Куорат түгэҕэр икки этээстээх дьоҕус дьиэ кубарыйа өһөн турар. Манна туох да уларыйыы суох: килийиэн киирэр, онтон төһө эрэ кэм буолан баран сүтэн хаалар. Суох, туох эрэ күлүктээҕи санаамаҥ, киинэҕэ көстөр дэтэктиип эҥин буолбатах. Көннөрү, килийиэн сэниэ киллэринэн, уобарастаан эттэххэ, «өҥүн-түүтүн тупсарынан» баран, «көҥүл» олоххо тардыһыыта хайаан сүтүөй – Дьоллоох Дьокуускай «кэрэ-бэлиэ» сирдэринэн түһүнэн кэбиһэр.
Кини бу дьиэттэн барбытыгар ким да «хаарыаннаах киһибит бардаҕа» диэн суохтаабат. Онтон ый эҥин курдугунан дьүһүн-бодо, таҥас-сап буолан, ыы-дьаар сытынан аҥылыйан кэллэҕинэ, үлэһиттэр «оо, бу сордоох эмиэ кэлээхтээбит» дэһэллэр. Аһынааччы аһынар, сиилээччи сиилиир. Арыгы испэтэх, кэм өйдөөх буоллаҕына, үксүгэр элбэх ааттаһыы кэнниттэн син төттөрү ылаллар. Оччоҕо туох баар таҥаһын суйдаан ылан, кытта кэлсибит аргыстарын – уойбут-топпут харамайдарын «аад олгуйугар оргуталлар», бэйэтин эмиэ сууннаран-тарааннаран чөлүгэр түһэрэллэр. Эмчиттэр араас анаалыс ылаллар, эрэнгиэҥҥэ көрөллөр, туох эмэ ыарыылаах буоллаҕына, эмтээбитинэн бараллар. Килийиэн, «мүччүргэннээх сырыытын» кэнниттэн бу дойдуну буллаҕына, уоскуйан үөһэ тыынар: хаһааҥҥа эрэ диэри күн сырдыгын көрөр дьоллонноҕо. Киһиэхэ барытыгар итинник дьол тиксибэт. Ускул-тэскил барбыт дьону, этэргэ дылы, «быралыйбыты бырдах сиир, туораабыты тураах тоҥсуйар». Куорат хайа эмэ муннугар өлө сытар буомуһу ким да аһыйбат, милииссийэ да туохтан өлбүтүн дириҥник хасыһа барбат. Оттон куорат олоҕо биир кэм тигинэс: ким эрэ өлүө, ким эрэ төрүө, быһата, бары-барыта суруллубатах сокуоннаах, үөһээттэн ыйаахтаах.
Тэлгэһэҕэ 60-чатын ааспыт Доропуун кырдьаҕас кэдэрги кэлгиллэн ыһыы-хаһыы түһэрэ сытар, аттыгар толуу көрүҥнээх эдэр сержант дубинкатын имэрийэн ыла-ыла табахтаан бусхата олорор. Доропуун бэҕэһээ биэнсийэтин ылбыта, онтун содулугар түбэстэҕэ. Бу кырдьаҕас – манна саамай уһуннук олорбут килийиэн. Өйдөөҕөр Хонуктуур дьиэ араас ис-тас үлэтин барытын толорор. Кимиэхэ да куһаҕаны оҥорбута диэн суоҕа, хата, харчыланнаҕына, үлэһит дьахталларга кытта сакалаат, кэмпиэт тутуурданан тиийэрэ. Ол гынан баран ыйга биирдэ, оруобуна быыкаа биэнсийэтин биэрбит күннэрин чугаһыгар, хайаан да улаханнык итирэр, урукку дьоллоох олоҕун санаан ытыыр-соҥуур. Маныаха ким эмэ уоскутаары гыннаҕына, үөхсүбүтүнэн туран кэлэр. Бүгүн эмиэ ол хартыына хатыланна.
Эрэйиисэ милииссийэ уолга тиийэн: «Виктор, эрэйдээҕи аһын, кэлгиэтин сүөр», – диэн көрдөспүтүгэр, киһитэ сөбүлээбэтэхтии тугу эрэ киҥинэйэ-киҥинэйэ син босхолоото.
