Дьон уоппускаларыгар Тайылаанынан, Туурсуйанан сырыыргыыллар. Оттон Кытайга, Кэриэйэҕэ таһараа ыалга тахса түһэр курдук сананаллар быһыылаах. Бэл, үйэтигэр Дьокуускайы харахтаабатах Күөлэкээн Күөлэһэп Дьэллэм Дьэлиэнэтин кытта соторутааҕыта Кырыымҥа сынньанан кэллэ. Бу дьонуҥ түптээх үлэлэрэ диэн суох, саатар, биэнсийэҕэ тахсыахтара ыраах. Барахсаттарыҥ “биһиги үтүө айылаахтартан, дьэ, ол туох итэҕэстээх үһүбүт, биирдэ төрөөбүт аакка иэскэ киирэн да туран Хара муораларын баҕас көрүөххэ” диэн баран, кирэдьиит ылбыттар да, куугуната турбуттар.
Оттон мин, киин улуустан (хотулар этэллэринии, Дьокууккай эргинтэн сылдьар дайды киһитэ буоллаҕым) тымыр-сыдьаан тардыылаах эр бэрдэ, быйылга диэри, бэл, киин сиргэ, дойдум диэки айанныах санаам кэлбэт этэ. Киһи барахсан олордо да олорон, нэстийэн хаалаахтыыр буолар эбит. Сорохтор “айабыын, аҥаардас Дьокуускайы да буларгар отучча тыһыынчаҥ суй гыныа, оттон кэлэ-бара төһө ороскуотураҕын?” диэн төбөлөрүн быһа илгистэллэр. Кырдьыга да, биир курдук санаан көрдөххө, эт да этимэ, эргиччи көҥдөй ороскуот курдук эрээри, миигин син биир атын туох эрэ тохтотор күүс баарга дылы. Ол – бырайыас Уһук Хоту ыараабытыттан буолбатах, айаным борогуонун тэрилтэм да уйунуон сөбө. Баҕар, сааһыра быһыытыйан эбитэ дуу – айанныырбын, баксаалга тэлбиҥниирбин төрүт сөбүлээбэт буолбуппун. Инньэ гынан бырайыаспын туһамматаҕым быдан үйэ буолла. Киһи да күлэр: тэрилтэм үллэр үгүс үбүн-харчытын итиччэлээх кэмчилээбитим иһин миигин бирээмэ бириэмийэлиэххэ эрэ сөп.
Ол эрээри саас баттаан, уҥуоҕуҥ-иҥиэҕиҥ ыараан истэҕин аайы дойдуҥ диэки син биир тартарар буолар эбиккин. Ол иһин быйыл баҕас дойдум мүөттээх салгынын астына-дуоһуйа тыына айанныыр санааланным. Биһикпин ыйаабыт сирбэр тиийэ сылдьыбыт киһи диэн баҕа баар этэ да, хомойуох быатыгар, бииргэ төрөөбүттэрбиттэн ким да онно хаалбатах – бары атын сиргэ көһүтэлээн хаалбыттар. Эмиэ да сөп: балык уу дириҥэр талаһар, киһи сырдыгы батыһар баҕайыта. Олох-дьаһах ыараабытын кэннэ иччитэх аҥаардаах, саатар, балыыһата да суох бөһүөлэккэ тугу манаан олоруохтарай. Үйэлэрин тухары муспут кыкырдарын-хахырдарын босхону эрэ үрдүнэн батаран, оҕолорбут тустарыгар диэн, харахта симнэ халыҥ хабалаҕа киирэн туран итии-кутуу таас дьиэлээх Алмаастаах Мииринэйи, Дьоллоох Дьокуускайы буллахтара.
Айан аргыстаах, суол доҕордоох, онон көх-нэм буолаарай диэн, эмээхсиммэр этэн көрбүппүн иккилээҕинэн истибэтэ, инньэ гынан соҕотоҕун айанныырга тиийдим. Эдэр сылдьан соҕуруунан-хотунан сылдьымалаабыт бэйэм хайа эрэ өстөөх дойдутугар бүтэһик сырыыбын айанныыр курдук дьаабыланным: сүрэҕим бүллүргүүрэ элбээтэ, дабылыанньам таҕыста.
