Түүкээн үрэҕин дьиктилэрэ
Булчуттар араас быһылааҥҥа, дьиктигэ түбэһэллэрин сэҥээрэн ааҕабын. Бу бэйэм түбэлтэлэрбин суруйарга холоннум.
Бастакы түбэлтэ 1989 с. буолбута. Убайым Баһылай Захаровтыын күһүн биир нэдиэлэ Түүкээн диэн үрэххэ тайахтыы бардыбыт. Кини сэбиэт сэкирэтээрэ этэ. Биир нэдиэлэҕэ уоппускатын тобоҕун ылла. Оччолорго тайах этин соҕотуопкаҕа туталлара. Рабкооп бэрэссэдээтэлэ Макаров биһигини көрсөн: «Соҕотуопка тайаҕын билиэтэ сыл аайы таах хаалар. Сырыы ахсын мөҕүллэбит, онон кытаатыҥ», — диэтэ.
Биир күн үүтээммит таһыгар кыра тайаҕы охтордубут. Күн эрдэ буолан, тайахпыт иһин хостоотубут уонна салгыы өссө бултаһа барар буоллубут. Эппитин киэһэ кэлэн иһэн ындан илдьиэхпит диэн быһаардыбыт. Халлаан барахсан тайахтыырга анаабыт курдук туран биэрбитэ. Күнүс куруҥ уутугар чэйдээтибит. Салгыы биир ыллыгынан баран истэхпитинэ, аҕам тайахсыт ыта Кырса үрдэ. Тайаҕы өйдөөхтүк үрэр буолан, ыыппат ыт этэ. Биһиги иһиллээн турдубут. Онтон убайым ыта уонна саҥардыы улаатан эрэр биир ыт холбоһон үрдүлэр. Биир сиргэ үрэллэр. Биһиги куруҥу кыйа бардыбыт. Хата, тыал утары буолан, адьас ыга тиийдибит. Көрбүппүт, биир байтаһын тыһы тайаҕы хаайан тураллар эбит. Ону охтордубут. Мин тиийэн хабарҕатын быстым уонна: «Чэ, Баһылай, сүлэ тур, мин холбо оҥоруом, манна лаабыстыахпыт. Баран иһэн анарааҥҥы тайаҕы ындан илдьиэхпит», — диэтим. Үөл маска тахсан саҥардыы кэрдэн эрдэхпинэ убайым ыҥырда. Туох буоллаҕай диэн тиийбитим, киһим: «Хайа, нохоо, мантыбыт атыыр тайах дии...» — диэн тоһуйда. Эс, хайдах оннук буолуоҕай диэн тайахха тиийэн кэлин атаҕын өрө тардыбытым, били «хаһаайыстыбата» бу сылдьар эбит. Соһуйан өлө сыстым. Онтон өй булан, төбөтүгэр тиийэн муоһун төрдүн тутан көрдүм. Онтукам муоһун оннугар, тириитин анныгар киһи сутуругун курдук лоппоҕордоох эрэ. Хомуолай тайах эбит. Көрүҥүнэн обургу, үстээх эҥин курдук. Үстээх атыыр сүүлүргээн, күһүн моонньун быччыҥнара силбэһэн, модьураан хаалааччы. Оттон бу атыырбыт хомуолай буолан дуу, атыырҕаабакка моонньо тыһы тайах киэнин курдук суптугур этэ. Бэйэтэ ырбатах, эмис баҕайы. Хомуолай тайах туһунан аҕабар, аатырбыт булчут Захаров Христофор Ивановичка кэпсээбиппэр: «Тайах элбээн, арааһынай баар буолла», — диэбитэ.
Ити түбэлтэ кэнниттэн үс-түөрт сыл буолан баран, аҕабын кытары Түүкээҥҥэ таҕыстыбыт. Биир күн ыттар тыһы тайаҕы үрбүттэрин тиийэн охтордум. Табахтаан баран сүлээри, баллырын араараары атаҕын көтөхтүм. Арай тайаҕым эмиэ атыыр эбит! Тыый, эмиэ хомуолай эбит дии санааммын, төбөтүгэр тиийэн муоһун төрдүн көрдүм. Онтукам муос дуомнаах даҕаны, бараан киэнин курдук дэлби эриллэн хаалбыт, түүтүттэн бэрт кыратык эрэ быгар эбит.
Өссө биир оҕус киэнин курдук муостаах тайаҕы аҕабын кытары Көмүс Бэргэһэ диэн сиргэ бултаабыппыт. Ону көрүөххэ сүөргү баҕайы этэ. Хайдах эрэ сүөһү сытарын курдуга. Ити сиппит, бэйэ тайах этэ. Маннык тайахтар сэрэхтээхтэр, атын атыыры кэйэн өлөрөллөр дииллэр.
