Бу сурукка кэпсэнэр дьон дьылҕата судургута суох. Дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө эрэ сыһыаннаах, бар дьоҥҥо ытыктатар, дьон киэнэ кэрэмэһэ олус бэркэ олорон ардыгар быстах дьылҕаланара, суорума суолланара киһини харааһыннарар... Тоҕо оннук буоларын, онно туох буруйдааҕын этэр кыах суох... Онон Дьылҕа Хаан ыйааҕа эрэ диирбитигэр тиийэбит.
Кэргэннии Петр Николаевич уонна Матрена Алексеевна, кыыстара Северина оройуоҥҥа, нэһилиэккэ эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ тиийэ биллэр, убаастанар, аптарытыаттаах дьон этилэр.
Ыал аҕата Петр Николаевич “Үөһээ Халыма” сопхуос салайааччытынан таһаарыылаахтык үлэлээн иһэн, үрдээн ССКП райкомун эппиэттээх үлэһитэ буолбута. Кинини ханна да көрүс — мэлдьи күлэ-сала, үөрэ-көтө көрсөр идэлээҕэ. Быыс булан олоххор-дьаһаххар тиийэ ыйыталаһар, үөрүүгүн үллэстэр, хомолтоҕун уҕарытар үтүө майгылааҕа.
Хайа да хампаанньаҕа Петр Николаевич тутаах киһи буолара. Ырбаахытын сиэҕин ньыппарынан, икки илиитинэн салгыны баһан ылардыы хамсанан, саһыгыраччы күлэ-күлэ кэпсээн-ипсээн бардаҕына, хараххыттан уу тахсыар диэри күлбүккүн бэйэҥ да билбэккэ хааларыҥ. Кини үлэтин кэннэ, өрөбүллэригэр, таах олорбот, сыппат буолара. Мэлдьи солото суох үлэлии, тугу эрэ оҥоро, бэрийэ сылдьааччы. Оттон булт туһунан тугу этиэҥ баарай? Утуйар ууну да умнан туран, бултуу диэн бараллара. Петр Николаевиһы Зырянка аатырбыт ытааччыларыттан биирдэстэрэ диэн билэллэрэ. Кини, дурдатын үөр анды, ээбиллэ эргийдэҕинэ, түһэрэ-хайыы барбакка, биэстэ эстэр аптамаатынан ытыалаан куһуйан, үөр улахан аҥаарын тэлгэтэлээн кэбиһээт, ботуруона бүппүт саатын уурбакка туран, эргичис гынаат, нөҥүө илиитинэн иккис сааны хаба тардан ылан, үөрдэрин сырсан түспүт андылары, ээбиллэлэри холботолуу-холботолуу, үөскэ киллэрбэккэ, хаптаччы биэртэлиирэ. Дурдаттан бииргэ тахсыбыт дьоно тыыларын тардынан, таабарга кэлэн, таҥас-сап уларыттан куурдунуохтарыгар диэри, Петя обургу кулуһунун оттон, кустарын үргээн, астаан хайыы-үйэ аһын-үөлүн тардыбыт, хоторбут буолара. Кини хампаанньатын остуолугар кирдээх иһит, ас тобоҕо диэн суох буолара. Ол курдук ыраас, чэнчис киһи этэ. Кустуу сылдьан:
– Чэ, уолаттаар, сөбүн бултуйдубут, аны сэниэ киллэринэбит. Күөмэйбитин илитэн, Байанайбытыгар махтанарбытын умунумуоҕуҥ, — диэт, бытыылкатын ойутан таһааран, күн диэки тутан сахсыйан ылара уонна – дурдаҕа Тэрэкэбит хаалла. Бүгүн баҕас чаҕылхай, биһигинэ да суох кэлбит куһу аһарыа суоҕа. Күнүһүн сынньанан, утуйан, киэһэ кус киириитэ уолбутун солбуйуохпут, – диэн күлэн кэккэлэтэрэ бу баарга дылы.
Алдьархай аана аһыллыыта
1981 с. ыам ыйын ортото. Сарсыардаттан уу куһугар бултааһын көҥүллэммит. Онон ким биэс-алта чааска матасыыкылынан, ким райком УАЗигынан күөллэригэр “15-с км” киирэр кэпсэтиилээхтэр. Бэҕэһээ киэһэ бэлэмнээбит дурдаларыгар күнүһүн аргыстара анды, үөл кус саҥа кырааскаламмыт мончууктарын киллэртээн, дьаакырдаан бэлэмнэтэлээбит буолуохтаах. Эбиэт кэннэ Петр Николаевич аргыстарыгар төлөпүөннээн: ”Эһигини кэтэспэппин, бэйэҕит тиийээриҥ, мин матасыыкылбынан киирээри сылдьабын”, – диэбит. Дьоно: “Тоҕо ыксаатыҥ, бииргэ барыахпыт”, – дии сатаабыттар. Кэргэнэ Мотя: “Аҕыйах чааһы күүтэ түһэн, дьоҥҥунуун барыаххын, туох ааттаахха ыксаатыҥ, күнүс туох куһа кэлиэй?” – диэбитин Петята истибэтэх курдук хомунан тахсыбыт...
