Идэлээх дьон да, олохтоохтор да бэлиэтиирбитинэн, быйыл ойуур баһаара кэмиттэн эрдэ саҕаланна. Сааскы халаан уутун тилэх баттаһа кэриэтэ бастакы баһаардары иһитиннэртээн барбыттара. Уоту умуруорууга үлэ-хамнас хайдах ыытылларын СӨ Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтин ойуур харыстабылын уонна чөлүгэр түһэрии дэпэртээмэнин салайааччыта Николай Васильевич Никитин кэпсээтэ.
– Үтүө күнүнэн, Николай Васильевич! Бүгүҥҥү туругунан өрөспүүбүлүкэҕэ ойуур баһаарын туруга хайдаҕый?
– Бэс ыйын 18 күнүнээҕи туругунан уопсайа 158 тыһ. 628 гектарга 90 баһаар баара бэлиэтэнэр. Ол иһигэр 320 гектарга 3 хонуу баһаара тахсыбыт. Бэҕэһээҥҥи түмүгүнэн эбии 2429 гектардаах 17 баһаар эбиллибит буоллаҕына, эмиэ бэҕэһээ 14 тыһ. 466 гектардаах 20 баһаар умуруорулунна. Онон 22 баһаары 76 тыһ. 901 гектарга умуруора сылдьабыт. Балартан 542 гектардаах 5 баһаары төгүрүттүбүт, о.э. “локализациялаатыбыт”. Этэҥҥэ буоллаҕына, бу күннэргэ умуруоруохпут.
Ойуур уота, уопсайынан, 21 оройуоҥҥа баар. Онно 724 киһи, 37 тиэхиньикэ үлэлиир. Ону таһынан салгынтан кэтээн көрүүгэ (авиапатруль) кыра авиация уонна уоту бохсууга Ми-8 бөртөлүөттэр үлэлииллэр. Холобур, бэҕэһээ 11 көтөр аал – уоту умуруорууга, 15 аал ботуруулга үлэлээбитэ.
Улахан баһаар Уус Майдаҕа, Томпоҕо, Өлүөхүмэҕэ туран, балаһыанньа бу улуустарга уустук. Тоҕо диэтэххэ, Хаандыгаҕа аҥаардас биир баһаарбыт 65 тыһ. гектар кэриҥэ. Балачча ыараханы бу сирдэр айылҕаларын уратыта, рельебэ, баһаар турбут сирэ ууттан ырааҕа үөскэтэр.
Оттон Өлүөхүмэҕэ барыта хайалаах сирдэргэ “почвеннай” баһаардар тураннар, кедр ыарҕалара күүскэ умайаллар. Сирэ таастаах, онон минбалаһаны илиинэн хаһар уустук. Ону тэҥэ улахан уустугу тиэхиньикэ кыайан тиийбэтэ үөскэтэр. Инньэ гынан, уоту бохсооччулар илиинэн умуруораллар.
СӨ Ил Дарханын уурааҕынан бэс ыйын 11 күнүттэн эрэгийиэн таһымнаах ойуурдарга ЧС киллэриллибитэ.
Бэлиэтээн эттэххэ, сүрүн күүс, 200-чэ киһи, Өлүөхүмэҕэ баар. Ол иһигэр биһиги ПДПС-тарбыт (парашютная десантно-пожарная служба), федераллар уонна Бурятияттан, Хакасияттан, Иркутскайтан, Приморьеттан, Астраханьтан көмөҕө кэлбит кэллиэгэлэрбит баһаары бохсоллор.
– Николай Васильевич, “ойуур баһаарын умуруорууга киинтэн дэлби тэптэрээччилэр кэллилэр” диэн сонун баара.
– Оннук. Дэлби тэптэрээччилэр ити эппит Өлүөхүмэ улууһугар уонна Уус Майдаҕа үлэлииллэр. Кинилэр лиэнтэ курдук уһун анал “взрывматериаллаахтар”. Ону туһааннаах хайысхаҕа ууран дэлби тэптэрэллэр. Бу – федеральнай боломуочуйалаах үлэ. Онон биһиги сайаапка түһэрэммит, кинилэр судаарыстыба сорудаҕынан кэлэн үлэлииллэр.
