Үрэх баһыттан санаалар

 

   Бу саас үрэхпэр хойутаан, бэс ыйын саҥатыгар биирдэ таҕыстым. Айылҕам барахсаҥҥа от-мас, көтөр-сүүрэр барыта сандааран олорор, бэл, халлаан дьүһүнэ кытары. Олоххо көрдөххө, таптала күүһүрбүт киһи сандааран олорор буолар, ону «сааскытыйбыт» диэн буолабыт. Кыра оҕо куруук ырааһынан-сырдыгынан сандаара сылдьар...

   Сандаарыы – ырааһынан-сырдыгынан чэчирээн-күлү­мүрдээн, туох, хайдах дьүһүн диэххэ сөп эбитэ буолла?..

 

   Сыл аайы анды саҕана эр киһи уонна дьахтар үйэлээх мөккүөрэ күүһүрэр. Эр дьон андылыы бараары баҕа бөҕө, ону дьахталлар «тэпилииссэҕин оҥордоххуна, оҕуруот сирин хоруттаххына биирдэ эрэ...» диэн бобуу-хаайы буолар. Кырдьыга да, онно сытан кэлэр эрэ кэлбэт эрэ андыны таах кэтэһэн, күнү-дьылы барааһын курдук буолар.

   Ол да буоллар... Айылҕа барахсан саамай ыраас-сырдык, истиҥ-эйэҕэс кэмэ – анды саҕана. Бары барыта уһун кыһын кэннэ тиллэн-үүнэн, чэчирээн-сандааран, ол быыһыгар киһи эмиэ айылҕалыын ситимэ-тутулуга, тардылыга-тардыһыыта күүһүрэр, иэйиитэ көтөҕүллэр, өйө-санаата дьэҥкэрэр, уйул­ҕата-айылгыта чэбдигирэр, дуоһуйар-сынньанар кэмэ бы­һыылаах. Саха киһитэ барахсан ону ис санаатынан билэн айылҕатыгар тардыһаахтыыра буолуо, сыл аайы андылыы бара сатаан...

   Дьахталлар эр дьоҥҥутун андылыы барар баҕаларын бобумаҥ-хаайымаҥ даа.

 

   Бу саас Араҥастаахха кустуу сырыттахпытына, Дьарааһын оҕонньор хоту көһөн иһэн, таарыйан ааспыта. «Бу үлүгэр хатыҥ быыһыгар олорон, тоҕо хатыҥ уулаан испэккит», – диэн күлэр икки, сэмэлиир икки ардынан этэ-этэ, ындыытын быы­һыттан хатыҥ уута хостоон таһааран бэрсибитэ бу минньигэһин, үчүгэйин!

   Кырдьык даҕаны. Урут оҕо сылдьан саас буоллар эрэ хатыҥ уулаан көрүлээн аҕай биэрэрбит. Кэлин «ама, бу кэрэчээн бэйэлээх хатыҥы бы­һа­ҕынан хайа быһан» диэн харыстаабыта буолан киһи санаата буолбат. Аны санаатахха, Айылҕа барахсан киһитин эрэ буолбакка, кыылын-сүөлүн, отун-маһын барытын бэйэтигэр оруобуна сөп түбэһэр, сөп буолар гына аһатар, хааччыйар, олохтуур быһыылаах. Онтуката бары-барыта бэйэ-бэйэтин кытары ситимнэнэн-тутулуктанан, сөрү-сөбүгэр ситэрсэн-толорсон иһэрин киһи сөҕөр да, бэркиһиир да. Арай, иҥсэтэ-обото муҥура суох буолбут киһи диэн кыыл туохха да топпот буолбут курдук.

   Ол быыһыгар сорохтор, аны, эмиэ да аһары «харыстаабыта» буолаллар, дьону ыгаллар-куттууллар, боболлор-хаайаллар, сымыйанан диэх курдук. Ол гынан баран, ол баҕар эмиэ туһалааҕа буолуо.

   Барыта хайдах эрэ. Киһи иҥсэрбэккэ уонна аһа­ра «харыстаабыта» буолбакка, орто чээрэтинэн, көнөтү­нэн-сөптөөҕүнэн кыайан сылдьыбат-олорбот муҥа буолла­ҕа? Дьиҥэр, айылҕаттан иҥсэрбэккэ, бэйэтигэр сөп буоларын ылыахтааҕа уонна соннук биэриэхтээҕэ буолуо, бука.

