Эдьигээн тулуурдаах дьонун туһунан

 

   80-с сс. ортолоро. Сэбиэскэй былаас, тутул туругуран турар кэмэ. “Эдьигээн” сопхуос эмиэ ол сиэринэн сайдан, чэчирээн олорор кэмэ.

   Өрүс уҥуор Дьааҥы хайаларын тэллэҕэр үгүс таба турара. Биир саас ыам ыйын иккис аҥаа­рыгар быһыылааҕа, сопхуос салалтатыттан суһал иһи­тин­нэ­рии киирдэ – Оручаан үрэх ба­һынааҕы ыстаадаттан таба­һыт Баһылайап сүппүтэ уонтан тахса хоммут. Кинини көрдүү МИ-8 бөртөлүөтүнэн сопхуос охотоведа Мэхээлэ Дьө­гүөрэп­тиин мин барар буоллум.

   Бастаан Оручаан төрдүгэр баар ыстаадаҕа түһэн бири­гэдьиири ыллыбыт уонна үрэх уҥуор хаһаас бородуукта хараллан турар лаабыһыгар киһи­битин көрдүү көттүбүт. Кэпсээбиттэринэн, Баһылайап сэтиилээх табанан ол лаабыстан бородуукта ыла баран баран төннүбэтэх, сүтэн хаалбыт.

   Лаабыстаах сирбитигэр кэлэн, түһээри эргийэ сылдьан маннык көрдөөһүҥҥэ, бөртө­лүө­түнэн кыылы сонордуурга элбэхтик эриллибит киһи – Мэхээлэ – тэйиччи соҕус харыйа быыһыттан быыкаа буруо унааран тахсарын өйдөөн көрөн, ол таһыгар ырааһыйа сири булан түстүбүт.

   Ол түһэн, талах быыһыгар отууга уотун күөдьүтэ сатыы сытар киһиэхэ хааман тиийдибит. Баһылайаппыт олох иэдэйбит, «киһи аатыттан ааспыт» диэххэ сөп. Аччыктаан, тоҥон-хатан уҥуохтаах тириитэ эрэ хаалаахтаабыт. Аны туран, уҥа буутун уонна хаҥас илиитин таҥас өрбөҕүнэн эриммитэ хаан өтөн тахсан лаҕыыр курдук хатан хаалбыт, дэлби киртийбит. Турар да, саҥарар да сэниэтэ суох. Арай биһигини көрөн үөрбүтүн бэлиэтэ – саҥата суох ытаан ыгдаҥныыра.

   Итиччэ үлүгэри көрөн туруохпут дуо? Тута киһибитин быы­һыыр мучумааҥҥа түстүбүт. Букатын кыаммат, сыккырыыр тыына эрэ хаалаахтаабыт ки­һи­ни икки өттүттэн көтөҕөн, бөр­төлүөккэ илдьэн сытыардыбыт да, ыксал бөҕөнөн быһа Эдьи­гээҥҥэ көттүбүт. Манна туох алдьархайа буолбутун бы­һаа­рар, быһылаан буолбут сирин сирийэн көрөр, боротокуол эҥин толорор бириэмэ да суох буолла. Аны киһибиттэн быһаа­рыы ыларым эмиэ кыаллыбат. Онон сирин-уотун ойуутун өй­бөр эрэ хатаатым. Маннык тү­гэҥ­ҥэ, урут да буоларын курдук, боротокуолу тиийэн баран, кэбиниэккэ да олорон наллаан суруйуохха, “уруһуйдуохха” сөп буоллаҕа. Итинниккэ элбэхтик эриллибит, үөрүйэх дьоммут. Саамай сүрүнэ – Баһылайап тыыннаах хаалыан наада.

   Хата, киһибит этэҥҥэ кэлэн, авиапорка күүтэн турар суһал көмө быраастарыгар туттараммыт, дьэ өрө тыынныбыт. Ол да буоллар тыыннаах хааларыгар эрэлбит ончу суох.

   Дьолго, үс хонон баран, Баһылайаппыт “тиллэн” кэллэ. Быраастар “кэлэн көрсүөххүн сөп” көҥүллээтилэр. Оттон оччону истэн баран олоруом дуо, балыыһаҕа тиийэн, эмсэҕэ­лээччибин көрсөн, хайдах-туох алдьархайга түбэс­пи­тин быһааран кэллим. Онтум маннык буолбут эбит.

