Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа, Ыгыатта олохтооҕо А.М. Петров бултуу сылдьан аар тайҕа адьырҕатын кытары кытаанах хапсыһыыга киирэ сылдьыбытын туһунан маннык кэпсиирэ.
«Өлөҥ үрэх диэн сиргэ түһэн сытан бултуур былааннааҕым. Бултуур сирбэр алтынньы 14 күнүгэр тахсан, маспын бэлэмнэнэн баран, өйүүнүгэр туох булт баарын көрө, аппын миинэн, ыырбын эргийэ барбытым.
Саҥа тахсаат, икки эдэр ытым олох сүтэн хаалбыттара. Бэйэм кырдьаҕас «бөҕүм» иннибэр иһэн, сотору-сотору тииҥи үрэн биэрэн испитэ. Ол курдук, күн ортото ааһыар диэри ытым сүүрбэччэ тииҥи үрбүтэ. Онтуларым ситэ илик буоланнар, маҥхайбыт 5-6 эрэ тииҥи ытан ылбытым уонна быйыл тииҥ син баар буолсу диэн, испэр үөрэ саныы испитим.
Арай бу баран истэхпинэ, ытым суолбуттан туора сиргэ үрэн маргыйда. Бэйэм да тоҥон иһэн, аппын солооһун суол кытыытыгар баайаат, ирэ таарыйа, сатыы барарга быһаарынным. Аҕыйахта хаамааппын кытары, аҥаардас сугун абаҕатынан-чэмпэрээгинэн саба үүммүт ыраас сир кэллэ. Быйылгы уот курааҥҥа курдьугуначчы хаппыт чэмпэрээги, тобугум үрдүнэн адаарыйбыт баҕайыны, тоҕо кэһэн, инним диэки дьулуруйан истим. Ол иһэн быһалыы сатаан былдьаттым...
Иннибэр хаа-дьаа кыраабыл угунааҕар синньигэс хахыйахтар кубарыһан көстөллөр. Арай баран истэхпинэ, уҥа атаҕым эмискэ туох эрэ дьөлөҕөскө «күр» гынан хаалла. Ол түһээт, атахпын сулбу тардан ылыам икки ардыгар, сир анныгар дьикти саҥа иһилиннэ уонна атаҕым «ньир» гына түстэ. Атаҕым ыараан хаалла. Иннибэр, дьолго, күрүө тоһоҕотуттан эрэ суон хахыйахтар үүнэн тураллар эбит. Мин түргэн үлүгэрдик ол хахыйахтар күлүктэригэр түһээт, кэннибин хайыһа оҕустум.
Көрбүтүм, субу, адьас чугас, күтүр улахан эһэ икки кэлин атаҕар киһи курдук туран, баппаҕайдарын сарбаппытынан, айаҕын кытарчы аппытынан, олох үрдүбэр ойоору турар эбит. Ыппар баран иһэн туоһапкабын нотуруускалыы сүгэн испитим. Саабын хаһан илиибэр ылбыппын олох өйдөөбөппүн. Хата, икки илиибинэн бобо тутан турар эбиппин.
Былыргылар «көрдөстөххө, халбарыйар үһү» дииллэрэ өйбөр киирэн кэллэ. «Мин эйигин кытары утарылаһар кыаҕа суох оҕонньорбун. Мин суолум – туспа, эн суолуҥ – туспа. Тыытыам суоҕа, миигиттэн тэскилээ, бар!» – диэн иккитэ-хаста көрдөһөн көрдүм. Онно тыа адьырҕата, соһуйан, уолуйан тахсыбыт баҕайы, истиэ, өйдүө диэтэххит дуу? Уордаах хаана оонньообут күтүр өссө эбии биир хардыыны иннин диэки атыллаата, хахыйахтарбар субу ынан кэллэ. «Өлөр күнүм дьэ кэлбит эбит. Муҥ саатар, биирдэ эмэ ытан, утарсан көрүөххэ», – диэн санаа кылам гынна. Аны туран, сааны туһаайдахха, туора охсон кэбиһэр үһү диэн кэпсииллэрин өйдүү түстүм. Онтон синэ биир диэт, икки илиибинэн туоһапкабын ыга тутан баран, айаҕын туһа дии санаат, ытан саайдым. Кыҥыы сатыыр бокуой кэлиэ дуо? Туһулуу тутаат, чыыбыһы эрэ тардыы этэ.
