Хаары бүрүнэн турар харыйалар быыстарыттан үүс тириитэ бэргэһэлээх, хара ачыкылаах, санныгар харабыын сүгэһэрдээх бэрт төрөл киһи нөрүйэн таҕыста. Тула өттүн эргим-ургум көрүөлээт, иннин диэки тоҥуу хаары кэһэн, алаас ортотугар тахсан тохтуу түстэ. Аа-дьуо уонча хаамыылаах сиргэ санньыйан турар соҕотох хатыҥҥа хааман тиийэн харабыынын илиитигэр ылла уонна өр соҕус кыҥаан баран ытан түптэлиннэрдэ. Сылгы эрэйдээх, хаары хаһыйан аһыы туран, тоҥуу хаарга «күс» гына түстэ уонна аҕыйахтык тэбиэлэнээт, өлөн хаалла. Аһыы турбут сылгылар дьиикэй баҕайытык иҥэрсийэ түһээт, алаас ортотунан хаары өрүкүтэн бөтөрөҥнүү турдулар.
Киһи сиэмэх кыыл курдук чэпчэки-чэпчэкитик ойуур иһигэр сүтэн хаалла. Сотору соҕуһунан сыарҕалаах атынан өлө сытар сылгыга тибилитэн кэлээт, сыарҕаттан ойон түстэ...
* * *
Милииссийэ оройуоннааҕы отделениетын начаалынньыга майор Новиков Арамааны хоһугар ыҥыран ылла.
«Туох эрэ сорудаҕы биэрээри гынна быһыылаах» дии санаабыта оруобуна Новикова:
– Алыытап, эн Тиргэлээх дьонун-сэргэтин төһө билэҕин, ойуурун-сиһин? – диэн ыйытта. – Эн, төһөтүн да иһин, төрөөбүт дойдуҥ буоллаҕа дии, билиэх тустааххын. Кылгастык эттэххэ маннык. Тиргэлээххэ бэһис сылгылара сүппүт. Чугас эргин ол гынан баран бөрө-эһэ баара биллибэт үһү. Онон ким эрэ биитэр өлөрөр, биитэр ханна эрэ үүрэн илдьэр. Биир тылынан эттэххэ – уорар.
– Дьикти эбит. Ол гынан баран ким баччаларга, эт суоҕар дылы, өлөрүөҕэй? – Арамаан мунаахсыйда.
– Оннук эрээри, Алыытап, эт харчыга эмиэ эргийиэн сөп ээ. Ону өйдөө эрэ. Уонна өссө: тиийэн баран сылгыһыттары бэрэбиэркэлээ. Мэ, бу урут сууттана сылдьыбыт, 15-тии сууккаҕа сытан ааспыт дьоннор испииһэктэрэ, – майор Арамааҥҥа кумааҕыны туттаран кэбистэ.
Арамаан испииһэк ортотугар оҕо сылдьан таптаан муҥнаммыт Туйааратын сокуоннай эрэ Сэмэн Быртаахап аатын булан ылла.
– Дьэ, Алыытап, хомунан бар. Буруйдааҕы булуохха наада. Туох эмэ боппуруос үөскээтэҕинэ, сонно биллэрээр.
* * *
Тиргэлээххэ, төрөөбүт бөһүөлэгэр, кэлэ оҕустаҕа ити. Арамаан валеккатын туппутунан, сайдан-тупсан эрэр бөһүөлэк саҥа дьиэлэрин көрө-көрө, астыммыттыы өрө тыынан кээһэ-кээһэ, дьонун аах дьиэлэрин диэки хааман истэ. Хаһан эрэ кыра сылдьан кини ити суолунан ынаҕын уулата, уһун баҕайы быалаах тииҥ бэргэһэтин өрө анньына-анньына, тымныыттан сирэйин имэриммэхтии-имэриммэхтии сүүрэрэ. Онно ынаҕа атын ыаллар ынахтарын кытта харсан хачыгыратыһан баралларыгар уолуйан хаалара бу баарга дылы.