Ону таһынан Хаандыга баһаарыгар беспилотнай авиационнай систиэмэлэри туһанабыт. Бу коптёртан быдан улахан, ордук сөмөлүөккэ маарынныыр аал. Ойуур баһаарын умуоруоруу исхиэмэтин оҥорорго, баар күүһү хайдах туһанары эрдэттэн ааҕынарга-суоттанарга бэркэ туһалыыр. Даҕатан эттэххэ, бу өҥөнү “БАС” ХЭТ аукциоҥҥа кыайан ылбыта, онон уопсайа 130 “лётнай” чаастаахтар.
– Уот нэһилиэнньэлээх пууҥҥа чугаһыыр куттала баар дуо?
– Быйыл нэһилиэнньэлээх пууннарга чугас баһаардар Мэҥэ Хаҥаласка, Намҥа уонна Бүлүүгэ тахса сылдьыбыттара. Этэҥҥэ кэмигэр умуруорбуппут. Бу улуустарга баһылыктар күүскэ үлэлэспиттэрэ. Итинник олохтоох дьаһалтаттан күүс-көмө буолаллара үлэни биллэ тэтимирдэр.
Ол курдук хас биирдии лесничествоҕа уоту умуруоруу былаана баар, уот турар түбэлтэтигэр ханнык бөһүөлэк хас киһини, хас тиэхиньикэни биэриэн сөбө суруллар. Баһылыктар уоттан сэрэхтээх буолуу сезона саҕаланыан быдан иннинэ, букатын кыһын ол былааҥҥа тугунан көмөлөһүөхтэрин сөбүн этэллэр. Итинник баһылыктар күүскэ үлэлэһэн, уот турар түгэнигэр нэһилиэнньэттэн көмөҕө таһаарабыт.
– Бөһүөлэк чугаһыгар тахсар баһаар, сэрэйдэххэ, дьон буруйуттан буолуо.
– Сааскы өттүгэр сир өртөөччүлэр, айылҕаҕа сынньана тахсааччылар дьалаҕай туттууларыттан итинник баһаар тахсар. Быйыл билиҥҥитэ уон буруйдаах тутуллан административнай эппиэккэ тардылынна. Онтон холуобунай эппиэтинэс ыстараап сууматыттан тутулуктаах. Эппит уон баһаарым сааскы баһаар буолан, ойуур эмсэҕэлээһинэ кыра этэ. Бэлиэтээн этэр буоллахха, ойуур баһаарыгар буруйдаах киһи уоту умуоруорууга барбыт ороскуоту, дьон, тиэхиньикэ үлэтин барытын уйунуохтаах. (КоАП РФ Ст. 8.32)
Билиҥҥитэ дьон буруйдаах баһаардар Аммаҕа, Дьокуускайга, Намҥа, Бүлүүгэ таҕыстылар, тустаах дьоҥҥо административнай миэрэ ылылынна.
– Аны билигин баһаар төрүөтэ кураанах этиҥ буолар...
– Быйыл дьылбыт эрдэлээтэ, халлаан да итийдэ, этиҥнээх ардах да кэмин иннигэр түстэ. Былырыын күүстээх баһаардар бэс ыйын бүтэһигэр тахсыбыт буоллахтарына, быйыл номнуо бэс ыйын 4 күнүттэн саҕаламмыта. Бастаан күҥҥэ 7-лии–8-тыы уот турбута биллэрэ, бу бүтэһик күннэргэ ахсааммыт 17-ҕэ тиийэ элбээтэ. Онно үксүгэр кураанах этиҥ төрүөт буолар. Куһаҕана диэн, маннык баһаардар ыраах, айаннаан тиийэргэ уустук сирдэргэ тураллар. Бастатан туран, тиэхиньикэ тиийбэт. Иккис өттүнэн, быйыл күүстээх тыаллаах сайын буолла. Онон “ветровой нагрузка” күүстээх.