Ити ытааппын кытары, киһи куйахата күүрүөх, часкыйан сатарытта, хайдах эрэ дөйүөрэн тура түстэ. Онуоха сүрэҕэ манан буолуо диэн, туһулуу тутаат, иккитэ түөскэ ыттым. Эһэм эмиэ сарылаата. Ол сарылаабытыгар хантан эрэ биир ытым ойон кэлэн – окумалыгар, иккис ытым көхсүгэр түстүлэр да, тиэрэ тардан түһэрдилэр. Эһэ икки ыппын ыһаттаан кэбистэ уонна биир эдэр ыппын ытыран баран сахсыйбытынан барда. «Ытым оҕотун сиэн эрдэҕин!» дии санаат, били хахыйахтарым кэннилэриттэн туран, хонноҕун анныгар иккитэ ытан субуруттум.
Ити кэннэ ыттарым үрдүгэр түспүттэрин эмиэ ыһаттаан эрэрэ баара да, биирдэ өйдөөбүтүм, тобукпуттан умса тардан түһэрдэ.
Онтон айаҕын кытарчы аппытынан, субу сирэйбэр түһэн эрэр эбит. Сирэйбин саралыы тардыа, харахпын хадьырыйыа диэн, хаҥас илиибинэн эһэм хабарҕатын бобо туттаҕа буоллум. Уҥа илиибэр туоһапкабын тута сылдьар эбиппин. Хаҥас илиибинэн эһэм хабарҕатыттан халбарыччы анньа сатаатым да, түүтүттэн халтарыйан ньылбы барда. «Дьэ бүттүм» диэх курдук санаан, туоһапкабын ыһыктаат, туох баар күүспүнэн уҥа илиибинэн хабарҕатыттан тутаат, үөгүлээбитинэн түүрүллэн-түүрүллэн баран, икки атахпынан иннин диэки тэбэн саайдым. Кыылым өс киирбэх төбөтүн оройунан барда. Ойон туран, саабын хаба тардан ылаат, ыттым. Кыһайбыт курдук, ботуруона бүтэн халбыт эбит.
Ыттарым барахсаттар ол тухары охсуһа сылдьаллар. Ботуруон уктан, ыттарбын быыһылаан сылдьан, кыылым хамсаабат буолуор диэри ытыалаатым. Эһэбин өлөрөн баран кыылбын астыам дии санаабытым, уҥа атаҕым ыбыс-ыарахан, хаҥас илиим олох сэниэтэ суох, тугу да кыайан туттарбат. Саатар, уҥуоҕум да хамсаабыта сүрдээх, сап-салҕалас буолбуппун.
Аппын нэһиилэ миинэн, үүтээммэр тиийэн, туохха-туохха түбэспиппин аттара санаан көрдүм. Илиим-атаҕым баастарын чинчийдим. Кыыл хаҥас харыбын хадьырыйбыт, биир аһыыта илиим чочур уҥуоҕун батары ытырбыт. Хаҥас окумалбын уонна харыбын баппаҕайынан батарыта баттаабыт. Илиибэр биэс дириҥ баас баар эбит. Атахпын уһулан көрдүм. Тилэхпэр биир дириҥ тиис суола баар. Арааһа, били, арҕаҕы дьөлө үктээн түһэрбэр ытырбыт. Онтон атахпын ороон истэхпинэ, бөтөҕөбүн баппаҕайынан сырбаппыт. Били, тобукпуттан кэбэҕэс баҕайытык түҥнэри тардан түһэрэригэр тобукпун хадьырыйбыт эбит. Атаҕым олус элбэх иэмэ-дьаама биллибэт баастаах этэ.
Кэлин төбөтүн уҥуоҕун көрбүппүт, бастаан ыппыт буулдьам биир үөһээ тииһин тосту көтөн, хаҥас иэдэһин уҥуоҕун хайа тэппит этэ. Ол эмсэҕэлэнэн, дөйө сылдьар буолан, ситэри анныгар баттаабатах эбит.
Сүрэҕэр үс буулдьа суола баара. Бу 5-6 саастаах, олус сэрэх тыһы адьырҕа этэ. Ол иһин буорун кистээн чэмпэрээк быыһыгар ыһан кэбиспит. Баҕар, көстүөҕүн хаар саптаҕа».
Ити курдук урукку фронтовик А.М. Петров уолуйумтаҕайа суох, кыанар, сылбырҕа буолан, тыа адьырҕатыгар былдьаппатах. Александр Михайлович төрүттэрэ күүстэринэн аатыраллара. Эбэтэ, аҕатын ийэтэ, Мырбыкы эмээхсин диэн этэ. Көмүлүөк оһох биир хонук оттор маһын албан хатыһынан биирдэ сүгэн киирэрэ үһү. Ити эмээхсин уола, Александр аҕата Баһыак Мэхээлэ, Сиэйэ таҥаратын дьиэтин 25 бууттаах куолакалын, убайа Молоорус Сэмэнниин куоталаһан, тобугар диэри көтөхпүт.
Иван Иванов.
