(А.С. Потапов-Нэрбээк Өлөксөй сэһэнэ)
– Дьэ, сэгэриэм, бу көрөр күөллэргэр мин эдэр эрдэхпинэ, сүүһүнэн анды оҕотун киллэрэрэ, олору сайыны быһа манаан, тыҥырахтаах көтөртөн харыстааччы биир эбэтэр икки куралай тыһы андылар баар буолаллара.
Сайын, Ыспааһап таҥаратын саҕана, анды оҕолоро түөрт харах буолууларыгар, бултаан ас бөҕөҕө тиийэрбит.
Көппөт эрэ – анды андынан буолбутун кэннэ, дьон мустан, илим булан, баай ыалга кылынан модьу туһахтаах, анаан туруулаах, биэс илиилээх харахтаах илим баайтараллара. Оннук илиминэн умсаран, илимҥэ иҥиннэрэн, табылыннаҕына, үөр үөрүнэн киирэрэ. Сорох күөл куһа эмис буолара – ол аһылыгыттан.
– Оттон куралай тыһылар сүүһүнэн анды оҕотун маныыллар диэтиҥ. Ол оҕолор ийэлэрэ ханналарый?
Өлөксөй оҕонньор уоһун уһугунан күлэн мүчүйэн баран, ыстаанын уҥа сиэбиттэн саппыйалаах, бэйэтэ оҥорбут киил хамсатын ылан, сэбирдэх табаҕы толору симэн, ботточчу тутан, уматан, оборон ылан, буруотун үрэн унаарытта:
– Чэ, бэйэ, истэн олор, кэпсиим, – диэтэ. – Эдэр-сэнэх, күөгэйэр күнүм саҕана сайылыгым дьиэтин таһыгар уу баһар далаһа кэтэҕэр чомчоҕойго уруккум курдук табахтыы-табахтыы күөлү көрөн, кээдьигэстээн сыттым. Ханна да былыта суох, сиккиэр салгына да суох күөх далгыра күөлгэ түһэн турар. Күн ортото кэлтэгэйдээбит. Күөлүм уһун, биэрэстэ усталаах. Ортотугар уонтан тахса анды сылдьар. Чугас, күөл соҕуруу кытыытыгар, хойуу талах, ыарҕа анныгар, кынат ууну охсуолаан лаһыйбытыгар көрө түспүтүм – тыһы анды биир сиргэ буллугуруйан, лаһыйан иһирдьэ киирэн иһэн, саҥаран чабыгырыыр. Онтон, анды кэнниттэн, хара бэргэһэ саҕа туох эрэ батыһар. Өйдөөн көрбүтүм, уонча бадахтаах анды оҕолоро лыппыыска курдук холбоһон: «Чуу-чуу-чуу!» – саҥараллар. Ийэлэригэр чугаһаан истэхтэринэ, улаханнык хахаарда. Дьэ эбэтээ, доҕоор, күөл ортотунааҕы андылартан биир куралай тыһы анды «һа-һа-һа, чах-чах-чах!» бөҕө саҥаран, кэлэн ийэ андыга сэргэстэһэ түһэрин кытта, били, оҕолоох анды умсан хаалла. Кэлэн түспүт ийэ айдаан, саҥа бөҕө буолла. Түргэнник устан күөл ортотун диэки бараллар. Умсубут ийэ чугас соҕус таҕыста. Батыһыннарааччы айдаана улаатта. Икки өттүнэн баһа мэлэҥнэс, ол аайы оҕолор «чу-чу-чу-чу!» чуруулаһаллар. Дьиҥнээх ийэ балачча саҥата суох устумахтаан иһэн, эмиэ умсан хаалла. Онуоха батыһыннарааччы саҥата улаата түстэ уонна устара түргэтээтэ. Оҕолоох ийэ чочумча соҕус буолан баран таҕыста. Күөл ортотун диэки көбүс-көнөтүк умсар эбит. Оттон батыһыннарааччы эмиэ көнөтүк устар. Ийэ барахсан балачча ыраах таҕыста. Тиити ортотунан холобурдаах үөһэнэн, оҕолорун үрдүнэн, үс төгүл эргийэн баран, тус арҕаа диэки көтөн кыһыгырыйа турдаҕа! Дьэ, итини бэйэм да бэркиһээбитим, – диэн баран, оҕонньор умуллубут хамсатын «сооп-сооп» оборон уматынна.
– Ити куралай анды диэн хайдах андыны ааттыыгытый?
– Итинтикэҥ кылгас да буоллар, эмиэ устуоруйалаах: куралай анды диэн ончу сымыыттаабат тыһы анды ааттанар. Тыһы анды аҕыйах өттө оннук буолар. Былыр, анды элбэх эрдэҕинэ, билиҥҥи курдук сэриилээбэт эрдэххэ, саас күөл-күөл аайы анды баһаам – хараара уста сылдьар буолар. Анды күөлтэн чугас ыарҕа талах быыһыгар сымыыттаан баттыыр. Киһиттэн куттаммат буолан хаалар. Оннооҕор, уйатыгар сытарын көрдөххө, эмискэ түһэн, төбөтүттэн харбаан ылыллар. Атын кус курдук сымыыттаан баттыырыгар олох холбураабат (ырбат). Өссө эбэн эттэххэ, куралай анды, күөл кытыытыгар ыарҕа быыһыгар тахсан, уйа туттан, сымыйанан кураанах уйаны баттыыр. Ити курдук, көтөр даҕаны оҕомсох буолар эбит. Хамсыыр-харамай оҕо иһин муҥнанар буоллахпыт эбээт.
