Бу номоҕу Кэбээйи улууһун Мукучу төрүт олохтооҕо Николай Федотович Егоров Көтөх Бэрэ диэн ыччат пиэрмэтин бостууга 1976 сыллаахха кэпсээбитэ. Кини оччолорго 50-тан тахсыбыт киһи этэ. Аҕабыныын бииргэ үлэлээбиттэрэ. Биһиги оҕолор этибит. Кини бүппэт сэһэнин, номоҕун истээри, сайыҥҥы олус бырдахтаах түүн ынах манаһа барсарбыт. Дьэ, нус-хас буолан, олоҕун оҥостон, биир атаҕын ньилбэгэр быраҕан, былаатын бобуонньуктуу баанаат, саас-сааһынан кэпсээн киирэн барара. Кырдьаҕас устар ууну сомоҕолуур кэрэ кэпсээннээҕэ. Онтон биир түгэни өйдөөн хаалбыппын.
Былыр кыргыс үйэтин саҕана Кэтээччин күөл аттыгар Бөҕө Байбал диэн бухатыыр олорон ааспыта. Арай биирдэ кыһыары күһүн, улуу добдурҕа саҕана, аҕа кыннын кытта бултуу барбыттар. Бултуу сылдьан мунан хаалаллар. Булчуттар тоҥустар ураһаларыгар тиийэн кэлбиттэр. Дьиэлээх хаһаайын улахан уолунуун бултуу сыталлар эбит. Тоҥустар киһилии көрсүбүттэр. Ыалдьыттар аһаан-сиэн баран хонордуу оҥостубуттар. Аҕа кынна ымсыыта батарбакка, дьиэлээх тойону хаартылыах диэн хаайар. Киһитэ сөбүлэһэн, түүлээххэ илии тутуһаллар. Аҕа кынна олус бардам майгылааҕа үһү. Бултаабыт бултарын барытын сүүйтэрэн кэбиһэр. Хараҕын үүтэ бүөлэниэр диэри кыйаханар уонна кылана түһээт, дьиэлээх хаһаайыны батаһынан баһын быһа охсор. Баһа быстан төкүнүс гынан хаалар. Уолун охсубута, уол аһаран биэрээт, ураһатын ураатынан ойон тахсан куотан эрдэҕинэ, этэрбэһин быатын быһа тардан кэбиһэр. Бөҕө Байбал, табатын туркутугар олорсон куотан эрэр тоҥус хоһуунун ситэ баттаат, сыарҕатын сис маһын кэлин өттүн тосту тутан кэбиһэр. Тоҥус хоһууна, эргиллэ биэрээт, киэһээҥҥи дьыбарга хаһыытаан бытарыппыт: «Маҕайкаан аллаахтар, сэрэппэккэ сиэтигит. Кэлин сэрэппэккэ сиэтэ диэн хом санаайаҕыт!» Ол саҥата мастан маска охсуллан, өргө диэри ой дуораана буолан бардар бара турбута үһү. Бөҕө Байбал аҕа кынныгар «бэрт кыахтаах, олус кытыгырас киһи эбит» диэн аһаҕастык этэр. Ону аахайбатахтыы илиитинэн сапсыйар: «Кини диэхтээн, тоҥустар дьон үһүлэр дуо?» – диэн тимир-тамыр этэр. Маны Бөҕө Байбал тириитин таһынан истэр. Хаһаайыны туох баар сиэри-туому тутуһан араҥастаан кэбиһэллэр уонна дойдулууллар.
Баппаҕаайы үрэҕэр тиийэн кэлэллэр уонна хонордуу оҥостоллор. Онуоха Бөҕө Байбал: «Бачча кэлэн баран, үрэх уҥуор хонуох»,– диир. Биирдэрэ хоҥоруутугар хоннорботох. Кулуһун оттон чэй оргутан эрдэхтэринэ, үс төгүл хотой чаҥырҕаабыт, үс төгүл суор кыламмыт. Ону кытта тэҥҥэ охтор тыастара куһугуруу түспүт. Бөҕө Байбал охторугар икки титириги тута түһэр: «Бу акаары оҕонньор тылын истэммин өлөн эрдэхпин. Оҕолорум, чыычаахтарым...» – диэн иһэн өлөн хаалар. Үөрбүт саҥа, суордуу алакыы өргө диэри сатараабыта эбитэ үһү. Тоҥустар сиэри-туому тутуһан араҥастаан кэбиһэллэр. Бөҕө Байбал илиитин араара сатаан баран, кыайан араарбакка, илиитин сүһүөҕүнэн арааран ылбыттара, күүһүттэн-уоҕуттан саллыбыттара үһү. Үрэҕи нөҥүө туораан хоммуттара буоллар, тыыннаах хаалыа этилэр, былыр кыраныыссаны булгуччу тутуһаллара үһү. Инньэ гынан хаарыан саха бухатыыра хомолтолоох баҕайытык өлөн хаалар.