 

   Ыкка ас биэрдэххэ, хайаан да атын ыт аһын көрөр, өҥөйөр, сорох былдьаһар, «баҕар, анаараа ыт аһа ордук минньигэс буолуо» дии саныыр быһыылаах. Бүгүн ыттарым инньэ гыммыттарын буойан баран саныыбын. Дьиҥэр, ымсыы, ордук санаһыы, бэрт былдьаһыы биһиэхэ, дьоҥҥо эрэ, баар быһыылаах. Кэлиҥҥи кэмҥэ өссө туох эрэ сымыйа «статус», «имидж» эккирэтиһиитэ үксээбит курдук.

   Ыттар, кыыллар барахсаттар астарыттан уонна тыһыларыттан ураты тугу да ордугурҕаспаттара буолуо. Онтуктара да ордугурҕа­һыы, бэрт былдьаһыы бэрээдэ­ги­нэн буолбакка, дьиҥ иһэ атыҥ­ҥа олоҕурар быһыылаах.
   Арай, кыылларбыт-тайахтарбыт эмиэ бары «статус», «имидж», «успех» дии-дии хаамсар буоллуннар.

 

   Кэтэһэн-кэтэһэн, куспут булдун кэмэ дьэ кэлэн, туттуу-хаптыы, хаамыы-сиимии, өрүкүнэһии бөҕө буоллубут. Ол гынан баран, үрэхпит дэлби кууран, уута аҕыйах, халлааммыт өссө да тымныы, бу күннэри былаһын ардыыр, хаардыыр. Ол иһин эбитэ дуу, куспут аҕыйах, кэлиитэ мөлтөһүөр соҕус. Инньэ гынан, хата, киһи кыдьыгырбыта-тууһугурбута улам уҕарыйан, улам уоскуйан иһэргэ дылы.

   Син эмиэ саха киһитэ буолан, аҕыстаахпар саа тутан, уон биэспиттэн-алтабыттан улахаҥҥа сылдьыһан саҕалаан, булка уһуйуллубутум ырааппыт эбит. Сыл аайы күһүн, саас, кыһын, сайын араас булт абылаҥар ылларан, ис-испиттэн кыдьыгыран, үлүһүйэн аҕай биэрээхтиибин. Булт азарта эмиэ атын оонньуу кыдьыгын курдук быһыылаах, киһини угуйар-тардар, киһи ылларар абылаҥнаах. Аны, ол тууһугуран-кыдьыгыран тугу көрөрбүтүн, туох кэлэрин, үксүгэр «Байанай биэрэр» дии-диибит, харса суох суоһаран, өһөрөн иһэбит. Онтукпутунан «оччону-баччаны...» диэн кэпсэнэбит-киһиргиибит, бэйэбит төһөҕө-хаска сөп буоларбытын, төһө наадатын-сөптөөҕүн билбэппит. Киһи азартыйара-кыдьыгырара-тууһугурара диэн туохтан эбитэ буолла?

   Аны санаатахха, үксүгэр бэйэбит иҥсэбитин азарт дии саныыбыт быһыылаах. Холобур, араас булчуттары ырытан, кэтээн көрдөхпүнэ, тоҕо эрэ дьиҥ булчуттар хаһан да кэпсэммэттэр, дьон кинилэри оннук «байанайдаах, бааттаах» диэбэт. Кинилэрг булт сүрүн идэлэрэ, олохторун анала, укулаата буолан эбитэ дуу? Оттон «аһара байанайдаах» дьон тоҕо эрэ үксүлэрэ араас оһолго-быһылааҥҥа түбэһэр эбэтэр олох араас оҥкулугар булкуллан-тэккиллэн олохторо табыллыбат өттүнэн буола турар курдук. Маннык санаатахха, иҥсэ, айылҕа тутулун кэһии, туох эрэ содуллаах, иэстэбиллээх быһыылаах.

   Дьиҥэр, булт эмиэ саха киһитин олоҕун укулаатын, айылҕатын кытары ситимин-сибээһин, сыһыанын сороҕо буоллаҕа. Байанай барахсан куруук сөбүгэр көрөн бэрсэр, киһини барытын илии тутуурдуур, өттүк харалыыр курдук. Ону оннук ылынан, иҥсэрбэккэ, сөбүнэн көрөн, сөбүгэр сылдьыбыт, бултаабыт-астаабыт киһи даа.