Арыылаах алаадьынан бырахсыа

 

 

 

   Эдэр ыал аҕаларын кырдьаҕастарын кытта бииргэ олороллоро. Кыысчаан өйдүөҕүттэн эбэлэрэ Сүөкүлэ уҥуоҕун ыарыыга быһа сиэтэн, тэллэх-суорҕан киһитэ эбит. Онон эһэлэрэ дьиэ ис-тас үлэтин толороро: сүөһүтүн көрөрө, ынаҕын ыыра, суорунаҕа бурдук тардара, бэл, иистэнэрэ. Кыысчаан бастакы сиэн буолан, эһэлээҕин билбит аҕай олус атаах оҕо эбитэ үһү. «Эһэм ыйа-күнэ миигиттэн тахсара, ынах ыы барарыгар сүгэ сылдьара, утуйарыгар хоонньугар сытыарара, мин онно сороҕор алаадьы сии сытан утуйарым», — диэн күлүк түспэтэх ол дьоллоох оҕо сааһын ахтар билигин аҕыс уон биирин туолан олорор Фёкла Петровна. Эһэтэ барахсан сиэнин албаҕатын барытын толороро. Биирдэ кыысчаан эһэтин кытта утуйаары сытан: «Эһээ, мин оҕуруо кэтиэхпин баҕарабын, таҥастартан тимэхтэрин көтүрэн кулу», — диэбитин иһиттим дуу, истибэтим дуу диэбиттии, хап-сабар ампаарга тахсан, ыйанан турар ордук таҥастартан тимэхтэрин биири да ордорбокко быһаҕынан туура солоон киллэрэн, сапка тиhэн, сиэнин моонньугар кэтэрдэн кэбиспит. Ону кыыс өр кэтиэ баара дуо, начаас сонуна ааһан охсон, нөҥүө күнүгэр тэлгэһэтин хонуутугар элиппитин, эһэтэ тимэхтэрин хаттаан таҥастарыгар тигэттээбит. Фёкла Петровна эһэтэ олус наҕылын, сымнаҕас майгылааҕын сөҕөн уонна хайҕаан ахтар. Ол курдук, биирдэ кыысчаан ийэтэ, эдьиийэ — аҕатын балта Маачыый (Марфа) — ынах ыы тахсыбыттар. Эһэлэрэ ханна эрэ барбыт, суох үһү. Онуоха кыыс, туох имнэммитэ буолла, орон үрдүгэр ойон тахсан, ыйанан турар утуйар быыс таҥаһыттан сылгы хараҕын саҕаны кыптыыйынан ойо кырыйан кэбиспит уонна дьоно хотонтон киирэллэригэр тугу да билбэтэх-көрбөтөх курдук туттан олорбут. Дьоно ону көрбөт буолуохтара дуо, бу кыыс быыһы дьөлө кырыйбыт диэн кинини буруйдаары саҥардыы айманан эрдэхтэринэ, быыһыах-абырыах дурдата-хаххата эһэтэ киирэн кэлбит уонна туох айдаана буолбутун истээт: «Лахсыйымаҥ, көмүлүөктэн уот ыстанан сиэбит», — диэн дьонун саба саҥаран кэбиспит. Ол онон бүппүт, эһэлэрин утары ким да саҥарбат эбит. «Бука, кыптыый суола уот сиэбититтэн атына көстөн турдаҕа дии, ону билэ-билэ, эһэм миигин көмүскээн, ийэм ааҕы саҥардыбакка балыйан кэбиспитэ», — диэн Сүөкүлэ сонньуйар.

   Дьэ, онтон бэрт сотору кэминэн кыысчаан олоҕо эмискэ түҥнэри таҥнастыбыт: атаахтаан ким да утары көрбөккө улааппыт оҕото тыыннаах буолар туһугар ыалы кэрийэн хонуктуур кыһалҕаламмыт. Ол барыта Дьылҕа Хаан обургу ыар ыйааҕынан бастаан ыарыһах эбэтэ, онтон тапталлаах эһэтэ, ийэтэ, аҕата утуу-субуу өлөннөр, кыысчаан сурдьун кытта иккиэйэҕин эрэ хаалаахтаабыттар. Ийэтэ, билиҥҥи кэм эбитэ буоллар, баҕар, тыыннаах хаалыа этэ: үһүс оҕотун оҕолоноору кыайан быыһаммакка быстарбыт. Ийэлэрэ үйэтин тухары олорон турбакка холкуоска сүөһү көрөрө. Хара ньуура суох үлэһит этэ дииллэрин Сүөкүлэ истэрэ. Ол саҕана таҥас-сап мөлтөх, тымныы хотоҥҥо иһирдьэнэн-таһырдьанан үлэлиир киһи тымныйара, сыыстарара ханна барыай. Дьон кэпсииринэн, ийэлэрэ хоһуун үлэһит буолан, этэҥҥэ ыал буолан олорбуттара үһү. Аны сэрии саҕаланар. Сүөкүлэ кыысчаан быраата Ньукулайдыын бу иэдээннээх кэмҥэ иккиэйэх эрэ сир-халлаан ыккардыгар туран хаалбыттар.