«Оһо! Ол саҥа улахан киэргэллэрдээх дьиэҕэ Туйаара Сэмэнин кытта олорор буолуохтаах». Арамаан хайдах эрэ үөрбүт-көппүт санаата сайҕанан хаалла. Таах даҕаны сэниэлээхтик олорор быһыылаах Сэмэниниин. Бэйэтэ үлэлээбэт, оттон маллара-саллара килэйэн-халайан сүрдээх үһү. Оттон миигинниин холбоспута буоллар, итинник маанытык олоруо суох этэ эрээри... Оо, дьэ, Туйаара, Туйаара...
Ааны аһан киирбитэ, аҕалаах ийэтэ уонна таһынааҕы ыаллар оҕолоро быһыылаах -- үс кыра оҕо кэчигирэһэн олорон аһаан ырааппыттар:
– Көр эрэ, Арамааммыт кэлбит дии. Чэ ыл, аһылыкка олор, – ийэтэ кэм да түбүгүрэн барда. Ыстапаан уола кэлбититтэн эмиэ санаата көтөҕүлүннэ.
– Чэ-чэ, эмээхсин, ыксатыма, олоруо буоллаҕа дии. Тыый!
Арамаан илиитин суунан баран остуолга кэлэн олордо уонна оҕолору төбөлөрүттэн имэрийтэлээн баран «кимнээх оҕолорой?» диэтэ.
– Саамай кыралара Чысхааннаах уоллара дии, маарыннаабат дуо? Оттон бу – Сиэҥкэлээх Мишка – Роберт оҕолоро.
– Дьоно уруокка баралларыгар биһиэхэ хаалларааччылар. Уонна оҕочооннорбут бэйэлэрэ даҕаны киирэ тураллар. Көр, биһигини өссө «эһээ», «эбээ» диэн ааттыыллар ээ, – Өкүлүүнэ Ыстапааны быһа түһэр.
Арамаан дьоно эмиэ инньэ диэбиттэригэр тугу да саҥарбата. Ол эрээри аҕалаах ийэтэ бэйэлэрин хаан сиэннэрин көрүөхтэрин баҕаралларын сэрэйдэ.
– Сылгы дьыалатыгар кэллиҥ дуо? – диэн аҕата тута дьыалаҕа көһөр.
– Ээх, онно.
– Мас кэрдээччилэр оҥордулар ини уонна ким буолуой. Кинилэр мантан тэйиччи ойуурга сыталлар, – ийэтэ аа-дьуо.
– «Мас кэрдээччилэр» диигин дуу?! Кырдьык, буолуон сөп. Ол гынан баран син биир бэрэбиэркэлэнэр суол буоллаҕа дии, аан маҥнай.
* * *
Аһаан, дьонун кытта ону-маны кэпсэтэ түһэн баран, Арамаан нэһилиэк Сэбиэтигэр тиийдэ. Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Дьөгүөр Уйбаныап киһи астынар наадалаах сонуннарын кэпсээбэтэ. Арай дружина начаалынньыга зоотехник Аппанаастыын уонна сылгыһыттардыын мас кэрдээччилэргэ тиийэ сылдьыбытын улаханы кыайбыт киһи курдук өр кэпсээтэ.
Арамаан бу кэнниттэн уһаппакка сылгыһыттарга сылдьыталаата. Майор Новиков уорбалаабыта сыыһа буолан таҕыста: иккиэн баартыйалаахтар уонна элбэх оҕолоох түс-бас ыаллар эбит. Эбиитин бу сылгыһыттарыҥ хомуньуустуу үлэ ударниктара буоллулар. Хата, кинилэр тиһэх сылгы хайа сиргэ сылдьан сүппүтүн сиһилии кэпсээтилэр.
Онуоха диэри дьыбар түһэн, халлаан хараҥаран, салгын хойдон барда.