* * *
Кучан эбэтин диэки Титирик Сис диэн бухатыыр олорбута үһү. Бу киһи күүһүмсүйэр идэлээх эбит. Чугаһынан кинини утары көрүөх суох. Арай саас ортолоон иһэн «улуу бухатыыр уол оҕо үөскээн эрэр үһү» диэн сураҕы кулгааҕын таһынан истэр. Окко киириэх иннинэ ол уолу көрө барар. Чымаадай алаас илин баһыгар Чочуобуна диэн өтөх баара. Ол кукаакылар олохторо эбитэ үһү (ол бухатыыр уол аатын умнан кэбиспиппин). Титирик Сис чуҥнаан, кэтээн-манаан көрөр. Чымаадай арҕаа баһыттан көрдөҕүнэ, уол тоҕус былас быаны синньигэс биилигэр курданан, сүүрэн курбалдьытан иһэр эбит. Быатын уһуга сир кырсын таарыйбакка салгыҥҥа уйдаран иһэрин көрөн олус саллыбыт. “Кэнэҕэскитин бу уол миигин аһара түһэр буолсу” диэн, өһөрөр уонна эчэтэр хара санаалаах эбит. Атынан сүүрдэн кэлэн оҕону бойборуттан тутаат, халаачыктыы салгыҥҥа быраҕаат, хабан ылан хаппыт буорга быраҕар. Оҕо тура түһээт, атыгар ситтэрбэккэ куотан хаалар.
Бу уол, дьэ, улаатан, тыыллан-хабыллан турбут. Суллаабыт тиит мас курдук сотоломмут, хастаабыт тиит мас курдук харыламмыт – олоҥхоҕо хоһуйуллар бухатыыр көрүҥнэммит. Баардаах баара батарбатах, өр-өтөр буолбатах, аата-суола ырааҕынан иһиллэр буолбут. Оччолорго Кэбээйи улууһа Бүлүү улууһугар киирсэрэ. Түөрт Бүлүү умнаһын татаар бухатыыра аҥаардастыы аймаабыт, атыыр оҕус буолан айаатаабыт.
Бүлүү куорат кулубата анаан-минээн соруһан ыһыахха ыҥырар. Эбэтэ барарыгар: «Кыайдаххына, ааккын-суолгун этээйэҕин. Кытаат, тоойуом», – диэн хаалар. Ыһыах буолара икки күн иннигэр тиийэллэр. Уолларын күҥҥэ көрдөрбөккө, былыттаахха быктарбакка иккистээн саһыараллар. Оттон татаар ааттааҕын байтаһын биэ сыатын уулларан тириитин сотоллор эбит. Ыһыах буолар күнэ тиийэн кэлэр. Татаар ааттааҕа түһүлгэ ортотугар өттүк баттанан турунан кэбиһэр уонна аа-дьуо хааман даадаҥныыр. Татаардыы курдаһан тустуу эбит. Үс моҕой ураһа диэкиттэн табык тыаһыыр. Биһиги дьоммут аарыма эһэ тириитигэр хаххалаан, икки өттүттэн арыаллаан бухатыырдарын киллэрэллэр. Өтөр наар көрбөтөх, ыйдаҥатааҕы бөдөҥ тиит күлүгүн курдук киһи эбит. Түһүлгэ ортотугар турунан кэбиһэр. Чахчы, киһи хараҕа алаарыйар киһитэ эбит. Курдаһан, тустан киирэн бараллар. Тарбахтарын тыаһа өрө лачыгырыы, ытыстарын тыаһа өрө хабылла түһэр. Тула холоруктаан сир кырсын хара буорунан көрдөрбүттэр. Иккиэн да иэмэх мастыы хатыспыттар, тоҕус көлөһүннэрэ тохтубут. Онтон татаар ааттааҕа күрдьэх саҕа сутуругунан эҥил баска сырбаппыт. Биһиги киһибит хараҕа ирим-дьирим барар. Кыыһыран, үөс-батааска биэрбэккэ, өрө көтөҕөн бачыгыратан таһааран тас иэнинэн кыыратар. Ону кытта дьоно үөрэн хаһыытаһа түһэллэр. Арай татаар айаҕыттан күүгэн тахсан, өлөн киирэн барар. Дьон быыһыттан биир эмээхсин тахсан: «Киһигин дуу, абааһыгын дуу? Киһи буоллаххына, ааккын-суолгун эт», – диэбит. Онуоха: «Күн тахсар илин диэки көрдөххүнэ атынан төгүрүк биэс күннээх-түүн айаннаан тиийдэххинэ, кылыгырас ыраас уулаах Баппаҕаайы үрэх Хотун Бүлүүгэ түһэр сүнньүттэн сылдьабын»,– диэн сөҥ куолаһынан хардарар.
Бүлүү улууһун кулубата күннээххэ көрдөрбөтөх, былыттаахха быктарбатах мааны кыыстаах эбит. Кулуба дьон ортотугар кыыһын кэргэн биэрэр. Барар күннэрэ тиийэн кэлэр. Алгыстаан-айхаллаан атаара хаалаллар. Бүлүү уонна Кэбээйи кыраныыссатыгар Танара үрэх баар. Ол үрэҕи туораан истэхтэринэ, үрэх уҥуоргуттан аатын ааттаан ыҥыраллар. Олус соһуйан, эргиллэ биэрэр. Ону кытта тэҥҥэ тылбыылаах ох көхсүн хараҕар сааллар. Уҥуор тахсаат, өлөн хаалар. Хойукка диэри олус улахан киһи уҥуоҕун кырамтата сытара диэн кэпсииллэрэ. Ол дьахтар бу бухатыыр киһиттэн игирэ оҕолору төрөппүтэ диэн кэпсииллэрэ.
Валерий Егоров.
Хаҥалас, Улахан Аан.
