Дьэ, үчүгэй харабыл эбит
— Мэхээлэ, булка барар күҥҥүн-дьылгын хайдах ааҕаҕыный?
— Умнуган буоламмын, тэрилбин кичэйэн хомуйабын. Бастаан ботуруоммун суумкабар угабын, онтон киэһэ кэргэним алаадьытын симинэн баран, киэһэттэн саҕалаан сарсыардааҥҥа диэри дуоһуйуохпар диэри, кэргэммин хаадьылыыбын. Оттон эн, Сэмэн, хайдах атаараҕын?
— Мин аан бастаан икки хаа испиискэни биирин ис сиэппэр, биирин тас сиэппэр кичэйэн уктабын уонна сарсыарда барарбар ыалым нуучча Толяҕа: “Кэргэммин көрө-истэ сылдьаар”, — диэн көрдөһөбүн.
— Ээ, ол да иһин, үс оҕоҥ үһүөн ып-ыраас хааннаахтар, бөдөҥ-садаҥ, сырдык харахтаахтар, дьэ, үчүгэй харабыл эбит...
Көҕөнү сиэбэппин
— Көҕөнү тоҕо сиэбэккин?
— Тыһылыын-атыырдыын бардырҕас маатыраһыттар! “Маат да маат!” – кэбис, аны киһи маатыраһыт буолуо. Маатыраттан ордук сиргэнэрим суох.
— Маатыраһыт киһи туох баар куһаҕаны барытын оҥорор.
— Оттон халбаны тоҕо ыппатыҥ?
— Халба албына, сымыйаччыта бэрт, көрдөрөн туран “суох да суох” диир. Албын-көлдьүн, сымыйаччы буолуом дии.
— Турааҕы сиэбитиҥ дуо?
— Аньыы даҕаны, пахай. Турааҕы сиэбит киһи умнаһыт буолар “ТААК” диэн (табаарыһым арыгыта аҕалан кулу) дии сылдьыам.
— Оттон табаарыскын — чөкчөҥөнү?
— Кинини баҕас кэһэтиэм, айылҕаҕа таҕыстахха, сүгүн сынньаппат. Киэһэттэн саҕалаан “кур итирик, кур итирик” диэн үөҕэн тахсар. Мин итирикпин дуо?
— Суох-суох, улахан холуочуккун...
Суруналыыс, суруйааччы Дьөгүөр Түбэ, Дьокуускай к.
Сааскы киһи салбаммытынан
Булт бастыҥа сааскы кус барахсан буоллаҕа. Айбыт айылҕабыт былыр-былыргыттан саха эр киһитигэр “мичик” гынан биэрбит биир үтүө бэлэҕэ эбит. Хайа да бэйэлээх эр бэрдэ, ааһа көтөн эрэр үөр куһу хантас гынан көрө биэрээт, сүрэҕэ битигирии түһэр, тугу барытын умнан ылар, дууһалыын манньыйар буоллаҕа!
Олох кыра эрдэхпинэ ийэлээх аҕам дьээбэлэнэн, сааскы бастакы кустары утуйа сыттахпына хоонньубар угаттаан баран уһугуннараллара. Хаһан да көрбөтөх, дьэрэкээн кырааскалаах, өҥнөөх-түүлээх, сибиэһэй баҕайы ураты сыттаах көтөрдөртөн, баҕар, куттаныа эҥин диэн, күлсээри кэтэһэн турбуттар. Онуоха мин, хата олоро биэрээт, тутан-хабан, оонньоон киирэн барбыт үһүбүн.
Дьэ, онтон саҕаланнаҕа – Хампаадай эбэ хотуҥҥа саас салаллан кэлиитэ, үөрүү-көтүү, саа тыаһа, сэһэн-сэппэн, минньигэс кус этэ!