Сарсыныгар, дьыбар көтүүтэ, Арамаан Сылгыһыт Миитэрэйдиин икки ыҥыыр атынан сылгылар аһыыр сирдэринэн, мас кэрдээччилэринэн айаннаатылар. Өр соҕус айаннаан, киэҥ алааска тахсан кэллилэр.
Миитэрэй Арамаан сирэйин-хараҕын тургутардыы көрөн баран, атын үрдүгэр олорон эттэ:
– Дьэ, кэллэхпит бу. Мантан саҕалаан аһааччылар. Үнүр бу эргин сүппүтэ.
Арамаан, атыттан түһэн сылгы үөрэ үлтү кэһэн кээспит хаардаах алааһын онон-манан тиийэн көрүтэлээтэ. Онтон:
– Бу эргин оттоох күрүө баар дуо? – диэн ыйытта.
– Суох, кыстык хаар эрэ түһүөн иннинэ барытын тиэйэн ылбыттара. Оннооҕор ыаллар кыбытык отторо суох.
– Оттон бөһүөлэктэн тахсан мас кэрдибэттэр дуо, холобур, саһаан эҥин?
– Суох, ким да саһааннаммат.
– Дьэ, дьикти. Оччоҕо ол ойуччу турар хатыҥ таһынан туох сыарҕата сылдьыбытай? Үнүр эһиги сэбиэти кытта сыарҕанан сылдьыбыккыт дуо?
– Суох, ыҥыыр атынан, өссө букатын атын сиринэн ааспыппыт.
Арамаан, атын сиэппитинэн, сыарҕа суолун батыста. Тула сылгы дэлби тэпсэн кээһэн, киһи суола ончу биллибэт, оннооҕор сыарҕа суола сүтэ-сүтэ көстөр. Салгыы тыраахтар суолугар тахсан кэллилэр, суоллара сүтэн хаалла. Арамааннаах, санааларыгар, тыраахтар суолун устун хаамыталаан көрдүлэр да, сыарҕа суола эрэ толору буолан биэрдэ.
«Дьэ, дьикти, көстөрүнэн буоллаҕына, сыарҕа суола алааска киирэн баран, салгыы барбакка төннүбүт. Сорох-сорох сиринэн суолу тарыйан, көмөн кэбиспит курдуктар. Ама, манна сылгыны өлөрөн баран, тиэйэн илпиттэрэ буолуо дуо?!»
– Миитэрэй, аккын баайан кэбис. Сылгыны өлөрбүт сирдэрин көрдүөх, баҕар, хаана тохтубутун булуохпут.
Арамаан сыарҕа киирбит суола дии санаабыт сиринэн тиийэн сылгылар хаспыт сирдэрин көрөттөөтө. Миитэрэй хаатыҥкатынан бөһүйбүт хаары тэбитэлии сылдьан тохтуу түстэ.
– Арамаан! Кэл эрэ манна!
Арамаан аҕыйахтык ыстаҥалаан кэлэн Миитэрэй хаспыт хаарыгар хаан тоҥон хаалбытын булла. «Даа, бу сылгы хаана буолуон сөп эбит. Оттон чугас эргин өссө туох баар эбитий?» Салгыы Арамааннаах көрдөөһүннэрэ туох да түмүгү биэрбэтэ.
– Чэ, мас кэрдээччилэргэ бара сылдьыахха, күммүт да ыраатаары гынна.
Арамаан тиийэ охсоору тиэтэйдэ. Кырдьык, этэллэрин курдук, мас кэрдээччилэр дьаһайыахтарын сөп. Тиийэн үчүгэйдик билиэххэ-көрүөххэ наада.
* * *
Чааһы эрэ кыайбатынан тыраахтар суолунан мас кэрдээччилэр сытар сирдэригэр чугаһаан кэлиилэригэр биир хара ыт үрэн моргуйа тоһуйда. Үүтээн иһиттэн андаатар истээх сэлиэччиктээх, арбайан хаалбыт баттаҕын тарбаҕынан өрө анньынан кээһэ-кээһэ, орто уҥуохтаах хара бэкир киһи тахсан кэлэн Арамааннааҕы атыҥыраабыттыы көрөн турда.