   Павловтар олорбут холкуостара кыра, отучча эрэ курдук хаһаайыстыбалааҕа. Бэрэссэдээтэлинэн Анисимов Игнатий Афанасьевич үлэлиирэ. Эр дьон чулуулара сэрии саҕаланаатын кытта фроҥҥа барбыттара. «Аҕыс-тоҕус киһи араас буруйунан хаайыыга барбыттара: ким сүөһүтүн сиэтэ, ким тохтубут бурдугу итигэстээтэ эҥин диэн. Ол саҕана сокуон кытаанаҕа. Онон төһө да хоргуйбутуҥ иһин, бэл, бэйэлээх бэйэҥ сүөһүгүн сиириҥ сатаммат эбит. Туох ордору барытын фроҥҥа уонна судаарыстыбаҕа туттарыллар дииллэрэ. Биһиги аҕабыт эмиэ хаайыыга түбэспитэ. Ол дойдуттан ким да тыыннаах эргиллибитэ суоҕа, быраатым биһикки аҕабытын уонна хаһан да көрбөтөхпүт. Ол аччык-сут дьылларга боростуой дьону күөл балыга, хара тыа куобаҕа өрүһүйбүтэ буолуо. Ону да кэм арыый кыанар, хамсыыр өттүн: мууһу алларар, ойуур тоҥуу хаарын кыайан кэһэр дьонноох ыалы. Сүөһүлээх ыалларга эт, арыы туттаралларыгар булгуччулаах нолуок түһэрэллэрэ. Ону биэрбэтэхтэр хаайыллыахтарын да сөптөөҕө», — диэн Фёкла Петровна оччотооҕу кэм ыарахан дьаһалларын салла, курутуйа ахтар.

   Кыысчаан амарах ыалларга хастыы да хоноро. Биир оннук ыал Федотов Мэхээлэлээх эбиттэр. Биирдэ ийэлэрэ Маайа олох ыараханын, астара суоҕун туһунан муҥатыйбытыгар Мэхээлэ: «Чэ, Маайа, ити быйыл эрэ ыарахан, эһиил бу кыргыттар арыылаах алаадьынан бырахса олорор буолуохтара», — диэбитин Сүөкүлэ муҥнаах наһаа да үөрэ, эрэнэ истибитин билигин да умнубат. Ол Мэхээлэ хаһан да санаатын түһэрбэт, мэлдьи күлэ-үөрэ, кэпсии-ипсии сылдьар идэлээҕэ үһү. Таппаҕа Дүллүкү диэки барарга Бааҕынаан эмээхсинэ олороругар хоммохтуура, Буруунсаҕа, дойдутугар, Сэмэскэйдэр диэн кырдьаҕас ыалга сылдьара. Улахан уҥуохтаах, модьу-таҕа көрүҥнээх эбэлээхтэрэ. Ол эмээхсин кыысчааны хонноро олорон: «Таҥараҕа буоса буолуо», — диирэ. Ол аата анараа дойдуга бардахха, таҥара бу үтүөбүн аахсыа диэн эрдэҕэ. «Хайа муҥун, куруук биири кэрийиэмий, онон улам суолу батан, тэлэһийэн Дүллүкүнэн, Үрэнинэн, Арбаҥданан, о.д.а. сирдэринэн ыалы кэрийэн сырыттым. Буруолаах буоллулар да, киирэн ааҥҥа турабын. Кэпсэтии мэлдьи биирдик саҕаланара:

   — Тоойуом, ким оҕотоҕун? — дииллэр.

   — Ньукууса Бүөтүрүн кыыһабын, — диибин.

   — Чэ, тоойуом, хон. Кыраҥ да бэрт эбит. Ууну истэхпитинэ уу иһиэҥ, хаары сиэтэхпитинэ хаар сиэҥ, — дииллэрэ.