   Саас уу-хаар тахсыан, үрэх­тэр устан халаанныахтарын иннинэ табаһыттар сайыҥҥы ыстаадаларыгар көһөр кэмнэрэ кэлбит. Баһылайап тэйиччи базаҕа үрдүк лаабыска хараллан сытар бородууктаттан бурдук ылан баран, са­ҥа ыстаадаҕа айанныахтаах эбит. Арай лаабыска кэлбитэ, хаһаастаах сирин таһы­гар субу тэпсиллибит “тыа кыр­дьаҕаһын” суола баар үһү. Ба­һы­лайап ол кыр­дьаҕас үөһэт­тэн кууллаах бурдуктары соһон түһэрэн тырыта тыыппыт суолун-ииһин көрө-чинчийэ сырыт­таҕына, сыыр анныттан эһэтэ бу тахсан кэлбит. Онуоха Баһылайап, соһуччута бэрдиттэн уолуйан, биир уостаах доруоп саатын ханна өйөннөрбүтүн умнан, саҥатыттан матан, биир сиргэ хамнаабакка туран хаалбыт. Кыыла, муннун үөһэ хаҥнаҥ­ната-хаҥнаҥната, утары киирэн испит.

Биһиги киһибит ханна да куотар сири тобулбакка, муҥ саатар, үөһэ лаабыска ыттар өй киирбэккэ, икки илиитинэн төбөтүн хаххалыы туттаат, турбут сиригэр умса баран түспүт. Онуоха эһэтэ, лэппэрдээн кэлэн, киһини сытырҕаан, муннунан анньыалаан көрбүт. Онтон сытар киһини эргитээри ата­ҕынан ойоҕоһуттан тардыалаа­бытыгар Баһылыйап ыарыы­тыттан уонна өсөһөн хамнаан биэрбит. Ону кытта кырдьа­ҕас киҥинэйэ түһэн баран, Ба­һылайабы буутуттан, хаҥас илиититтэн уонна ойоҕоһуттан ытыртаабыт, эбиитин ытыран баран илгиэлээбит. Киһи өйүн сүтэрэн кэбиспит.

   Төһө өр оннук сыппытын өй­дөөбөт. Арай өйдөнөн кэлбитэ, эһэтэ чугаһынан көстүбэт үһү. Инньэ гынан, нэһиилэ туран, маска өйөннөрө уурбут саа­тын булан, онон тайахтанан, кыра үрүйэ уҥуор табаларыгар үнүөхтээн тиийээхтээбитэ, кыыллара адьырҕаттан үргэн бэйдиэ барбыттар. Хайыай, ыраатар кыаҕа суох буолан, хойуу харыйа быыһыгар отуу оҥостон хоммут. Аны, сарсыарда уһуктубута, ойоҕосторо хам тутан, атаҕа-илиитэ иһэн хамсаппат буолбут. Ол иһин нэ­һиилэ чугастааҕы хаппыт маһы хомуйан кутаа оттубут уонна икки хонугу быһа лип сыппыт. Хата, эһэтэ биллибэтэх.

   Ол кэннэ аччыктаан кутта­нарын умнан, тайах мас оҥос­тон, сүүсчэкэ миэтэрэлээх сири күнү быһа үнүөхтээн, лаа­быстан куул түгэҕэр бурдук аҕа­лынан, онтун аҥаардастыы сии-сии, утаҕын чалбах уутунан ханнаран, ол сиригэр уон икки хоммут.

   Түүнүн кутаа уот таһыгар олорбутунан хонор, күнүһүн сылыйдаҕына, күн уотугар сыламнаан, утуйан ылар эбит. Онтон кэлин олох мөлтөөн, өйүн сүтэрэ-сүтэрэ, түлэкэдийэ сыт­та­ҕына, биһиги кэлэн быыһаа­быппыт.

   Баһылайап, балыыһаҕа икки ый курдук эмтэнэн, үтүөрэн баран ыстаадатыгар төннүбүтэ. Дьэ, кытаанах, тулуурдаах киһи диэ­тэҕиҥ. Ыстаадатын дьоно хас да хонук баран көрдөөн, саатар, үрэхтэр халааннаан, суолу быһан киһилэрин булбатахтар эбит этэ.

 

 

   Оччолорго билиҥҥи курдук аан дойду бүттүүн (глобальнай) итийиитэ саҕалана илик буолан, төһө да кулун тутар ый чугаһаатар, халлаан тымныытын тутан турара. Түүнүн биэс уонча кыраадыска тиийэрэ, күнүһүн барбах сылыйан, түөрт уончаҕа эрэ диэри түһэрэ. Онон куһаҕан таҥастаах киһи та­һыр­дьа өр сылдьыбат буолара.