Дьэ, сүрдээх да буолар эбит. Дьокуускайга алта сыл олорбуттааҕым, онно ыал буолан, куорат киһитэ аатыра сылдьыбыттааҕым. Аны ый аайы иккитэ-хаста соҕуруу дуобакка күрэхтэһэ айанныырым... Ол бэйэм, дьэ, сорсуйа быһыытыйдаҕым...
* * *
Аймахтарым көрсө киирбэтэхтэрэ буоллар, баксаалга аах-маах баран, төһө эрэ эрэйдэнэр этим? Омуна суох эттэххэ, сөмөлүөттэн тахсаат, сонно тута “төннүбүт киһи!” диэн санааҕа ыллара охсубутум. Дьонум булан ылыахтарыгар диэри, дьэ, ол курдук турукка киирдэҕим үһү.
Ол эрээри туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх баҕайыта. Мааны ыалдьыт буолан, көр, өссө ис миинин иһэн, күөрчэхтээх алаадьы сиэн, били, маҥнай атыҥыраабытым уоста быһыытыйан, дьэ киһилии хонон-өрөөн турдум.
Күнэ чаҕылыйан сүрдээх. Бачча үчүгэйгэ дьиэ бөҕө буола сытыам дуо, бастатан туран, табаарыспын – Угаар Омукуобу – көрсөр санааланным. Сүтэрсибиппит балай эмэ буолла. Урут, сэбиэскэй саҕана, бырааһынньыктарга аккырыыкка ыытыһан, суруйсан даҕаны сибээстэһэ турарбыт. Кэлин интэриниэт, бассаап той үөдүйбүтүн кэннэ, дьиҥэр, ол сибээспит өссө тупсуохтааҕа эбитэ буолуо, бука. Ол – суох.
Табаарыһым, хоту үлэлии сылдьан, миигин устар кыһыны быһа аҕытаассыйалаан, сааһыары дойдутугар ыалдьыттатан турардаах. Онно сылдьан Уһук Хоту диэннэрин олус да сөбүлээбитим. Куһун-хааһын, чыырын-быраҥааттатын этэ да барбаппын, дьэ, киирбэт күннээх дойду кэрэ айылҕата, көтөрө-сүүрэрэ адьас абылаан кэбиспитэ. Ок-сиэ, аан дойду эҥин эгэлгэ көтөрүн саҥата күнүстэри-түүннэри кулгааххыттан тахсыбата диэн баар эбит! Бэйэлэрэ унаар күөх халлааны кырыйа көтөллөрүн, элиэтээн дайаҥнаһалларын, хас эмэ ии буолан чылыбырайа эргийэллэрин эриэхсит! Биирин үксүн ол да иһин быыллаах куораттан хоту көһөн кэллэҕим.
Табаарыһым үлэтигэр үрдээн, Дьокуускайга, сиргэ сыһыаннаах хайа эрэ тэрилтэҕэ, салайар дуоһунаска көһөн кэлбитэ. Түөрт хостоох кыбартыыра биэрбиттэригэр сылдьан, ыалдьыттаан, өссө хонон-өрөөн турардаахпын. Дьиэтэ бэрэспиэктэн чугас баара. Кэргэнэ Ливадия култуура эйгэтигэр үлэлиирэ, оттон үс кыыһа, арааһа, улааттахтара, эргэ да таҕыстахтара.
Угаарым аахха дьуухала, тууһаммыт чыыр, икки анды кэһиилэнним. Хоту дойду киһитэ онтон ордук туохтаах буолуомуй. Арыгы ылыаҕы ол ас манна кырыы-кырыытынан буолуохтаах. Кырдьыга, нэһилиэкпэр “ол кыыл” атыыламмат даҕаны. Ол саҕанааҕы баһылык “муода” сүүрээнигэр оҕустаран, “нэһилиэк арыгыттан аккаастанар” диэн туруорсан, чөл олоҕу өрө тутааччы аатыран, улууска дьоруой буола сылдьыбыта. Онтон иккис болдьоҕор талбатахтарыгар тэрилтэ хочуолунайыгар арыгылыы олорон “бу олорорбун көрүмэҥ, арыгыттан аккаастанабыт диэн, Ил Түмэн түрүбүүнэтигэр дуорааннаахтык эппит-тыыммыт киһибин” диэн, түөһүн кырбанара.
