XVIII-XIX үйэлэр... Ыраах Дьобуруопаттан тыйыс тымныылаах, кыыдааннаах кыһыннаах Саха сиригэр сыылкаҕа да ыытыллыбыт, чинчийэр сыаллаах да кэлбит дьон бааллара. Онон ол сахтааҕы Саха сирин олохтоохторо “чуҥкуйбатах” буолуохтаахтар. Оччотооҕу сайдыылаах сиртэн баай дьон оҕолоро кэлэн, биһиги дьоммут олохторун-дьаһахтарын, дьахталларын тас көстүүтүн туох диэн ойуулаабыттарын (барыларыттан да буолбатар) холобурдаан көрүөхпүт.
Ыраах дойдуттан сир саҕаҕар сытар хоту сиргэ кэлбит эр дьон аан маҥнай кэрэ куолары бэлиэтии көрдөхтөрө. Кинилэр эмиэ инчэҕэй эттээх, тэбэр сүрэхтээх буоллахтара.
“Оҕус барахсаны аһыммат кыргыттар”
Иркутскайтан төрүттээх нуучча суруйааччыта, этнограф, кыраайы үөрэтээччи Николай Семенович Щукин 1830 сыллаахха Дьокуускайга хомондьуруопкаҕа кэлэр. Сайылаан баран, ити сыл кыс ортотугар төннүбүтэ. Бу сырыытын түмүгүнэн 1833 сыллаахха бэчээттэммит “Поездка в Якутск” диэн үлэлээх.
Онно кини саха дьахталларын ортотугар “уоттаах хара харахтаах үчүгэйкээн кыргыттары дөрүн-дөрүн көрсүөххэ сөп” диэн суруйар. Ол эрээри Дьобуруопа киһитин хараҕар дьиктитик-дьиибэтик көстөр таҥастара, кинилэри соччо кэрэхсэбилэ суох дьүһүннүүллэрин бэлиэтиир. “Куорат устун хаама сылдьан, олус кэрэ кыргыттар мэлдьи оҕус үрдүгэр олорон күүлэйдииллэрин көрөҕүн. Дэлби сылайбытыттан хаччыгынаан, нэһиилэ тыына сылдьар оҕуһу аһыммакка, кыһыннары салаасканан, сайынын үрдүгэр мэҥэстэн айанныыллар. Ардыгар саха кырасаабыссата тэлгэһэтигэр аҥаардас ырбаахынан эрэ сүүрэн тэлээрэрэ, ардыгар хомуска оонньуу олороро көстөр” диэн, сэмэйдик да буоллар, тугу көрбүтүн ойуулаабыт.
“Быттаах”, “кирдээх” кыргыттар
“Оҕуһу аһыммыт” Щукин саха дьахталлара бары да кэрэ буолбаталлар, хара харахтаах үчүгэйкээн куолары бэлиэтээн көрүөххэ сөп диэн билиммит буоллаҕына, Боотуруускай улууһун 3-с Дьохсоҕон нэһилиэгэр хара өлүөр диэри олорбут Василий Филиппович Трощанскай ньүдьүрэтэн ойуулуур. Ол курдук, кини үлэтин балтараа сирэйэ саха дьахталлара кирдээхтэригэр анаммыт:
“Сахалар биир паара ис таҥастан ордугу таҥныбаттар. Аны туран, ис таҥастарын хаһан да сууйбаттар, олох илдьирийиэр, хайыта барыар диэри кэтэллэр. Арай баай дьон 3-4 паара ис таҥастаах буолуохтарын сөп, онтукаларын даҕаны кэмчилээн сууйаллар”. Трощанскай бэлиэтииринэн, саха дьахталлара таҥаһы сууйбаттарын төрүөтэ харыстааһын эбит. “Таҥаһы сууйдахха, түргэнник тырыттыаҕа диэн сууйбаппыт дииллэр”, – диэн суруйар.
Аны этэр: “Биир эмэ дьахтар эн иннигэр туран, иһит сууйан киирдэҕинэ, дьэ, иэдээн! Таҥастарын сууйбаттарын ааһан, иһити-хомуоһу эмиэ сууйбаттар. Сарсыардааҥҥы иһит сууйуллубат, арай эбиэттээбит иһиттэрин сууйбакка эрэ, бэркэ кичэйэн салыахтарын сөп. Онтун кэтэ сылдьар кирдээх ырбаахыларынан сотоллор”.