Аны сааскы өттүгэр күүстээх тыал ууну көтүтэн, сирбит кууран хаалла. Ол иһин бэс ыйын саҥатыгар тыаҕа сырыттахха, олус кураан этэ. Дьиҥинэн, ыам ыйа син сөрүүн курдуга, испэр “үчүгэй саас кэллэ” дии санаабытым да – оннук буолбата. Хаарбыт чараас буолан, сирбит кууран-хатан уот тарҕанарыгар усулуобуйа үөскээтэ.
Холобур, Хаандыгаҕа кэтээн көрөр лүөччүк үлэтин толорон истэҕинэ, биир тииккэ чаҕылҕан охсубут. Онтон базаттан парашютистары ылан тиийиэр диэри баһаара тыһыынча кв. км кэриҥэ иэннээх сиргэ тарҕана охсубут. Аны Хаандыга айылҕата кута-маар, дулҕа сир, онон курданаргар диэри ууга сылдьаҕын, тиэхиньикэ тиийбэт. Арай “Сокол” эҥин курдук вездеходтарынан сылдьыахха сөп. Оннук сылдьан уу, бадараан үрдүнээҕи от уотун умуруораҕын. Ити уоту бохсооччуларга эмиэ сэрэхтээх, алҕаска эмсэҕэлиэхтэрин да сөп.
– Ойуур баһаарын туһунан иһитиннэриигэ үгүстүк “особый противопожарный режим”, “ЧС”, “класс пожароопасности” диэн тыллары истэбит. Нэһилиэнньэ бу тыллары хайдах өйдүөхтээҕий?
– Особый противопожарный режим – дьон ойуурга сырыытын хааччахтыыр суолталаах. Сырыы аҕыйаатаҕына, уот тахсыыта эмиэ аччыыр буоллаҕа. Холобур, баһаартан сэрэхтээх буолуу 3–5-с кылаастара – кутталлаах таһым. Ойуурга кэлии-барыы аҕыйыахтаах. Арай ойуур учаастагын түүлэһээччилэр, уот, сибээс лииньийэтин үлэһиттэрэ сылдьаллара көҥүллэнэр. Отчут оттуур сиригэр барара эмиэ көҥүллэнэр.
ЧС – ыксаллаах быһыы-майгы биллэрилиннэҕинэ, эрэгийиэннээҕи, федеральнай күүстэр көмөҕө кэлэллэр, докумуон үлэтэ эмиэ түргэтээн биэрэр. Билигин ЧС Өлүөхүмэ, Уус Майда, Томпо улуустарыгар биллэриллэн турар.
Класс пожароопасности – Баһаартан сэрэхтээх буолуу кылааһыттан ботурууллааһын хаста оҥоһуллуохтааҕа тутулуктаах. 1-кы кылаастаахха – дэҥҥэ, көтөр аал салгыҥҥа тахсар түгэнигэр көрөллөр. Оттон 5-с кылаастаах үрдүккэ күҥҥэ хаста даҕаны ботуруулланар. Сиринэн да сылдьан, салгынтан да ботурууллуохха сөп. Ол курдук “Якутлесресурс” бөһүөлэктэн үс чааһынан сиринэн айаннаан тиийиллэр сирдэри кэтиир. Оттон хотугу улуустарбыт ыраах сиринэн тайаан сыталларынан үксүлэрэ авиазонаҕа киирсэллэр.
– Хас авиаотделение баарый? Үлэһит ахсаана тиийэр дуо?
– Быйыл уопсайа 21 авиаотделениеҕа аукционунан 50-ча борт көрүллүбүтэ. Онтон 30-ча авиа-ботуруулга, 20-тэ уоту бохсууга көтөр. “Үлэһит тиийэр дуо?” диир буоллаххына, биһиги эйгэбитигэр сезонтан тутулуктаах. Орто таһымнаах умайыыга нуорма быһыытынан 2500-тэн тахса үлэһит баар буолуохтаах, биһиэхэ 1203 киһилээхпит. Олортон “Авиалесохрана” – 555, сирдээҕи сулууспаларбыт 564 үлэһиттэрэ. Ону таһынан 84 сезоннай байыастаахпыт. Итиннэ, эрдэ этэн аһарбытым курдук, уоту умуруоруу былаанын быһыытынан бөһүөлэктэн дьон тахсар буоллаҕына, дуогабар түһэрсэн үлэлээбит күннэрэ туспа төлөнөр.