Аҕабын Лэгиэнтэйи кусчут киһи этэ дииллэрэ. Ордук сааскы куһу өрө көтөҕүллэн, кэтэһэн-манаһан бултуура. Тэрээһинэ, сэбэ-сэбиргэлэ, бэл, тутта-хапта сылдьара онно сөп түбэһэр курдуга. Биир сиргэ тэһийэн-тулуйан олорбот, курдаттыы тартарар буолара. “Симсон” дуу, “Зауэр” дуу диэн саалааҕа. Ботуруонун бэйэтэ мээрэйдээн ииттэрэ, тыаһаан-ууһаан, тиҥинэйии-таҥынайыы сүрдээх буолара.
Аҕам курдук сэргэх, сэмэй киһини кытта дурдаҕа өссө олоро иликпин. Туох кус, төһө буолан, ханан ааһан дуу, эргийэн дуу эрэрин чопчу этэрэ. Бэл, хайа сиргэ кимнээх саалара тыаһаабытын кэннэ, ол таптарбатах кустар ханан, хаһан көтөн кэлиэхтээхтэрин олоччу билэрэ. Күн-дьыл туругун, уһуктан эрэр айылҕаны, көтөрү-сүүрэри — барытын истэ-билэ, быһаара олороро.
Кус маныыр дурдатын да дьикти үчүгэйдик – бүтэй гына муохтаан, ытар чуолҕаннаан, кэҥэс соҕус гына оҥосторо. Иннинэн атыллаан киирэн, ыарҕа талаҕынан тиһиллибит үрүт хаппаҕын саба тардынара. Күөрэтээри гыннаҕына, онтун тиэрэ анньаат, быган туран ытара. Кус айанныыр кэмигэр сэргэхтик олороро. Бэл, тыынарын, саатын сомуогун туруорар тыаһын кытта хомунара.
Мончуугун да мындырдаан, үчүгэйдэрин талан, күн аайы уларыта сылдьан олордоро. Өлөрбүт куһуттан төбөтүн сүлэн, тумсун кытта быһан чуучала курдук оҥороро. Онтулара бу дьэрэлиһэн олороллоро, ордук атыыр мороду дьиҥнээх кус курдуга. Биир моһуога диэн – ону тыҥырахтаах көтөрдөр туура харбаан бараллара. Бэрт сыыдам кыра тыылааҕа. Онтун булт бүттэҕинэ, дурдатын кэннигэр мончууктарын сабан хаалларбытын ким да тыыппата.
Кэлин, балайда улааппытым кэннэ, аҕам кус маныырыгар илдьэ киирэрэ. Киэһэ олорсо түһэн баран, ыраас салгыҥҥа, саа да тыаһын истибэккэ, куобах суорҕан сылааһыгар утуйан хааларым. Сарсыныгар аҕам өлөрбүт кустарын сыымайдыырым, көрбөтөхпүттэн олус хомойорум.
“Кус айаннаата, Эбэбит бэристэ, улааттаххына, бэйэҥ маннык бултуйуоҕуҥ”, – диэн уоскутан, үөрэн сэгэйэрэ. Мантан саҕаланнаҕа эбээт – кустааһын абылаҥар ылларыым.
Дмитрий Алексеев,
биэнсийэлээх.
Табыллыбатах булчут
Биһиги бөһүөлэкпитигэр Баппат диэн саас ортолоох киһи олорон ааспыта. Бэйэтин кэпсээниттэн Баппат диэн уларытан суруйдум.
Саас кус көҥүллэнэн Баартаах диэн бэйэтэ ааттаабыт алааһыгар бултуу барарга быһаарыммыт. Икки саастаах апчаарка аҥаардаах ытын илдьэ барбыт. Малын-салын кэлээскэлээх матасыыкылыгар бэлэмнэммит.
Күн киэһэрэн эрдэҕинэ кэлээскэтигэр ытын олордон айаннаабыт. “Баартааҕым сылын аайы куһуттан-хааһыттан матарбат буолара” диэн, иһигэр эрэл санаа кыыма кытыаста испит.