* * *
Бу биэс уончалаах, урукку кырасыабай дьүһүнэ өлбөөрө илик саха дьахтарын Хонуктуур дьиэҕэ килийиэнниин-үлэһиттиин бары кэриэтэ ытыктыыллар. Киниттэн ыйытааччы-сүбэлэтээччи үгүс буолар. Бэл, хаайыыттан саҥардыы босхолонон, барар сирдэрэ баҕана, кэлэр сирдэрэ кэлии үүтэ буолбут, наада тирээтэҕинэ, «аһыыларын килбэҥнэтэр» ыччаттар Эрэйиисэ тылын истэллэр. Бу дьахтартан хайдах эрэ сырдык сардаҥа кэлэргэ дылы: кинини кытта кэпсэттэххинэ, санаалыын чэпчиигин.
Эрэйиисэ син эмиэ атыттар курдук бу дьиэ килийиэнэ. Арыый атына диэн, арыгыны хаһан да испэт, табах тарпат, дьону кытта иирсэ-этиһэ сылдьыбат. Хайа сатанарынан, таҥаһын-сабын, уопсайынан, бэйэтин мэлдьи көрүнэр. Бу дьиэни булбута хаһыс да сыла.
Хоту син балачча учууталлаабыта. Эрэ атын дьахтарга оҕо оҥорон, устунан онтон сылтаан арахсыбыттара. Эрэйиисэҕэ Айыыһыта оҕолонор дьолу биэрэртэн тоҕо эрэ туттуммута. Ол оннугар тустаах үлэтигэр олоҕун бүтүннүү анаан, күнүн-дьылын билбэккэ аһарара. Үөрэнээччилэрин туһугар олус кыһаллара. Оҕолоро төһө кыахтаахтарын билбэккэ, туох идэни талалларыгар аахайбакка сылдьар төрөппүттэргэ тиийэн сүбэ-ама биэрэрэ. Саҥа үйэ кэлэн, омук тылыгар улахан суолта ууруллар буолбута. Үөрэнээччилэр интэриэстэрин көбүтэн, араас ньыманы туттан оскуолаҕа мэтэдьиис-учуутал аатын сүкпүтэ. Киһи үөрүөх, үөрэппит оҕолоруттан үгүстэрэ омук тылын факультетыгар туттарсан киирбиттэрэ. Арай... тус олоҕор табыллыбатаҕа.
Бу сылдьан бэйэтин саастыылааҕа сулумах киһини кытта билсибитэ. Олохторо маарыннаһар өрүттээх: бу киһи ойоҕо эмиэ атын киһиэхэ кутун туттаран арахсыбыт. Холбоспуттара уонна Дьокуускайга көһөн кэлбиттэрэ. Балантыын куорат биир уһугар хос дуомнааҕа. «Тапталлааххын кытта отуу даҕаны ырайга тэҥнээх» диэн өс номоҕо баар. Онон бачча дьиэ-уот көстүбүтүгэр үөрүүлэрэ сүрдээх этэ. Балантыын биир тэрилтэҕэ үлэ булбута, оттон Эрэйиисэ бэрэпиискэтэ суох буолан өр эрэйдэммитэ. Кэмниэ кэнэҕэс идэтинэн миэстэ булбута уонна эмиэ уруккутун курдук үлэ үөһүгэр түспүтэ. Ол эрээри дьоллоох олоҕо уһаабатаҕа. Балантыын арыгыга ылларбыта. Бэл, кырбыыр идэлэммитэ.