Өссө биир кэпсиир түбэлтэм тайахха сыһыана суох. Аҕам өлбүтүн кэннэ, муҥхатын мин салайан илдьэ сылдьар буолбутум. 1998 сыл күһүнүгэр Түүкээн үрэх Үс Атах диэн сиригэр муҥхалыы тиийдибит. Тырахтарыыспыт Семенов Егор — күһүн аайы биһигини кытары тайахтаһар киһи. Ити күһүн кыайан быыс булан сылдьыспатаҕа. Онон сарсыарда туран сиргэ баран салгын сиэн кэлиэм, тыраахтары бэйэҕит хаамтараарыҥ диэтэ. Бэйэтэ Түүкээн уҥуор барда. Биһиги киэһэ эмис бэйэлээх собо буһардыбыт.
Дьөгүөрбүт боруҥуй буолуута кэллэ. Хайа, туохтааххыный диэн ыйытыыга киһибит биир сиэгэннээхпин диэтэ. Мин 1991 сыллаахха Красноярскайтан лаайка ыт оҕотун атыылаһан аҕалбытым. Ярик диэн ааттаабытым. Бу ыт ааттаах тайахсыт буолбута. Сиэгэн суолун булла да, хайаан даҕаны ирдээн, маска таһааран үрээччи. «Хайа, Дьөгүөр, ыттар тииккэ таһаардылар дуо?» — диибин. «Ээ, суох, ычыкын быыһыгар бары куолаан тута сылдьалларыгар тиийэн көмөлөстүм», — диэтэ. Кини бэйэлээх тоҕо маска ыттыбатах бэйэтэй диэн муодаргыы санаатым. Дьөгүөр атыттан аарыма улахан сиэгэни тутан аҕалла. Боруҥуйга тутан-хабан көрдөххө ыарахана сүр. «Чэ, үүтээҥҥэ киллэриҥ, аа-дьуо сүлүллүө» диэтим. Бэйэм арыый хойутаан киирбитим, дьонум сырдыкка көрөн сөҕүү бөҕөтүн сөхпүттэр уонна миэхэ аҕалан «бу кыылбыт илин атахтара суох, ол иһин маска хатаастыбатах эбит» диэн көрдөрдүлэр.
Уоскуйа түһэн баран сылыктаан, маннык быһыылаах диэн быһаардым. Бу сиэгэн бөрө хапкааныгар түбэспит буолуохтаах. Мин, син элбэх бөрөнү бултаабыт киһи, сабаҕалааһыммынан. Саҥа атыылаһыллыбыт бөрө хапкаанын сорох буута быһах биитин курдук сытыы буолааччы. Маннык сытыы хапкаан эстиитин күүһүгэр бөрө атаҕын быһа түһүөн сөп. Ол иһин үчүгэйдик көрөн, игиинэн аалан, мүлүрүтэн бэриллээччи. Оннук сытыы хапкааҥҥа сиэгэн саас ичигэскэ иҥнибит бадахтаах. Сиэгэн киис курдук иккилии атаҕын холбоон ойуолуур. Хапкааны кини сылдьар ороҕор ииппиттэр быһыылаах. Сытыы хапкаан сиэгэн икки илин атаҕын быһа охсубутугар сөп. Сиэгэн бэйэтэ, дьэ, бөҕө кыыл. Онуоха эбии саас ичигэс буолан, тыыннаах хаалбыт буолуохтаах. Кини обургу ол-бу куһаҕан сиэҥи сиэн, тайах түһэрбит муоһун кирэн сааһы аһарбыта буолуо. Манна даҕатан эттэххэ, тайах муоһун кыыл үксэ кирэр. Лаппа иҥэмтэлээх буолан сөбүлүүллэрэ буолуо. Сайынын атахтара суох сиэгэн от-мас силиһин сиэн, сир аһынан аһылыктанан сырыттаҕа. Өскөтүн, бу сиэгэни Дьөгүөр бултаабатаҕа буоллар, халлаан тымныйыыта син биир быстыах этэ. Кини да буоллар, хаар халыҥаатаҕына, аһылык булара ыарыах этэ.
Ити курдук биһиги тыйыс тайҕабытыгар араас дьиибэ кыыллар көстөллөр, дьикти түбэлтэ тахсар.
Никита ЗАХАРОВ. Үөһээ Бүлүү, Боотулуу.