Уонтан тахса килэмиэтир сири өр гымматах, элээрдэн бурҕачытан тиийбит. Тапталлаах алааһа бу нэлэс гына түспүт. Тиийээт, отуутугар чэй өрбүт.
Чэйдээн бүтээт, уутун киирэн көрбүт. Уолуутун уолбут эрээри, син кус түһэр уута баар эбит. Онон олорон кустуурга бэлэмнэммит. Өрүү кустуур буолан, көһөрө сылдьар чэпчэки ыйааһыннаах дурдатын уу кытыытыгар олордон кэбиспит.
Дурдатыгар ытын кытта киирэн олорбуттар. Өр-өтөр буолбатах, үс чыркымай суһугураан киирэн “сарк” гына түспүттэр. Биһиги киһибит иһигэр “Байанайым билигин даҕаны баар эбит!” диэн үөрэ санаабыт. Иккини хоһулаан эрдэҕинэ ыта ууга ыстанан кэбиспит. Кустара көтөн тахсыбыттарын үстэ ытан көрбүт да, биир да түһээхтээбэтэх. Үөхсэ-үөхсэ ытын дурдатын кэлин маһыгар баайан кэбиспит. Хараҥаран барбыт, туох да биллибэт буолан, нуктуу олорон, утуйан атан хаалбыт.
Уһуктубута, халлаан суһуктуйан эрэр эбит. Туран тыыллаҥнаан, хаамыталаан, табахтаан баран, эмиэ киирэн олорбут. Ол олорон “арыгылаабат үчүгэйиэн!” диэн саныы олорбут. Уруккута буоллар, табаарыһыныын булт аһыллыыта, сабыллыыта дии-дии, арыгылаан аҕай буолуо этилэр. Үлэлэригэр өлөртөрөн аат эрэ харата сүөдэҥнииллэрэ...
Билигин аал уоту арыылаах алаадьынан айах тутан аһатаҕын, сыыһа-халты туттубатаххына, Байанай син бэрсэр. Сарсыардааҥҥы сибиэһэй салгын тыынарга үчүгэй даҕаны! Хайдах эрэ күүс-күдэх эбиллэрэ үчүгэйиэн. “Төбө ыарыыта” диэни умнубута хаһыс да сыла.
Ону-маны санаан, аралдьыйан олордоҕуна, кынат тыаһаабытыгар көрө түспүтэ, түөрт моонньоҕон субу түһэрдии атахтара сараһан иһэллэр эбит. Бу сырыыга тутуу былдьаһан, эрдэ ытарга быһаарыммыт. Саҥардыы кыҥаан эрдэҕинэ, эмискэ дурдата бурҕас гыммыт да, кэтэн олорбут бэргэһэтин илдьэ ыта дурдатын соспутунан ууга киирэ турбут. Ойон туран кустар ыраатан эрдэхтэринэ, үстэ ытан хаалбыт да – мэлийбит.
Табыллыа суоҕун билэн, малын-салын матасыыкылыгар быраҕаат, аара алааспын көрүөм диэн санаалаах айанныырга тиийбит. Олорбут алааһын арҕаа баһыгар чугаһаан эрдэҕинэ, ыта үөһэ көрө-көрө кэлээскэттэн ыстанан түспүт. Халлааны хайыһан көрбүтэ, алта хоҥор хаас кинилэри уун-утары көрдө-көрбүтүнэн субу кэлбиттэр. Биһиги киһибит хаһан саатын ылан ытыар диэри, хаастар “хо-хо-ха-ха, хойутаатыҥ!” диэх курдук саҥара-саҥара, тус хоту киирэн түһэ турбуттар!
Баппат абаланан: “Төннөргүтүгэр кэһэтэлиэм!” – дии хаалаахтаабыт.
Владимир Николевич Сивцев-Боодьур,
Мэҥэ Хаҥалас.