Эрэйиисэ оскуолаҕа хараҕа көҕөрбүтүн кириэминэн сотто-сотто тиийэрэ, кырбанарын кимиэхэ да кэпсээбэт этэ. Кэлиҥҥинэн эрэ күнүүлүүрэ күүһүрбүтэ, кырбыыра чаастатыйбыта. Оскуолатыгар мэлдьи көҕөрбүт сирэйдээх-харахтаах кэлэр, сороҕор уруогар кэлбэт учууталы сөбүлээбэт буолан барбыттара. Ити үөрэтэр оҕолоругар эмиэ бэриллибитэ. Устунан Эрэйиисэ учууталлаан бүппүтэ. Аны хайдах иитиллэрин толкуйдуур аатыгар барбыта. Биир сарсыарда турбута, Балантыына хап-хардьыгынас, тугу эрэ саҥара сатыыр курдук да саҥата иһиттэн тахсыбат, хараҕын эрэ чыпчыҥнатар. Бэрт эрэйинэн ыалларыттан төлөпүөннээн Суһал көмөнү ыҥырбытыгар чаас курдугунан кэлэн илдьэ барбыттара. Инсуллаабыт. Эрэйиисэ сыл аҥаарын быһа кыра оҕону бүөбэйдиир курдук эрин харайбыта. Баҕар, элбэх харчылааҕа буоллар, сыаналаах эминэн-томунан киһи гыныа эбитэ буолуо да, кыаҕа суоҕа. Маны этэн эрдэхтэрэ «тыс кылгас» диэн. Сол курдук Балантыын быстыбыта. Эрэйиисэ хайдах да гынан бэйэтэ көмөр кыаҕа суоҕа. Өлбүт киһини «Анараа дойдуга» атаарыы ороскуота үлүгэр элбэх этэ. Быстах-остох үлэлээн 5 тыһыынча кэриҥэ хамнастаах киһиэхэ, дьэ, сүрэ бэрдэ. Эрэйиисэ үҥэн-сүктэн Балантыын урут үлэлээбит тэрилтэтиттэн көрдөһөн (саатар, борогууллаан уурайбыта ырааппыт эбит – билиммэттэр), бэрт эрэйинэн Маҕан кылабыыһатыгар кистээбиттэрэ.
* * *
Өйүн-төйүн саҥардыы булунуох курдук буолан эрдэҕинэ, мааны таҥастаах эдэр киһи иномарканан астаран кэлэн «паапабыт дьиэтэ биһиэхэ хаалыахтаах, эн туора киһигин» диэн турбат дуо. Эрэйиисэ биирдэ «бабат» дии түспүтэ: кырдьык, докумуон быһыытынан кини бу хоско туох да сыһыана суох эбит. Бэрэпиискэ майыр суох, эгэ, саахса кэлииһи дуо. Абата диэн, сыл аҥаарын быһа ыарыылаабыта эбээт! Онно биир эмэ уруута кэлэн көрсүөх эбит! Оо, дьэ, дьиҥнээх эрэй буулаабыт киһитэ диэн кини баар эбит буолбат дуо?! Эрэйиисэ дуона суох малын ылан, хостон тахсан барбыта. Маҥнай утаа ханна түбэһиэх хоно сылдьыбыта, онтон бу дойдуну булбута.
Манна киһи олоруон сөп сирэ. Ол барыта бэйэҕиттэн тутулуктаах. Олорорун иһин харчытыттан туталлар. Дьиҥэр, уонча эрэ хоннорор бырааптаахтар эрээри, сир үрдүгэр үтүө санаа барахсан суох буолбатах, онон да биир үксүн баччаҕа кэлээхтээтэ.
Эрэйиисэ улууска олорор аймахтарыгар барыан баҕарбат. Онно, кырдьыга баара, ким да кинини күүппэт. Хайа сирэйинэн тиийиэй даҕаны урут сибээстэспэтэх буолан баран. Маннык түбэлтэҕэ үгүс киһи арыгы иһэн саппаҕырбыт санаатын сайгыыр идэлээх. Оннук эрэ толору. Оттон Эрэйиисэ ити туһунан саныан төрүт баҕарбат. Хайа, истэ-аһаата да олоҕо аллара диэки курулуу турара биллэр буоллаҕа дии. Ити Доропууну да ылан көрүөх. Икки үрдүк үөрэхтээх, уруккута син тос курдук дуоһунастана сылдьыбыт киһи айгыраан сылдьарын уон кылаас үөрэхтээх милииссийэ уол хантан билээхтиэй. Доропуун сааһыгар тиийдэҕинэ, ити уол билигин киэптээбитин аанньа хайдах дьүһүннэнэ сылдьыан арай айбыт таҥара билэрэ буолуо.
* * *
Эрэйиисэ убуорсуссалыырын быыһыгар омук тылыгар репетитордыыр. Бастаан ити иккис үлэтин саҕалыырыгар Интэриниэт-кииҥҥэ сылдьан биллэрии таһаарбыта. Төлөпүөнүнэн түргэнник булбуттара. Репетиторга наадыйар дьон, үөрүөхтэрин быатыгар, учууталлара дьиэлэригэр бэйэтинэн кэлэр эбит. Туттара-хаптара, үөрэтэрэ туох да оһуобай. «Университекка үлэлиир, арааһа, доцент эҥин быһыылаах» дии саныыллар. Арай таҥаһа эрэ хобдох соҕус. Чэ, ол туох буолуой, кылаабынайа, оҕолорун эрэ үчүгэйдик үөрэттин.
