхтэр, онно күүскэ үлэлиэхтээхтэр, ити кинилэр ырычаахтаахтара буоларын өйдүөхтээхтэр. Холобур, оройуон экологияҕа сулууспата хампаанньаны кытта үлэни ыытар бырагыраамалаах буолуохтаах. Биир сүрүн кыһалҕа – нэһилиэнньэ дьадайыыта. Ыспыраапка булларбыппар 2023 с. үлэ миэстэтин биэрбит тэрилтэлэр испииһэктэригэр “Нордголд” суох. Тоҕо? Дьоҥҥо сыһыан тоҥуй соҕус, аһаҕас буолуу суох дииллэр. Онуоха дьон “Ыраах” диир буоллаҕына, утары баран, эбии эриэйсэ оҥоруох, дьон тиийэр усулуобуйатын тэрийиэх баара. Таба иитиитигэр туох кыһалҕа баарый, холобур? Ыччаттар табаһыттыы барбаттар. Итиннэ сүбэни холбоон, пилотнай бырайыак толкуйдуохха сөп этэ: табаны иитиини уонна баахтаҕа үлэни бииргэ тутан.Өлүөхүмэ – быйаҥнаах дойду, дэлэҕэ “иккис Украина” дэниэ дуо. Улуус дьаһалтатын кытта, араас инновационнай бырайыагы киллэрэн, бу сыллар тухары манна букатын да саад тэрийиэххэ сөп. Дьокуускайга кыһыннары оҕурсу, помудуор үүннэрэллэр, манна оннук гынар тоҕо кыаллыа суоҕай? Өлөөҥҥө булка, балыкка, таба иитиитигэр туох бултанара, астанара барыта АЛРОСА-ҕа туттарыллара, кинилэр хантан эрэ тиэйбэккэ, олохтоохтортон ылаллара.Бииргэ үлэлиэххэ диир буоллахха, остуол нөҥүө-маҥаа олорон кыһалҕаны быһаара үөрэниэххэ. Дойду, Саха сирин кыаҕын улаатыннарар, экэнэмиичэскэй куттала суох буолууну бөҕөргөтөр хампаанньа сабыылаах буоллаҕына, кини үлэтин туһунан олохтоохтор билиэхтэрэ суоҕа. Олохтоохтор эмиэ, ким эрэ кэлэн оҥорон биэриэ диэн күүтэн олорбокко, көхтөөх буолуохха, туруорсан-ирдэһэн иһиэххэ, идиэйэлэри киллэриэххэ. Сөбүлэҥ арыый эрдэ түһэрсиллибитэ буоллар, өйдөспөт буолуу тахсыа суох этэ. Эппиэттээх дьон сатаан тэрийбэтэҕиттэн эбэтэр нэһилиэнньэҕэ иһитиннэрии тиэрдиллибэтэҕиттэн маннык быһыы-майгы үөскээтэ. Ол да буоллар уларыйыы буолуо, сыһыан саҥа таһымҥа тахсыаҕа диэн эрэнэбит.
***
Уопсастыбаннай истиилэр – олохтоох нэһилиэнньэ бэйэтин быраабын туруорсар үстүрүмүөнүн быһыытынан ыытыллар тэрээһин. Өлүөхүмэлэр холобурдарынан көрдөххө, ону төһө кыайа-хото туһанар эбиппитий? Бастакытынан, табаһыттар, булчуттар, олохтоох уопсастыбаннас, төһө да патриот дьон буолбуттарын иһин, уустук тэхиньиичэскэй бырайыагы ааҕар, быһаарсар үрдүк квалификациялаах исписэлиистэр, учуонайдар буолбатахтар. Онон дьаһалта бачча тэрийэ сорунан баран, тэхиниичэскэй бырайыагы ааҕар кыахтаах эспиэрдэри, исписэлиистэри, анал үөрэхтээх уопсастыбаннай экологтары, учуонайдары кытыннарар курдук дьаһамматах.
“Уопсастыбаннай истиилэр буолаллар диэн аһаҕастык биллэрбиппит” диэн буолла да, дьон мунньахха бэлэмэ суоҕа көһүннэ. Көннөрү биллэриинэн муҥурдаммакка, улахан болҕомто тардыллыбыт боппуруоһун туһунан дириҥ ис хоһоонноох, ырытыылаах кэпсэтии тахсарын курдук, эрдэттэн хорутуулаахтык бэлэмнэнэр, исписэлиистэр санааларын истэр кыаллыбатах.
Уопсайынан, сир баайын хостуур хампаанньаны кытта сөптөөх сыһыаннаһыылары олохтуур 100% олохтоох салалтаттан тутулуктаах. Кини сүүрдэҕинэ-көттөҕүнэ, кыайан дакаастаатаҕына, туруорустаҕына эрэ, оройуон сайдыытыгар төһүү буолар акылаат ууруллар, хамсааһын тахсар.
Көмүс хостооччулар ити эргин үлэлээбиттэрэ уонтан тахса сыл курдук буолбут. “Итиччэ кэм тухары, Тээнэни эрэ буолбакка, Өлүөхүмэни барытын даҕаны көмүскэ суулаабаталлар, өрө тарда түһүө этилэр” диэн санаа иһилиннэ. Кырдьык, куорат эргэрээхтээбитэ көстөр. Биирдиилээн көмөнөн, оскуола, ФАП эрэ тутуутунан муҥурданар итэҕэс. Көмүсчүттэри кытта сыһыан саҥа үктэлгэ тахсыа, ол биирдиилээн көмө буолбакка, көдьүүстээх, дьон олоҕун сайдыытыгар, ыччат кэскиллэнэригэр олук уурар бырайыактар буоллуннар. Ол олохтоохтортон бэйэлэриттэн, былаас уорганнарыттан эмиэ тутулуктааҕын, били, “оҕуруоҕа атыыланар” таһыммыт ааспытын бэйэбит эмиэ өйдүөххэ.
Нина ГЕРАСИМОВА.
Сүрүн ойуу: А.В. Станкевич уруһуйа.
Сэҥээриилэр
Буукубалар урут- уеhэ бэчээттэнэ сылдьаллар.
Сорох тыллары киhи таайан аа5ар.
Маннык эhиэхэ эрэ буолбатах. Бу маны хайдах кеннеруеххэ сеп эбитэ буолла.