   Дьэ, оннук кэмҥэ “Эдьигээн” сопхуос ыстаадатыгар биир күн табаһыт уолаттар бы­раага “туруорбуттар” уонна ол астара ситэн, иһэргэ сөп буолбутугар мустан бырааһын­ньыктаабыттар.

   Бүтүн бөтүөн “астаах” дьон икки түүннээх-күнү быһа өйө-тө­йө суох сылдьыбыттар. Онтон үһүс күннэригэр астара баранан тохтоон, төбөлөрө ыалдьан, балааккаттан тахсыбакка сытан баран, төрдүс күннэригэр дьэ өйдөрүн-төйдөрун булунан бэттэх кэлбиттэрэ, арай, биир киһилэрэ – Саадырын диэн табаһыттара – суох. Чугас эргин көрдөөн көрбүттэр да, ууга тааһы бырахпыттыы мэлийбит. Саатар, таба сылгылаан аҕалан суолун хайыахтарын хаардаах силлиэ түһэн, киһи суола буолуохтааҕар туох да көстүбэт буолбут. Хайыахтарай, ыксаан араассыйанан Эдьигээҥҥэ биллэрбиттэр.

   Кыһайбыт курдук, антах да, манна да “погода” суох буолан, туох да көппөт, сүппүт киһини ким да көрдөөбөт. Кэмниэ кэ­нэ­ҕэс сэттис күннэригэр силлиэ дьэ уурайан, табаһыттар икки аҥыы арахсан, табалаах сылдьан киһилэрин көрдөөн кө­рөллөр да, булбаттар. Хата, сарсыныгар бөртөлүөт көтөн, киһилэрэ ыстаадаттан кый ыраах тыыннаах сылдьарын булан ылан, Эдьигээҥҥэ балыыһаҕа туттараллар.

   Кэлин биллибитэ, Саадырын бырааһынньык саҕана дьонун кытары иирсэн баран, балааккаттан итирик тахсан бэйдиэ барбыт. Ол сылдьан, хайысхатын сүтэрэн аһара ырааппыт, онтон аны силлиэ-буурҕа түһэн, туох да көстүбэт буолан, мунан хаалбыт. Хата, киһиҥ өй ылан, хаары хастан утуйбут.

   Ол курдук, күнүс тоҥумаары хаамар, түүн тымныйдаҕына, хаар анныгар киирэн иттэр, утуйбута буолар эбит. Оннук курдук тугу да аһаабакка, тама­ҕын хаарынан илиттэ-илиттэ, сэттэ суукканы быһа аһаҕас халлаан анныгар сылдьыбыт. Хата, ахсыс күнүгэр бөртөлүөт кэлэн быыһаабыт.

   Дьэ, бу Саадырын диэн ки­һи олох туох да буолбатах этэ. Быраастар суһал көмө оҥороотторун кэннэ тута бэттэх кэлэн, сотору үтүөрэн, ба­лыыһаттан тахсыбыта. Ити курдук кытаанах, тулуурдаах дьон буолаллар эбит этэ, бу хоту дойдуга.

   Мин итинниккэ түбэһэрим буоллар, пахай, эһэни көрөөт, сонно сүрэҕим тохтуур. Оттон хаар анныгар биир түүн хайыам эбитэ буолла, билбит суох. Кэбис, итинниккэ түбэспэтэх түбэстин.

 

 

   Өссө биир хоту дойду дьонун тулуурун дакаастыыр, мээнэ киһи кыайбат сырыытын, түбэлтэтин кэпсиим. Ол – чугас доҕотторум, хоту дойду хоһуун уолаттара Бүөтүр Ыстапаанап уонна Баһылай Сэмэкиэп түбэспит алдьархайдара.

   80-с сс. саҕана Бүөтүрдээх Бааска Өлөөн сиригэр кыыл табалыы сылдьыбыттар. Оччолорго кинилэр отуччалаах эрэ, күөгэйэр күннэригэр сылдьар дьон. Олунньу ый буолан улахан тымныылар намырыы илик кэмнэрэ. Сарсыардааҥҥы дьыбарга уонна түүнүн 45-50 кыраадыска тиийэ тымныйталыыр эбит. Ол сылдьан уолаттар “бурааннара” алдьанан дуу, бэнсииннэрэ бүтэн дуу, аһаҕас халлаан анныгар сатыы туран хаалбыттар. Дьэ, ыарахан балаһыанньа буолбут.