Халымаҕасааскы хааска
70-с сылларга үлэлиир сири талларбыттарыгар Аллараа Халыма Черскэй диэн бөһүөлэгин талбытым. Ол саҕана туундара үлэhиттэрэ, табаhыттар барахсаттар күннээн-күөнэхтээн да олорбуттар эбит. Ити сылларга табаҕа улуус көрдөрүүтэ муҥутаан үрдүү сылдьыбыта. Кыhамньы, сыhыан ол сиэринэн этэ. Туундара былаhын тухары факториялары – атыы-эргиэн туочукаларын — аһан үлэлэппиттэрэ. Арааhынай дэписиит табаардары, омук миэбэлигэр тиийэ маҥнай табаhыт ылара. Сылга иккитэ элбэх эмчит бөртөлүөтүнэн ыстаадалары кэрийэн бэрэбиэркэлииллэрэ. Агитбиригээдэлэр (АКБ) саҥа киинэни аҕалаллара, лиэксийэ ааҕаллара, кэнсиэр көрдөрөллөрө. Туустара дуу, табахтара дуу, чэйдэрэ дуу бүттэҕинэ биитэр тымныйан, алҕаска ытырдан да кэбистэхтэринэ, ыстаада биригэдьиирэ араассыйанан бөртөлүөт ыныртарара. Билигин сааhырбыт табаhыттар «хомуньууhумҥа олорон ааспыппытын билбэккэ хаалбыппыт» диэн күлсэллэр.
АКБ тойоно табаарыстаах этим. Ол киһим оруобуна хаас көҥүлүн кэмигэр: «Хаастыаххын уонна табаhыттар олохторун көрүөххүн баҕарар буоллаххына, сэттис ыстаадаҕа түөрт хонукка илдьэн быраҕыахпын сөп», — диэтэ. Оччолорго кэргэнэ суох этим, онон биир бэйэбэр элбэх куhу-хааhы ныһыйар санаа да суоҕа. Онон сүүс ботуруону уонна саҥа атыыласпыт аптамаат МЦ-12 саабын, аҕыйах хаас мончуугун (паньыара) ыллым. Оччолорго ыстаадаҕа элбэх киhи үлэлиирэ. Табаларын икки симиэнэнэн харабыллыыллара, ону таhынан настаабынньык диэн кырдьаҕас табаhыттар баар буолаллара. Ыстаадаҕа хас да тордоҕунан олорооччулар.
Бөртөлүөттэн түhээт, хаастыы кэлбит киhи быhыытынан, биригэдьииртэн хаас төһө биллэн эрэрин туоһуластым. Онуоха биригэдьиирим: “Сонуҥҥа күөстэнэргэ эрэ бултанааччыбыт. Чуум үлэhиттэрэ үргүүллэрин да ыарырҕаталлар. Бачча ыраах төрүү-ууһуу кэлбит барахсаттары соччо бултаспаппыт, ботуруоммут да кэмчи”, — диэн баран, биир Костя диэн уолу ыйда. Өссө: “Биир хаа ботуруоҥҥа биир хааhы бултаан биэриэн сөп”, — диэтэ. Мин, бачча ыраах дойдуга бултуу диэн ааттаан кэлэн баран, бэйэм да бултуур инибин дии санаатым. Эмиэ да саарбахтаан, икки хааска атастаhабын диэн, уолбар сүүрбэ ботуруону туттаран кэбистим. Бэйэм хайдах бултаан дьаабыламмыппын манна суруйбаппын. Аптамаат саанан бастакы бултааhыным буолан, түөрт-биэс ытыыбын кураанахха таһаарарым элбэх быhыылааҕа. Икки хонукка хаастаан, 80 ботуруоммун салгыҥҥа тэбээн, биэс хааhы дэҥнээбитим.
Онтон, дьэ, Костя хаастыыр буолла. Күн балайда үрдээбитин кэннэ кыракый таба тэллэҕин кыбынан, оччолорго муода буолбут спидола радиоприемниктаах, эмиэ да нууччалыы халыҥ баҕайы кинигэлээх, тордохтон чугас булгунньахха барда. Бүнүөкүлүнэн киhи үчүгэйдик көрөр сирэ. Онон киhибин хайдах хаастыыр эбит диэн кэтиибин. Булгунньаҕар тиийэн баран, биhиги курдук дурда оҥостон, мончуук туруоран мачайдаммата. Били, табатын олбоҕун тэлгэннэ, араадьыйатын холбоон, кинигэтин ааҕа-ааҕа, эмиэ да тиэрмэһиттэн чэй кутта-кутта сытар. Хаастыы кэлбит киhиэхэ маарыннаабат, хата, сынньана кэлбит киhи курдук. Испэр “ити булгунньахха хаас тугу көрдөөн чугаhыай?” дии саныыбын. Күн уота сылытан, ньамах тахсыыта хаастар дьэ көтөн киирэн бардылар. Мин көрдөхпүнэ, айан хааhа барыта, туора да көтөн иhэр хаастар бары киһибэр чугаhаан, намтаан, ыттаран ааhар курдуктар. Кэнники дьонтон истибитим, хаастыы саҥаран ыҥыран ылар эбит. Ити курдук икки-үс эрэ чаас бултаан, сүүрбэ ботуруону бүтэрэн, биэс хаастаах тиийэн кэллэ. Дьиҥэр, ботуруонун аахтара да бултуох киhи саата боростуойа бэрт буолан биэрдэ быһыылааҕа. «ИЖ-57» диэн биир уостаах, дьэбин быһа сиэбит саалаах этэ.