Аан таһыгар сытар буокка кураанахтаммыт бытыылкатын киэр тэбэн баран Миитэрэйгэ:
– Хайа, эмиэ кэллигит дуу? – диэтэ бэрт астымматах куолаһынан.
Арамааннаах Миитэрэй илии тутуһан дорооболостулар. Киһилэрэ, тас көрүҥүн курдук буолбакка, хата, бэрт сайаҕас киһи буолан биэрдэ.
Балаҕан иһэ кыараҕас, итии баҕайы. Түөрт киһи миин иһэ олороллор. Урут көрбүт киһилэрэ Миитэрэйи көрөн:
– Эмиэ сылгыгытын көрдүү сылдьаҕыт дуу? – диэн ыйытта.
– Ээх, – Миитэрэй барбах саҥа таһааран.
– Чэ, олоруҥ, асаһыҥ.
Арамаан эт сии олороллорун уонна истиэнэҕэ саалар ыйанан туралларын бэлиэтии көрдө. Аргыһын Миитэрэйи көрөн ылаат, эттэн кыратык быһан ылан сиэбитэ буолла. «Суох, сылгы этигэр маарыннаабат».
– Бу дьонуҥ тайах этин хаһааммыттар дуу тугуй, тоҕо эрэ онно майгынныыр, – диэтэ Арамаан оонньообута буолан.
– Эс, доҕор, тайах икки ынах этин араарбат буолбуккун дуу? Ынах этэ дии. Үнүр бу киһи Дойдуттан күтүөтүн аах идэһэлэриттэн киллэрбитэ, – диэтэ саамай кырдьаҕас көрүҥнээхтэрэ тараҕай оҕонньор.
– Ынах-ынах этэ, – диэтэ Миитэрэй Арамаан диэки көрөн аһараат.
Аччыктаабыта уонна, кырдьык, ынах этэ буолбутуттан Арамаан тото-хана аһаан барда. Аһыы олорон сээкэйи кэпсэттилэр. Кинилэр кэпсээннэриттэн тутуу маһын кэрдэллэрин уонна атын оройуоҥҥа бэлэмнииллэрин биллэ. Дьоно сыарҕалаах аттаахтар эбит. Ол гынан баран үс-түөрт хонуктааҕыта ханна да барбакка үлэлии сылдьыбыттар. Кырдьаҕастара урут сэриигэ сылдьан хаста да бааһырбыт саппаас старшината буолан биэрдэ.
Арамаан, доппуруос курдук ону-маны ыйытаары гынан баран, дьоммун өһүргэтиэм диэн, сылгыга сыһыаннааҕы чопчу тугу да ыйыппата. Туох да уорбаланары булбакка төннөргө тиийдилэр.
Айаннаан иһэн ис-иһиттэн бэркэ кыһыйа истэ. Кини ону-маны ыйыта да илигинэ ити кырдьаҕас быһа бааччы «эһиги урукку курдук сылгы дьыалатыгар кэлбиккит быһыылаах. Ол эрээри биһиги итиннэ туох да сыһыаммыт суох» диэн, Арамаан уорбалаабыт санаатын сонно сотон кэбистэ. Дьэ, ким буолуон сөбүй?! Кинилэр эти кэккэлэһэ сытар оройуоҥҥа илдьэн хайа баҕарар атыылыыр кыахтаахтар. Бары кыах барыта баар. Кинилэртэн атын ким буолуой?! Ол эрээри сылгыны өлөрбүттэрэ чуолкай быһыылаах.
Арамааннаах халлаан хараҥарыыта Тиргэлээххэ дэлби бөҕүөрэн, ырдьаччы тоҥон-хааһан кэллилэр.
БУТУКАЙ.
1969-1971 сс. аармыйаҕа сылдьан суруйбут «Эргиллии» диэн сэһэммиттэн.