   Тэҥнэһиэхтэрэ дуо, дьон баар сирин булаары суола-ииһэ суох сиринэн, тоҥуу хаары кэһэн, ыраах айаҥҥа туруммуттар. Өлөөн Саха сирин саамай улахан иэннээх улууһа, ол эрээри үс эрэ бөһүөлэктээх, ону да бэйэ-бэйэлэриттэн кый ыраах буоланнар, уолаттар табалаах эбэтэр “бурааннаах” булчут суолугар таба тайаннарбыт диэн санаалаахтар эбит.

   Саатар, хаар халыҥа, аһа­ҕас сиринэн типпитэ улахан моһуоктары үөскэппит. Инньэ гынан самахтарыгар диэри то­ҥуу хаары оймоон испиттэр. Ыраах хаамыахтаахтарын сэрэйэн, эрдэттэн олох утуйбаппыт, хаары сиэбэппит диэн сүбэлэспиттэр. Кырдьык, сылайан, эстэн иһэн, сытан утуй­дуҥ да, үргүлдьү бараҕын. Мин, өр кэмҥэ милииссийэҕэ үлэ­лээ­бит буоламмын, оннук түгэ­ни элбэхтик көрбүтүм. Быстаран тымныыга таһырдьа охтубут дьон бары кэриэтэ та­ҥас­тарын уста, сыгынньахтана сатаабыт буолааччылар. Оттон киһи хаары сиэтэ да, сүһүөҕэр охсон, начаас эстэр. Ол иһин Бүөтүрдээх Бааска хааман иһэн нуктуу-нуктуу, утуйан хаалан оҕуннахтарына, уһуктан кэлэ-кэлэ хаампыттар.

   Кэлин уһугар түлэкэдийэн барбыттар. Сотору-сотору харахтарыгар уоттар көстүтэлээн, кулгаахтарыгар “бураан” тыаһа куугунаан сордообут. Аны, иккис түүннэригэр бөрөлөр тү­бэ­һэн батыспыттар. Биһиги дьоммут төһө да кыл тыыннара эрэ ордон истэр, оннооҕор буолуоҕу көрсүбүт буолан, адьырҕалартан куттамматахтар. Хата, бөрөлөрө батыспахтаан баран, бэйэлэрэ сүтэн хаалбыттар. Кырдьаҕас булчуттар кэпсииллэринэн, бөрө – уһулуччу өйдөөх кыыл. Бэйэтин айылгытынан кыайар уонна сэниир эрэ булдугар сананар эбит. Бука, ол иһин уолаттар кинилэртэн куттамматтарын, күүстээх санаалаахтарын сэрэйэн бөрөлөр дьалты хаамтахтара. Өскөтүн онно куттас, мөлтөх дьон түбэспиттэрэ буоллар, бултаһаллара хааллаҕа.

   Бүөтүрдээх Бааска ити курдук тоҥуу хаары оймоон иһэн халлаан суһуктуйуутун саҕана “бураан” суолугар кэтиллэ түспүттэр. Халыҥ хаары тыыран испит дьоҥҥо чигдитийбит сиринэн хаамар дэлэлээх үчүгэй буолуо дуо? Уонна киһи баар сибикитэ биллибититтэн санаалара көтөҕүллэн, ол суолу батан, төһө да сыккырыыр тыыннара эрэ ортор, дьонноох сири булан тыыннаах хаалбыттар.

   Дьэ, бу түбэлтэни санаан көрүҥ. Икки түүннээх күн туос аччык, самаххар тиийэр тоҥуу хаары утуйбакка-сынньаммакка эрэ тыырыах диэтэххэ, ыарахан. Тыыннаах хаалар инниттэн алдьархайы кытары охсуһуу киһиттэн таһыччы күүс­тээх санааны, кыаҕы уонна күүһү эрэйэр. Бу уолаттарга ол барыта баар буолан, айылҕа тыйыс сокуонун кытары турууластахтара уонна кыайдахтара.

   Түмүкпэр бэлиэттээн эттэххэ, бу үс түбэлтэҕэ эрэ ах­тыллар дьон буолбакка, Эдьигээн дьоно бары даҕаны ити курдук кытаанах сырыыны сылдьа үөрүйэхтэр, олус тулуурдаахтар.