Эрэйиисэ көрдөҕүнэ, дьон кыахтаахтык да олороллор: дьиэ-уот, миэбэл мааны. Сорох ыалга, бэл, дьиэ көрөөччү баар. Били, Бразилия сэрийээлиттэн туох да уратыта суох. Төрөппүттэрэ оҕолоругар бары усулуобуйаны тэрийэллэрэ сүрдээх. Куукунаҕа буһа турар ас минньигэс сытыттан куртаҕа курдьугунаабытын билбэккэ да хаалар. Төһө да ымсыырдар, ити аска кини тиксибэт: эбиэттиир кэмнэрэ буолла да «бүгүн үөрэх бүттэ» диэн буолар. Ол аата, Эрэйиисэ мантан барыахтаах. Хонуктуур дьиэҕэ үксүгэр эт кэнсиэрбэтин кытта гречка буолар. Ол да баҕалаах. Биирдэ биир кыахтаах ыал балык миинин иһэрпитигэр моҥкурдаан, утуктаан өлө сыспыта. Өтөрүнэн итинник минньигэс миини иһэ илигэ. Кэпсээнтэн кэпсээн диэбиккэ дылы, биир үөрэнээччитэ сии сатаан баран, кыайан сиэбэккэ бырахпыт обургу соҕус хопчуонай халбаһытын суумкатыгар уктубуттаах. Аны уоран ылла диэхтэрэ диэн, олус да кыбыстыбыта. Хата, ким да кыһамматаҕа.
* * *
Эрэйиисэҕэ наадыйар төрөппүт элбээбитэ. Онон харчы да син киирэр этэ. Ол эрээри киирбит үбү муспат этэ: үксүн үөрэх босуобуйатын атыылаһара, дьонтон эргэ ноутбуктаммыта. Хонуктуур дьиэтигэр дьон «иэс» көрдөһөллөрө, биллэн турар, ону хаһан да төннөрбөт этилэр. Эрэйиисэ даҕаны дурда-хахха буолбут дьиэтигэр араас тэрээһиҥҥэ харчыны биэрэрин кэрэйбэт этэ. Онон үбэ даҕаны эбиллэн барбатаҕа, наадатыгар эрэ тиийэрэ. Төһө да бигэ хамнас буолбатар, репетитордыыра Эрэйиисэ санаатын олус көтөхпүтэ. Киниэхэ наадыйаллар! Үгүс киһи, чахчы наадыйар, былдьаһыктаах киһилэрэ эбит!
Бэлэмнээбит үөрэнээччилэрэ араас таһымнаах олимпиадаҕа мэлдьи бириистээх миэстэҕэ тиксэллэрэ. Арассыыйаҕа кытта миэстэлэспиттэрэ. «Университет доцена бэлэмнээбитэ буолумуна» дииллэрэ. Үрдүк сыбаанньалаах сорох учуутал ордугурҕаан, күрэстэһэн барбыта.
Омук тылын факультетыгар сокуоннайа суохтук харчы өлөрөр доцент туһунан үҥсүү сурук тигинээн тиийбитэ. Дьону барытын атаҕар туруорбуттара. Элбэх киһи уорбаламмыта. Куораттааҕы үөрэх управлениетыгар кимэ-туга биллибэт дьикти учуутал хайа оскуолаҕа саһа сылдьан үлэлиирин ирдэспиттэрэ. Булбатахтара.
Эрэйиисэ үлэлээбитин курдук үлэлиир. Убуорсуссалыырын сирбэт. Бириэмэтэ иллэҥ соҕус. Үлэтин үтүө суобастаахтык толорор. Тэрилтэ ыраас. Уонна, дьэ, туох диэн олуйсуохтарай?! Арай хайдах эмэ гынан олорор хос булбут киһи! Киһиэхэ дьол диэн таптыыр үлэтэ буолар эбит. Таптыыр үлэлээх буоллаххына, ситиһии булгуччу кэлэр. Оттон ситиһии – үөрүү төрдө, ол аата дьол. Туохха да аралдьыйбакка, санааҕа-онооҕо оҕустарбакка үлэни эрэ өрө тутуохха.
Кимиэхэ барытыгар эрэл кыыма диэн баар буолуохтаах. Бу кыым хаһан эрэ син биир кутаа буолан күлүбүрүө.
Бутукай.