– Федеральнай “Авиалесохрана” саас эрдэ борогунуос таһаарбыта...
– Итинник борогунуоһу сыл ахсын ФБУ “Авиалесохрана” биэрэр. Үгэс курдук, кулун тутарга ыыталлар. Бу сылы “2021 сыллааҕы курдук буолуо” диэн тэҥнээбиттэрэ. Хомойуох иһин, ол туолан иһэр.
– Икки зондировщик уонна Бе-200 сөмөлүөттэр үлэлии сылдьалларын билэбит.
– Як-40, Ан-20 зондировщиктар уонна биир Арассыыйа МЧС-һын Бе-200 “амфибия” сөмөлүөтэ үлэлииллэр.
Зондировщиктар ойуур баһаарыттан сэрэхтээх буолуу кылааһын намтатыыга сайаапканан үлэлииллэр. Былыт халҕаһата баар буоллаҕына, реагеннары ытан ардаҕы ыҥыраллар. Бу үлэ Гражданскай оборуона министиэристибэтин лииньийэтинэн ыытыллар. Холобур, 4–5 хонуктаахха Өлүөхүмэ диэки циклон кэлбитигэр үлэлээбиттэрэ, бэҕэһээ Саха сирин киин сирдэринэн Горнайынан, Хаҥалаһынан көттүлэр.
Бе-200 бэс ыйын 11 күнүттэн биһиэхэ базаланар. Бу аал сүрүн соруга – нэһилиэктэргэ уот киирэр куттала суоһаатаҕына, көтөн тиийэн умулларыахтаах. Быйыл Хаандыгаҕа ЛЭП лииньийэтигэр чугаһаабытыгар көмөлөстө.
– Ойуур баһаарын кэтээн көрүүгэ, мониторинныырга спутниктар, авиа-ботуруул, сирдээҕи күүстэр, камералар үлэлииллэр.
– Быйыл үлэҕэ туһанарга 35 коптёру атыылаһыахтаахпыт. Ол курдук “Беспилотные авиационные системы” национальнай бырайыагынан “ГТЛК” АУо бу салааҕа соҕотох поставщик буолла, Минпромторг испииһэгэр киирдэ. Коптёрдар “Авиалесохрана”, “Якутлесресурс” филиалларыгар үлэлии барыахтара, ойуур баһаарын умуруорууну салайар дьоҥҥо олус наадалар.
Мониторинныырга эмиэ ити нац-бырайыагынан “БАС” ХЭТ кыайан үлэлиир, манна филиал арыйыахтаахтар.
Ону тэҥэ быйыл аукциону “Ростелеком” кыайан, 32 камератын үлэҕэ туһанабыт. Ол камералар экраннара “Авиалесохрана” тэрилтэтигэр турар. Бу өҥөнү ыам ыйын ортотуттан балаҕан ыйын ортотугар диэри туһанабыт. Камералар 30 км-дээх сири 360 кыраадыс эргийэ сылдьан усталлар. Ааспыт нэдиэлэҕэ хас даҕаны уот туочукалара турбутун булбуттара. Ол сирдэргэ байыастар суһаллык тиийэн уоту умуруорбуттара.
Спутник 1 гектардаах да баһаары булар. “ИСДМ Рослесхоз” диэн бырагыраама өрөспүүбүлүкэни бүттүүн көрдөрөр. Үчүгэйэ – уот турбут сирин географическай координатыгар диэри ыйар. Онон айаннаан тиийэргэ да табыгастаах. Аны баһаар сууккаҕа төһө улааппытын көрдөрөр, онон хонтуруоллуур эрэ сиргэ тахсыбыт баһаардары КЧС быһаарыытынан тохтоторго эмиэ туһалаах. Ону кытта метео-дааннайдары учуоттаан баһаар динамикатын, ханан күөрэйэн тахсыан сөбүн эмиэ көрдөрөр.