Сахалар ис таҥастара аҕыйах буоллаҕына, тас таҥастарыгар сыһыаннара наһаа кэрээн буолбатаҕын этэр. “Сахалар таҥас арааһын ылыналлар эрээри, онтуларын ампаарга саһыаран сытыараллар, биир эмэ өрөгөй бырааһынньыга тосхойдоҕуна эрэ, ороон ылан кэтэллэр. Ол сылдьан кинилэр маннык-оннук үчүгэй таҥастаахтарын дьоҥҥо-сэргэҕэ кэпсии сылдьаллар, ол эрээри “кэт да кэт буоллахпытына, быһыта-орута барыа, буортуйуо” диэн мээнэ таҥныбаттар. «Саха дьахталлара бырааһынньыкка таҥналларын-симэнэллэрин олус сөбүлүүллэр. Ол да буоллар, киэргэли-симэҕи таптыыллара ыраас диэн тугун өйдүүргэ үөрэппэтэх» диэн Трощанскай суҥхарар. «Эбиитин, бырааһынньыкка саамай мааны көстүүлээх дьахтар буоллаҕына, син биир ис иһиттэн кирдээх буолуоҕа», – диир.
Трощанскай наһаа ыраас киһи быһыылаах, биир кэм суунуу-тарааныы тиэмэтигэр төннө турар. Буолумуна, кини баай төрүттээх-силистээх дворянин этэ. “Сахалар хаһан да суумматтар. Арай сарсыардатын чаайынай ньуоскаттан эрэ ордук ууну ылан, сирэйдэрин илитэн ылыахтара. Ону сууммут курдук сананаллар. Мыыла диэни туттубаттар. Ол илиппиттэрин кибис-кирдээх тирээпкэнэн ылан соттоллор, онтукалара кулгаахтарыттан моойдоругар диэри иҥмит кирдэрэ-хохторо, ырааһырыан оннугар, хата, эбиитин тэнийэн биэрэр”, – диэн ойуулуур.
Саха дьахтара суумматын ааһан, саатар, баттаҕын тараамматын сөҕөр: “Быт дэлби ыһан наһаалаатаҕына эбэтэр бырааһынньык эрэ буоллаҕына, тарааныллар арбайбыт баттаахтаах, кирдээх былааттаах, ыарахан ыйааһыннаах үрүҥ көмүс ытарҕалаах, кэтит көмүс бөҕөхтөөх саха дьахтара көмүлүөк оһох ойоҕоһуттан туран, оһохтон көтөр чохтон бачахтаммыт оргуйа турар үүтү аргыый аҕай булкуйар”.
Трощанскай куһаҕаны эрэ өйдөөн көрбүт буолбатах эбит. Бу да буоллар, саха дьахтара айылҕаттан үчүгэй таһаалааҕын, илиилэрэ кэрэтин, намчытын, улахана суоҕун бэлиэтиир. “Музыка инструменыттан саха хомустаах эрэ буолар, дьахталлар тарбахтара уһун, синньигэс, музыкальнай...”
Уонна бүтэһигэр санаатын маннык диэн “туомтуу баайан” кэбиһэр: “Уопсайынан, сахалар кырасыабайа суохтар: иэдэстэрин уҥуоҕа көппөҕөр, хаптаҕай муруннаахтар, хоһуойдуу уонна киэҥ арыттаах харахтаахтар, намыһах уонна кырасыабайа суох сүүстээхтэр. Бу – улахан аҥаара. Бу ылан көрдөххө, сахаларга эр дьоно дьахталлардааҕар быдан тупсаҕай көрүҥнээх эбиттэр. Бэрт аҕыйахта олус кырасыабай, хара харахтаах дьахталлары көрөн аһарбытым”.
Трощанскай Саха сиригэр өр олорбута, саха тылын үөрэппитэ, олохтоохтору сурукка-бичиккэ уһуйбута.
“Ынах сааҕын илиитинэн”
1869 сыллаахха төбөтүнэн ыалдьан өлбүт Иван Александрович Худяков 1867 сыллаахха Үөһээ Дьааҥы улууһугар сыылкаҕа ыытыллыбыта. Сир уһугар тиийэн да баран, мээнэ сыппатаҕа, “Описание Верхоянского округа” диэн бөдөҥ үлэлээх.