Оо, Дьылҕа Хаан... Туох имнэнэн, ким ыҥыран дуу Петяны суорума суоллаабыта буолуой?! Ити тыраассанан кини төһөлөөх сылдьыбыта буолуой?! Этэргэ дылы, бу суолунан түүнүн фарата суох, күнүһүн хараҕын симэн да баран айанныыр кыахтаах этэ эбээт!
Аргыстара 15 км оҥоһуулаах суолунан өр гыныахтара дуо, таабардарыгар — Буорах ыскылааатын анныгар — тиийэн кэлбиттэр. Көрбүттэрэ, Петр Николаевичтарын тыыта күөл кытыытыгар тардыллан турар, бэйэтэ буоллаҕына суох! Инньэ гынан киһилэрин: “Тугун эрэ умнан төнүннэҕэ”, – диэн көһүтэ түһэргэ санаммыттар. Петялара суоҕун курдук суох. Онон, баҕар, көлөһөтө тэстэн дуу, матасыыкыла алдьанан дуу тардыллыбыта буолуо диэн, суоппардарын бөһүөлэккэ ыыппыттар. Сотору буолаат, суоппардара уолуйан ахан төннүбүт: “Киһибит куһаҕан буолбут, арбыыта аннынааҕы эргииргэ (14 км) матасыыкыла түҥнэстэн, кутуу суол хаҥас ханаабатыгар түспүт”, – диэн кэпсээбит. Сонно тута кэлэн көрбүттэр. “Урал” суол кытыытынааҕы талахтары курдары көтөн үөһэттэн аллара быраҕыллыбыт. Бүттэҕэ ол...
Кини тоҕо суол уҥа өттүттэн хаҥаска тахсан, буолаары буолан, талахтары көрбүтүнэн туора тахсан саахалланна? Аны туран, алҕаска диэх иһин, охсуллар тааһа, чугаһынан дьөрү чөҥөчөгө да суох. Олорбутунан түһүү... Сүрэҕэ тохтоон дуу, өйүн сүтэрэн дуу матасыыкыла дьаалатынан барбыт буолуон сөп. Кини кэнниттэн кэлбит УАЗтаах дьон түҥнэстибит “Уралы” талахтарга мэһэйдэтэн көрбөтөхтөр...
Ити саас дьыл эрдэ кэлбитэ. Ыам ыйын 16-гар бэлиэр Ясачнай мууһа бара турара. Петр Николаевиһы дойдутугар — Арыылаахха таһааран харайбыттара. Дьоно-сэргэтэ олус аһыйан, олохтоохтор оҕолуун-кырдьаҕастыын бары мустан, хараастан туран, ытык киһилэрин тиһэх суолугар атаарбыттара. “Маннык соһуччу иэдээн аны хаһан да тахсыбатын, өлөр өлүү, хара дьай ырааҕынан тумуннун,” – диэн, элбэх тыл-өс этиллибитэ. Ол эрээри...
Алдьархай ааспатаҕа...
“Куһаҕан кутуруктаах” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Петр Николаевич уонна Матрена Алексеевна икки оҕолоохторо — Севериналаах Юра. Кинилэр оскуолаларын бүтэрэн, көрсүөлэринэн, сэмэйдэринэн дьоннорун удьуордаабыттара. Уол авиапорка диспиэччэринэн үлэлээн наар хайҕалга сылдьар үлэһит буолбута. Северина өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр, элбэҕи эрэннэрэр үлэһит этэ. Икки оҕо тапталлаах ийэтэ санаабытын барытын ситиһэн, наар инники күөҥҥэ сылдьыбыта.
2001-2002 сс. СӨ Ыччат бэлиитикэтин министиэристибэтин биир салайар, тутаах үлэһитэ буолбута.
Северина өрүү туохха эрэ тиэтэйбит дуу, өрүһүспүт дуу курдук, тутуу былдьаспыттыы, элбэхтик командировкаҕа барсан, Саха сирин үгүс улууһугар сылдьыталаабыта.