   «Оччотооҕу дьон аһыныгас да этилэрэ. Ыалы кэрийэрим устатыгар биирдэ да үүрүллэн таһырдьа хоммотоҕум. Ону санаатахпына, кинилэргэ махтанан, билигин да уйадыйан хараҕым уута тахсар», — диэн ахтар кыһалҕаҕа кыпчыйтаран улааппыт, дьон үтүөтүн сүрэҕэр сөҥөрө сылдьар Фёкла Петровна. Арай биирдэ эрэ хаҕыс сыһыаны көрсүбүттээх. Ону да бэйэтэ киһилии быһаарсыбыта буоллар, ол сааһыары-кыһын түүннэри атын ыалы көрдөнө барыа суоҕа эбитэ буолуо. Киирбит ыалын аҕалара ким кыыһа буоларын истэн баран, эн аҕаҥ миигин ыһыахха сынньаары гыммыта, онон хоннорбоппун диэбитигэр кыысчаан ытыы-ытыы суол устун сүүрэ турбут. «Сотору буолан баран, ыал аҕата тахсан: «Бэйи эрэ, эн ханнык Ньукууһа Бүөтүрүн кыыһаҕын?» — диэбитин истэн, кэннибин хайыһан көрдүм эрээри, били иитиллибитим тобоҕо мэһэйдээн, өсөһүм киирэн, тохтообокко бара турдум. Мин аҕам эрэйдээх киһини сынньыахтааҕар буолуох, сытар ынаҕы тумнан ааһар, аҕыйах саҥалаах мас көнө киһи этэ. Дьон бары кинини «Бүөтүр муҥнаах» дииллэрэ», — диэн Фёкла Петровна аҕатын көмүскэһэн хонор сирэ суох хаала сыспыт түбэлтэтин суруйбут.

   Маннык да сырыттар, дьоло таайан буолуо, 1942-1943 үөрэх сылыгар Үөһээ Бүлүүгэ кэлэн интэринээккэ олорон уон иккитигэр I кылааһы бүтэрбит. Ити саас манна тулаайахтарга оҕо дьиэтэ, детдом, аһыллыбыт. Хайа эрэ үтүө санаалаах дьон көмөлөһөн, быраата Ньукуус Далыртан киирэн детдомҥа олохсуйбут. Сүөкүлэ эмиэ детдомҥа киириэн баҕараахтаабыт да, ким да кинини иилээн-саҕалаан киллэрбэтэх. Аны туран, сайын интэринээт сабыллан, кыысчаан эмиэ дойдутугар тахсан уруккутун курдук ыалы кэрийэ сылдьыбыт. Онтон тоҕо эрэ, эмиэ киһи буолар быата тардан быһыылаах, аттаах дьону батыһан, Үөһээ Бүлүүгэ төннөн кэлбит. «Оччолорго уҥуортан Чаллыр диэн оҕонньор тыы курдук гынан баран улахан баҕайы хааппаһынан дьону туоратара. Онтугар оннооҕор аты кытта туораталлара. Хааппаһы олорор дьон эрдэллэрэ, оҕонньор куормалыыра. Оҕонньор барахсан миигиттэн, тулаайах диэн, харчы көрдөөбөт этэ, хонор да сирэ суох оҕо хантан харчылаах буолуомуй. Ол кэлэн сыыр үөһэ тахсыбытым, биир дьиэттэн минньигэс да минньигэс ас сыта кэлэр. Мин ол сыты батыһан аана аһаҕас биир дьиэҕэ киирэн кэллим. Онно элбэх баҕайы остуол турар. Саҥардыы ону-маны тулабын көрүнэн эрдэхпинэ, бэйэлээх бэйэм эдьиийим, аҕам балта Маачыый киирэн кэллэ. Ол дьиэ остолобуой эбит: билигин ити бэкээринэ таһыгар турар ороһулар «Үүт ас» маҕаһыыннарын диэки баара. Эдьиийим оҕо көрөн олорор ыалыгар миигин илдьэ баран хоннордо уонна детдомҥа киириэхтээххин диэн аҕытаассыйа бөҕө буолла. Ону, мин акаары баара, саас детдомҥа киириэхпин баҕарбыппын умна быһыытыйбыппын уонна сайын ичигэскэ үгэспинэн маннык кэриирдээн да сылдьаа инибин диэх курдук санаалаахпын. Ол санаабын эдьиийим чаһыны көрдөрө-көрдөрө, күн аайы сарсыарда аҕыс чааска, күнүс уон иккигэ, онтон түөркэ, киэһэ сэттэҕэ аһыыгыт диир. Дьэ, ол «аһыыгыт» диэн тыл миэхэ аптаах буолбута: аччыктаан ыал устун сылдьар оҕоҕо күн сиригэр аһыыртан ордук күндү туох да суох буоллаҕа, — диэн олоҕо тосту уларыйбыт түгэнин Фёкла Петровна уйадыйа ахтар. — Нөҥүө күнүгэр эдьиийим сирдээн билиҥҥи 9 № -дээх дьыссаат турар сиригэр баар дьиэҕэ аҕалла уонна уһун көрүдүөр устун илдьэн биир хоско бэйэбин соҕотохтуу киллэрэн кэбистэ. Мин киирэн ааҥҥа турабын. Кэтэҕириин биир мааны киһи остуолга суруксуттуу олорор. Тоҕо кэлбиппин, ким оҕото буоларбын, эдьиийбин ыйыталаста. Мин эдьиийим үөрэппитинэн, кини иитэр кыаҕа суоҕун эттим. Кигии, үөрэтии бөҕө элбэх этэ да, тыа кэнэн оҕото, тулаайах буолан, кыбыстаммын кыайан ситэ этиммэтим. Ол да буоллар бу киһи кыра кумааҕы оҕотугар сурук суруйан, детдомҥа илдьэн биэр диэтэ. Кэлин билбитим, ол үтүө дьыаланы оҥорбут киһи Орлов Тарас Петрович эбит. Ол күнтэн ыла 1943-1951 сылларга, аҕыс сыл устата, дьэ, кырдьык, күн аайы түөртэ аһаан, аччыктыыр, тоҥор-хатар, хонук сир көрдүүр кыһалҕаттан тахсан, киһилии олоххо олорон, оскуолаҕа үөрэнэн, салгыы 1955 сыллаахха Бүлүү педучилищетын бүтэрбитим. Бу кэнниттэн оҕо иитиитигэр үлэлээн, төһө да аат-суол суох буоллар, биэнсийэҕэ тахсыахпар диэри үлэлээн, кырдьар сааспар тиийэн бу олоробун. Билигин саныыбын ээ, ол Аҕа дойду сэриитэ үгэннээн турдаҕына хантан, хайдах үп-харчы, дьиэ-уот булан, Дьокуускайга туруорсан, 1943 сыл сааһыгар оччотооҕу районо сэбиэдиссэйэ Докторов Пётр Иванович сүүс миэстэлээх детдому астаран, мин курдук сир-халлаан ыккардыгар хаалбыт оҕолору өлөр өлүүттэн быыһаабыта буолла диэн. Ол иһин бэйэм уонна оччотооҕу детдом оҕолорун ааттарыттан киниэхэ уонна оҕолоругар, сиэннэригэр сиртэн халлааҥҥа тиийэ махталбын тиэрдэбин. Оҕолорум бэйэлэрэ хайыы-үйэ саастаах дьон, сиэннэрим сорохторо устудьуоннар, сорохторо оскуола оҕолоро. Мин, XX-с үйэ маҥнайгы аҥаарыгар төрөөбүт киһи, үйэм уһаан, XXI-с үйэҕэ тиийэн олоробун. Киһи эрэ барыта аҕыс уон сааһын аһарбат.