Син өр сылларга олорбут чинчийээччи саха кыыһын ыйдааҕыта хаһан кэлэриттэн саҕалаан түөһэ хаһан үүнэригэр тиийэ ырытар. Ол олохторун уобараһыттан тутулуктаах диир. Кыыс ыйдааҕыта, саамай эрдэлээбитэ – 13 сааһыгар, оттон хойутаабыта 20 сааһыгар диэн суруйар. Кыргыттар ити кэмнэригэр эр дьонтон тэйиччи сылдьаллар, таҥара дьиэтигэр сылдьыбаттар диэн чорботон бэлиэтиир. Кыыс улааппытын-сиппитин уонна эр киһилиин хоонньоһоро кэлбит кэмин бэлиэтэ – эмиийэ сайдыыта. Саха кырдьаҕастара ол кэмэ кэлбитин билээри, кыыс көхсүгэр кыһыҥҥы ыарахан ыйааһыннаах үтүлүгүнэн быраҕаллар эбит. Кыыс быраҕыллыбыт үтүлүктэн охтон түспэтэҕинэ, ол аата таптаһарга сиппит диэн билгэлииллэр диэн суруйар (сымыйа эрэ, кырдьык эрэ?). Сиппит кыыһы нууччалар уонна эдэр атыыһыт уолаттар, кыһыл былаатынан төбөлөрүн иирдэн, албынныахтарын сөп диир. Кыыс уолаттары көрөн тэбэнэттэнэригэр бырааттара-убайдара наадыйбаттар, оттон ийэлэрэ ордук кийииттэрин кэтииллэр диэн этэр.
Худяков Трощанскай курдук, сахалар олус кирдээхтэрин бэлиэтиир. Харахтарын ыраастык туттубакка, харыстаабакка харах ыарыыта олус тэнийбит диэн суруйар. Маны тэҥэ, чанчарык буоланнар, кыһыылаах ымынахха ыалдьаллар эрээри, ону улахан ыарыы диэбэттэр, ол-бу араас оту үргээн, бэйэлэрэ “эмтиэкэлэнэллэр”. Саха дьахтара буруолаабытынан сылдьар сүөһү сааҕын илиитинэн хомуйарыттан сиргэммэт, аны туран, илиитин даҕаны, бүтүн бэйэтин даҕаны сууммат. “Ити кирдэрэ-хахтара хатан, иҥэн кыһыйдаҕына, быһаҕынан кыһыйан кэбиһэллэр да бүтэр” диэн, соһуйбутун-өмүрбүтүн бэлиэтиир.
Ол эрээри...
Атын омук аата атын омук. Сайдыылаах, номнуо таас дьиэлээх, үрдүкү култууралаах сиртэн кэлбит үөрэхтээх дьон хараҕар балаҕаҥҥа тоҥо олорор сахалар ити курдук көһүннэхтэрэ. Бары да буолбатар, дьадаҥы дьон уобараһа буолуо. Саха сиригэр син балай да кэмҥэ олорбут дьон “кырасыабайа суохтар” диэн бэлиэтээн хаалларбыттарын иһин, саха кыраҕы хараҕынан ойуулаан, уус тылынан дьүһүннээн этэрин иһиттэххэ, саха былыр-былыргыттан кэрэни кэрэхсиирэ. Олоҥхоҕо даҕаны, номохторго даҕаны “таҥас бүтэй тамана сандаарбыт, эт бүтэй уҥуоҕа туртайбыт, уҥуох бүтэй силиитэ дьалкыйбыт”, “туналҕаннаах ньуурдаах, тоҕус былас суһуохтаах”, “сырдык таас сирэйдээх, хара киис хаастаах”... диэн сахалар кими ойуулуулларый? Биллэн турар, кыыһы, дьахтары. Ол омуктар ойуулаабыттарыныы, “кырасыабайдара суох”, “кирдээх” кыргыттары көрө үөрэнэн, ити курдук уран тыллары эппиттэр үһү дуо?
Билиҥҥи үйэҕэ атын омук дьоно ыалдьыттаан аастахтарына, саха кыргыттара кэрэлэрин, тупсаҕайдарын сөҕөн баралларын элбэхтэ истэр буолуохтааххыт. Онон, хата, бу түгэҥҥэ бэркэ барсар этиини аҕаллахха, “былыргыны былыт саппыта, уруккуну уу суурайбыта”, билигин атын олох, атын үйэ.
Бэй. кэр.
36 № (22435)
2019 с. бэс ыйын 19 күнэ.