Дьокуускай – Ньурба суола – бүтэһиктээх айан
Биир күн Северина эмиэ командировкаҕа барааччылар бөлөхтөрүгэр киирсэн УАЗ массыынанан Ньурбалыыр буолбута. Айан тухары аара суолтан өйүөлэнэ-өйүөлэнэ, утуйар-утуйбат ыккардынан айаннаан, иккис сууккаларыгар Ньурба кыраныыссатыгар үктэммиттэрэ. Сылайбыт, илистибит дьон, дьэ, үөһэ тыыммыттара. Дьаархан бөһүөлэгин ааһан, киэҥ, көнө суоллаах Ньурбаттан 30 км Суптурҕан суолугар киирэн, тиийиэхтээх сирдэригэр чугаһаан айанньыттар күө-дьаа буола, сэргэхсийэ түспүттэрэ. Эмискэ массыыналара туох да биричиинэтэ суох эргичийэн кулахачыйа-кулахачыйа, үрдүк кутуулаах суол уҥа ханаабатыгар түҥнэстэн баран, умуллан хаалбыта. Массыына иһинээҕи дьон уолуйан хаһыы-ыһыы буолбуттар, үрүт-үрдүлэригэр түспүттэр. Сорохтор массыына ойоҕос аана аһыллыбытынан таһырдьа эһиллэн, массыынаҕа баттаппыттар. Уҥуох үлтүрүйүүтэ, эчэйии, дөйүү... киһи тылынан сатаан кэпсээбэт алдьархайа. Арай Северина ытыыр, ынчыктыыр саҥата иһиллибэт... Оо, иэдээн! Охсуллуу улахана, баттатыы ыарахана Северинаҕа тиксибит. Өйдөөн көрбүттэрэ, кыыстарын сырдык тыына хайыы-үйэ быстаахтаабыт...
Элбэх дьонтон өлөр өлүү соҕотох Северина эрэйдээҕи илдьэ барбыта. Буолаары буолан, күрүлүүр күнүс, өлөр өлүү үүт-үкчү аҕатын илдьэ барбытын курдук суолга тоһуйбута.
Бу тугуй? Үөһээттэн ыйыы, хараҥа күүс дьайыыта дуу, эбэтэр Дьылҕа Хаан оҥоһуута дуу? Кырыыс, эккирэтии буолбатах. Буолуо суохтаах. Петялаах Северина хаһан да, ханна да, кимиэхэ да куһаҕаны оҥорботох үтүө дьон этилэр. Иккиэн ыраас, сырдык санаалаах мааны дьон.
Хайҕалга сылдьыбыт Юра уол кэлин үлэтигэр да, тус олоҕор да эмиэ табыллыбатаҕа. Дьиҥэр, кини уҥуох-арҕас, майгы-сигили өттүнэн көрбүт эрэ кэрэхсиэх, таптыах оҕото этэ. Ким тыла тиийэн, туора көрөн кинини моһуоктаабытын билбит суох. Эмиэ Дьылҕа Хаан ыйыыта диирбитигэр тиийэбит.
Ийэлэрэ Дьокуускайга кэлэн икки этээстээх мас дьиэ бастакы этээһигэр икки хостоох, мэлдьи аллараанан уу киирэ турар кыбартыыратыгар олохсуйбута. Үс сиэнин көрөн-харайан, атахтарыгар туруортаан, үөрэххэ киллэртээн иһэн, устунан бэйэтэ ааһан-араҕан биэрбэт ыарыыга ылларбыта.
Матрена Алексеевна олоҕун тиһэх күннэригэр диэри түбүгүрэн, санаа бөҕөҕө ылларан сытаахтаабыта. Аҕалара тыыннааҕа буоллар, саатар, киһилии дьиэлэниэхтэр этэ. Петр Николаевич барахсан куораттан ыҥыртаан бултаһыннарбыт, маанылаабыт дьоно куоракка балай эмэлэр. Тулаайах оҕолор, ыарыһах эбэ дьылҕаларыгар ити дьон истибэт кулгаах, көрбөт харах буолбуттара хомолтолоох. Хата, ол оннугар Северина үлэлээбит тэрилтэтэ кини оҕолоругар олус кыһаллан, ханнык да аймахтардааҕар, сорох төрөппүттээҕэр ураты болҕомтолоохтук сыһыаннастылар. Дьон үөрэхтээҕэ, өйдөөҕө психолог, педагог идэлэнэн, туспа дьон кыһалҕатын тэҥҥэ үллэстэллэрэ махталлаах суол.
Северина уонна Юра оҕолоро үөрэхтэрин бүтэрэн, үлэһит буолан төрөппүттэрин, эбэлээх эһэлэрин үтүө үгэстэрин салгыахтара диэн эрэнэбин.
Үөһээ Халымаҕа уһуннук үлэлээбит, “15 км” судьуйалар миэстэлэринэн биллэр тумуска бултаабыт үлэ бэтэрээнэ,
юрист Ю.И. Игнатьев.
2012 с.