Мэхээлэ ХОТУУРАП, биэнсийэлээх.
Бөрөнү бултааһын уратыта
Бөрөнү бултааһын үчүгэй тэрээһини эрэйэр. Ол курдук саІа «Буран», дэлэй бэнсиин улахан оруоллаах. Хапкаан, имигэс синньигэс торуос хааччыныахха наада. Бөрө баар сиригэр олохсуйан бултуур ордук.
Бураанынан бултуурга кулун тутар, муус устар ыйдар табыгастаах буолаллар. Бөрө буулуур ыстаадатын табаларын улахан хайата суох сиргэ мончуук курдук туруораҕын уонна ырааҕынан бураанынан суол таһаараҕын. 15 км буола-буола хаһаас бэнсиин хааллараҕын. Бөрөлөр ханна сылдьалларын кичэйэн үөрэтэҕин. Кулун тутар кубулҕаттаах тыаллаах-буурҕалаах күннэригэр адьырҕалар ити суолгун быһа охсон ааспыттарыгар түбэһэҕин. Дьэ, уонна күн ахсын дьаныһан туран эккирэтэҕин. Манна икки бурааннаах кыттыгас наада. Удьуор бөрөһүт баар буолар. Сыбыдах, үчүгэй бураанынан тоІуу хаарга бөрөнү ситээри эккирэтэҕин. Иккис бурааннаах киһи чэпчэки сыарҕаҕа саппаас уматык, өйүө тиэнэн батыһар. Бөрөнү эккирэтэн кый ыраах охсуллаҕын, онно оһолтон сэрэхтээх буоларыҥ ирдэнэр. Бөрө куотарыгар хайа да үрдүгэр тахсар, киэһэрдэҕинэ, онно хоннороҕун, онтон эрдэ суоллаабытынан бараҕын. Үчүгэйдик эккирэтэн бултаһар киһи үөр бөрөнү уон хонук иһигэр ситэр, онуоха үчүгэй былаан, тэрээһин наада. Туһах, хапкаан иитэр ордук, улахан эккирэтии кэмигэр ыксыы сылдьан аа-дьуо түбэһиэн сөп.
Сайыннары үлэ оҥостон бултаһыахха. От үүнэрин саҕана орох тэбэр, уйатын чугаһын диэки суола түмсэр, ону ырааҕынан аргыый аҕай хайаҕын. Уйатыгар чугаһаабаккын уонна талахтаах сиргэ ойоҕоһуттан үөмэн тиийэн оту тэпсибэккэ туһах иитэҕин. Туһах аллараа үрдүгэ 25-30 см буолар, кэтитэ 25-30 см, ис сырдыга 60 см буолар уонна түһүүгэ, эрийэ көтүүгэ эмиэ иитэҕин, оччоҕо билбэккэ түбэһэр. Биирдэ биэс туһаҕы ииппитим, онно утуу-субуу үс бөрө иІнибитэ. Кырдьаҕас табаһыттар наар айылҕаларын билгэлии, көрдөһө сылдьаллара. Ыстаада маршрутугар биир эмэ бөрө олохсуйдаҕына, ол эрээри тыытыспат буоллаҕына, айылҕаттан көрдөһөллөрө. Ол бөрө биирдэ эмэ аккыраІ табаны сиир, ол оннугар кини атын кэлии бөрөнү чугаһаппат, баарын биллэрэн ыырын иһигэр хаамар, сүөкэнэр. Атын сиртэн кэлбит бөрө “манна хаһаайын баар эбит” диэн ааһа турар. Бу олохтоох бөрөҕүн үгүстүк көрсөҕүн, кэтээн көрөҕүн, олустаары гыннаҕына атыннык кэпсэтэҕин, буруйун иһин бултаһаҕын. Олохтоох эһэни кытта эмиэ итинник сыһыан наада. Табаһыттары, сылгыһыттары түмэн, үчүгэй бурааны булан, уматыгынан кыттыһан бултуур хайдах кыаллыбат буолуой?!
Бөртөлүөтүнэн бултааһын ороскуота олус улахан. Бу үбү бөртөлүөт көтүөхтээх улууһугар биэрдэр, бураан, уматык боппуруоһа быһаарыллыах этэ. Эбэтэр бөрөҕө дьоҕус бөртөлүөт үлэлиирин ситиһиэххэ.
И.Е. СЛЕПЦОВ.