Өлөксөй Потапов, хос аата Нэрбээк, үөскээбит, төрөөбүт, үҥкүрүйэн оонньоон улааппыт сайылык дьиэтин тэлгэһэтин хоту өттүгэр, таптыыр, бултуур, балыктыыр, сааһын тухары испит күөлэ Балыйа эбэтин таһыгар, былыргылыы кириэс астаран, эргийтэрэн уһун уутугар утуйа сыттаҕа. Бу кэпсээни киниттэн уолум Ылдьаа төрүүр сааһыгар Кэҥкибэттэн кэлэ сылдьан, утуйбакка түүнү быһа олорон истибитим. Соҕотох тииккэ Илин Быраҕатталаах арҕаа баһынааҕы балаҕаҥҥа.
* * *
Кэпсээн салҕаннаҕына сатаныыһы.
– Оттон охсуһуутунан баппатах атыыр андыларбыт уонна оҕолорун хаалларбыт ийэлэр ханна бардылар?
– Атыырдар ханна тохтоон, ууһуур сирдэрин булан, тыһылара сымыыттаан бүтэҕинэ, аҥаардас атыырдар мустан үөрдүһэн, кэлбит сирдэрин диэки соҕуруу төннөллөр. Ол иһин былыргылар билэн, дойдуга улахан дириҥ тымныы уулаах күөллэргэ: «Оо, Борокуоппайап таҥара буолла. Төннүргэс анды кэлиэ», – диэн, аҥаардас атыыр анды мончуугун анньынан сыталлар үһү. Борокуоппуйап күнэ от ыйын 21 күнүгэр кэлэр.
– Салгыы тыһыларбыт?
– Бээ, бээ, ыксаама. Сымыыттаан бүппүт, сымыыттарын баттаан, биир бириэмэҕэ тэһэн, күөлүгэр киллэрэн, кэтээн сылдьар куралай тыһы андыга туттара-туттара атын күөлгэ баран, куруук тыһылар мустан, аҕыйахтыы үөрдүһэн, эмиэ соҕуруу төннөллөр.
Кырдьык, биирдэ кэргэммин уонна кэргэним аҕата Дьаҕараабыс оҕонньордуун Усахан Сатаҕай атаҕар күстэҕи муҥхалыы сырыттахпытына, алта анды сылыпыччыһан кэлбиттэрин көрбүтүм – барыта тыһылар.
Оҕонньортон ыйыппыппар: – Ээ, ити сымыыттаан бүтэн, соҕуруу баран иһэр «дьон», – диэтэ.
Өрдөөҕүтэ соҕус Табалаах нэһилиэгин олохтооҕо Василий Игнатьевич Прудецкай баһылыктаах хас да уол Туостаах өрүс уҥуор таас анныгар Дьарҕаалаах диэн олус улахан күөлгэ анды оҕолуу диэн, балаҕан ыйын саҥатын эргин тиийбиттэр. Ортоҕо хара тордох курдук аал-аал анды оҕолоро, араас уу кустара уста сылдьаллар. Кытыыга да биирдиилэрэ улахан буолуталаабыт анды оҕолоро сылдьалларыттан иккини-үһү ыта охсон, үргээн күөстэммиттэр. Эттэрэ күп-күөх, ханан да сыа онно суох. Буһаран таһааран амсайбыттара, туох да эт амтана суох – тыҥа курдук! Сиэбэккэ тохпуттар. Сирэн, бултаабакка төннүбүттэр.
Итини истэн баран, оччоҕо Нэрбээк Өлөксөй тыыннаах, онно тиийэн ыйыттым.
– Бээ, бээ, тохтоо, – эмиэ табаҕын тарта. – Көр эрэ, ити Күрүлүөскэй Баһылай, олохтоох киһи, билиэн сөп этэ. Ол эрээри аҕата Кынаачай туох да булчута суох.
Күрүлүөскэйдээх итиччэ ыраах сиргэ баран, улахан эрэйдэрэ хааллаҕа уонна булт айылгытын билбэттэриттэн улаханнык сыыспыттар. Эмис, үчүгэй анды оҕолоро үөскэ аал курдук бииргэ сырыттахтара дии! Куһаҕан, мөлтөх оҕолору үөртэн арааран, кытыыга үүрэллэр, чугаһаппаттар. Оннук үүрүллүбүттэр күһүн сорохторо соҕуруу барбакка, ол күөллэригэр хам тоҥон өлөллөр, үөн-күрдьэҕэ аһылыга буолаллар. Оннуктары амсайан, сирэн төннүбүттэр. Сириминэ – билэр киһи тыыппат кыыллара.
Дьэ, доҕоор! Аатырбыт анды барахсан Айылҕа Эбэ Хотун араас мыыдарас сокуонунан тутуллан сырыттаҕа, – диэн, анды туһунан урукку-хойукку кэпсээнин оҕонньор түмүктээтэ, онтон боччумура түстэ уонна: – Кытаат, Айылҕаны кытта доҕордос, харыстаа! Айылҕа булда барамматын курдук, аҥаар кырыытыттан кыдыйар таҥараҕа аньыы, Байанайга кырыыс, – диэтэ.
Дьааҥы улууһун олохтоох булчуттара Иннокентий Гаврильевич Эверстов-Омукулла, Христофор Петрович Слепцов-Ньыма, Николай Евграфович Горохов көтөр айылҕаттан мыыдараһын үүт-үкчү ити курдук этэр, ахтар этилэр.
Семен Петрович Колосов,
Үөһээ Дьааҥы, Адыаччы-Табалаах нэһилиэктэрэ, 50-с сыллар саҕаланыыларын эргин,
Мэҥэ Хаҥалас, Майа, 1985 сыл.