   Оҕо сааһым сэрии, сут-кураан сылларыгар түбэһэн, тулаайах хаалан, ыал устун сүүрэн, аччыктаан, тоҥон-хатан, быкка-былахыга быһа сиэтэн оонньооботох оҕо сааспын ситэрэн, айбыт Айыыһытым, иэйбит Иэйэхситим кырдьар сааспын этэҥҥэ уһаттылар. Саах сыбахтаах, муус түннүктээх, буор муосталаах, ыһыырынньык сырдатынардаах балаҕаҥҥа төрөөбүт киһи көрөрбүнэн, билигин уруккуга холоотоххо олохпут сайдыбыта сүрдээх: элэктэриичэстибэ, төлөпүөн, тэлэбиисэр, көмпүүтэр, гаас ыал аайы баар. Онон сааһым уһаан, олох сайдыытыгар тиийдим диэн үөрэбин», — диир тыыл, педагогическай үлэ бэтэрээнэ, Павловтар, Николаевтар далбар хотун эбэлэрэ Фёкла Петровна.

   Кини, били, оҕо сылдьан сөбүлээн хонор ыалын аҕата Федотов Мэхээлэ этэригэр дылы, арыылаах алаадьынан бырахсар өҥ-тот кэмҥэ этэҥҥэ олорон кэллэҕэ. Ол эрээри билигин төһө да ас көрдөнөр кыһалҕа суох буоллар, Фёкла Петровна хам аччык улааппыт оҕо сааһын үөрүйэҕинэн арыылаах алаадьынан бырахсыахтааҕар буолуох, килиэп да тоорохойун сыыска-буорга түһэрбэккэ көмүстээҕэр күндүтүк тутар...