– Умайбыт тыаны чөлүгэр түһэрии ыытыллар дуо?
– Баһаар кэннэ өлбүт мас сытыйар-ымыйар, маннык сиргэ мас силиһин-утумун буортулааччылар, кыыл муос (“волосогрызка”) диир үөннэрбит, о.д.а. үөскүүллэр. Онон ойууру харыстыыр бырайыагынан, ойуур патологиятын чинчийэр үлэ ыытыллар. Ол кэннэ “бачча иэннээх сиргэ бачча мас өлбүт” диэн аак оҥоһуллар. Бу үлэ судаарыстыба сорудаҕынан Экология министиэристибэтигэр бэриллэр. Ону тэҥэ Арассыыйатааҕы ФБУ “Рослесзащита” диэн тэрилтэ ойуур патологиятын мониторинын ыытар. Аак түмүгүнэн эмсэҕэлээбит сир иэниттэн уо.д.а. көрөн санитарнай-чэбдигирдэр тэрээһиннэр ыытыллаллар. Ойууру чэбдигирдии үлэтэ бүтүннүү эбэтэр талан ыытыллар, эбэтэр туһаттан хаалбыта хомуйуллар. Итинник чинчийиллибит сирдэргэ туһаҕа тахсыан сөптөөх оту-маһы нэһилиэньэ туһанарыгар босхо биэрэбит. Ону оһох отторго эҥин тутталлар. Оттон юридическай сирэйдэргэ – харчылаах.
СӨ Бырабыыталыстыбатын уурааҕынан ыам ыйын 6 күнүттэн баһаартан сэрэхтээх буолуу сезона биллэриллибитэ.
Саха сиригэр ойууру кэрдии кэннэ тыа чөлүгэр түһүүтэ норматив быһыытынан “үчүгэй” диэн сыаналанар.
Ону тэҥэ 212-ФЗ Федеральнай сокуоҥҥа этиллэринэн, айылҕа баайын хостооччу сири түүлэһээччилэр төһө иэннээх сири кэртилэр да, оччо сиргэ мас үүннэриэхтээхтэр. Биһиэхэ Сахабыт сиригэр маспыт үксэ бэс, тиит, онон бу боруодалары олордоллор. Мин билэрбинэн, Саха сиригэр Намҥа, Өлүөхүмэҕэ АГАТУ питомниктара бааллар.
Ойуур баһаара – естественнэй бырассыас. Инньэ гынан айылҕа бэйэтэ оһорунар, уот сиэбит сиригэр булгуччу кута үөскүүр диэн буолбатах. Горнайга баһаар буолбут сиригэр былырыын лесопатология үлэтин оҥорбуппут, туһааннаах түмүктэр анаммыттара, быйыл үлэ ыытыллыахтаах. Итиннэ барытыгар дьон, тиэхиньикэ үлэтэ наада, онон үбүлээһин ирдэнэр. Биһиги федеральнай таһымҥа туруорсан, бүддьүөт харчыта көрүллүөхтээх. Инньэ гынан, кыах тиийэринэн үлэ ыытыллар.
Биһиги министиэристибэбитигэр өрөспүүбүлүкэ сүрдээх күүскэ көмөлөһөр. Бырабыыталыстыба ойуур баһаарын умуруорааччылары тиэхиньикэнэн да, ас-үөл да өттүнэн хааччыйар. Этэргэ дылы, ойуур баһаара оонньуу буолбатаҕа, көннөрү дьон өйүгэр даҕаны киирдэ. Хас биирдии олохтоохтон улуус баһылыгар, бырабыыталыстыбаҕа тиийэ дьон сыһыана уларыйда. Нуорма-быраап докумуона да түргэнник ылыллар буолла.
– Николай Васильевич, кэпсэтииҥ иһин махтанабыт.
Мария САННИКОВА.