Угаарым дьиэтэ, дьиҥэр, чугас буолуохтааҕа да, хата, муна сыстым. Оо, куоратым барахсаны “Дьоллоох Дьокуускай” диэн мээнэҕэ ааттыахтара баара дуо – килэйбитэ-халайбыта сүрдээх! Мэктиэтигэр, соһуйан, хараҕыҥ да алаарыйан, ханна да барыах-кэлиэх сиргин булбат буолар эбиккин. Били, аатырбыт тойуксут Сэргэй Сибиэрэп Аҕа дойду Улуу сэриитин кэнниттэн Москубаны сөҕөн-махтайан хоһуйбутун курдук турукка киирбиккин билбэккэ да хаалаҕын. Хантайыаххынан хантайан көрдөххүнэ, халлааҥҥа харбаспыт таас уораҕайдар күнү-ыйы биир гына күөнтээн түһэн, дьэ, улуутуйан-аарыгыран, аҥааттан-иҥиэттэн турдахтара тугун баҕас омунай! Сүр баттатан, тыыныҥ-быарыҥ да ыгылларга дылы.
Урут итинник буолаахтыа дуо, быыллаах куораппыт кыраката бэрдэ. 70-80-с сылларга баскыһыанньаҕа маҕаһыыҥҥа чэрэниилэ курдук хойуу кабернеттан, уонча солкуобайдаах ханньаактан атыны атыылаабат буоланнар, буокка көрдөөн, куорат уонча маҕаһыынын Сайсарыттан саҕалаан Оробуочай городуокка диэри начаас тилийэ көтөр эристииннэр этибит. Оччолорго куорат да кыараҕаһа, арыгы маҕаһыына да оччо аҕыйаҕа...
* * *
Тиритэн-хорутан, табаарыһым аах олорор дьиэлэрин син буллум. Биэс этээстээх кпд үһүс этээһигэр тахсан субонуоктаабыппар балай эмэ буолан баран, ситэ аһыллыбатах аан нөҥүө куп-кугас баттахтаах, туолбут ый курдук сирэйдээх хотууска дьылтайан көһүннэ. Сэнээбит киэбинэн нууччалыы “не знаю такого человека” диэт, тимир аанын тыастаахтык сабан кэбистэ. Хайыахпыный, аны үлэлиир сирэ манан быһыылаах этэ диэн, ол диэки дьүккүҥнээтим. Икки-үс тохтобулу өр гымматым, сэгэйэн турар ааннаах хоско киирэн табаарыспын ыйыталастым. Онуоха түннүк таһыгар олорор, кубаҕай сирэйдээх, саас ортолоох эрийэ хаппыт дьахтар ачыкытын үрдүнэн хатыылаах баҕайытык супту көрөн баран:
– Ол киһибит үлэтигэр көстүбэтэҕэ хас да хонно, саатар, төлөпүөннээбэт, – диэн кыыбырҕаата.
Ханна олорорун туоһуласпыппар кумааҕытыттан хараҕын араарбакка олорон бэрт ыраах баар аадырыһы эттэ.
Дьэ, ону баҕас билэр сирим: икки оптуобуһунан айаннаан тиийиллэр. Устудьуон эрдэххэ хаста да хоммут дьиэм. Ол сахха Угаар Омукуоп, үнүбэрсиэккэ туйгуннук үөрэнэр устудьуон, эбиитин бу тэрилтэҕэ ыстаапка аҥаарыгар үлэлиир кэскиллээх исписэлиис аатыран, быыкаа хоһу ылбыта. Табаарыһым сахаҕа бөдөҥ-садаҥ, тыыллан-хабыллан, дьэ, төрөл ыччат этэ. Онон ол хоско хайдах батан олорбутун, били, түөрт хостоох кыбартыыратыгар ыалдьыттыы кэлэн олорон былыргыны ахтыы буолбутугар олус сөхпүттээхпин.
Киирээти кытта уҥа диэки – иэччэҕэ халкыҥнаабыт ааннаах ыскаап, түннүк таһыгар – дьоҕус остуол, ол таһыгар эркини кыйа куруһуната уунан хаалбыт эргэ тимир орон тураллара. Эрэттэр, биһиги, ону ол диэбэккэ, хас эмэ буолан кэлэн ирэ-хоро кэпсэтэрбит, тыыммытын таһаарарбыт. Ол сахха биһиги, Сэргэлээх уопсайын түбүлүүр ыччаттар, Угаары “Дьокуускайга хайыы үйэ бас билэр хостоох” диэн сөҕөрбүт, кэпсээн оҥосторбут.
...Кэмниэ кэнэҕэс икки оптуобуһунан айаннаан, икки этээстээх уопсай дьиэҕэ тиийэн кэллим. Сол бэйэтинэн самналлан тураахтыыр эбит, дьөрү, салгын кубарыччы сиэбит күөх кырааската кытта уруккутунан. Арай, иккис этээскэ тахсар кирилиэһин үктэлэ, онон-манан көтүрүтэ баран, сэрэнэн эрэ хаамтахха сатанар буолбут.
Били, тойон хаан эрдэҕинэ түөрт хостоох кыбартыыралаах Угаарым “хайдах маннык дьылҕаланан хааллаҕай?” диэн ыар санаа баттыктаах кэлэн ааны тоҥсуйбуппар, чочумча буолан баран, хос иһигэр саллырдаан хаамар тыас иһилиннэ...
* * *
Көрбүппүн итэҕэйбэккэ, дөйүөрэн турбахтаатым. Түөрт уонча сыллааҕыта бу хос хайдах этэй да, кур бэйэтэ кубулуйбатах: сол остуол, куруһуната уунан хаалбыт дьэбиннээх тимир орон. Арай халадыынньык баар буолбут, эргэ да буоллар, ыскааба уларыйбыт.
... Табаарыһым өрүкүйбүт хап-хара хойуу баттаҕа туртайа сатаан баран, саһарымтыйа быһыытыйбыт, оттон бэйэтэ, кыратык да астахха, сонно күр гына сууллан түһүөхтүү, көҥдөй көхсө эрэ хаалан, аҥаллан тураахтыыр.
Аныгы үйэни санатар элэктэриичэскэй хобордооҕо ыскаатара суох остуол хабайар хаба ортотугар “былааһы ылан”, лабаҕыран аҕай турар. Хайа-хайабыт, соһуйан хаалан, дорооболостубут эрэ, суох эрэ? Ол эрээри илии тутуһан баран, дьиэлээх хаһаайын сиэринэн, били, хобордооххо ордон хаалбыт туох эрэ аһын сылытар түбүгэр түстэ...
Чугастааҕы маҕаһыынтан 0,75 лиитирэлээх “Подлёдканы” атыылаһан киириэхпэр диэри Угаарым остуолу төһө эмэ үрүм-арым туппут этэ. Көрсүспэтэхтэрэ ырааппыт дьон: биирбит – тутааҕа тостубут ыстакааҥҥа, иккиспит чорооннуҥу үрүүмкэҕэ (атын иһит суоҕа) куттан, саҥата суох олорон испиппит. “Иһиппит” ортолообутун кэннэ табаарыһым, дьэ, айаҕа аһыллыбыта.
Үс кыыһа улаатан, эргэ тахсар кэмнэрэ кэлбит. Баай-дуол үллэстиитэ буолбутугар, били, түөрт хостоох кыбартыыраларын атыылаан, бэһиэн биэс аҥыы (кумалааҥҥа дылы) барбыттар. Хотун ойоҕо, Ливадията, сонно кэриэтэ атын киһиэхэ көспүт. Арахсарыгар “суута-тойо суох маннык да олоруох” диэннээх үһү. Кыргыттара үһүөн, ипотеканан дьиэ ылан, ый аайы аҕаларыттан харчытын туура тутан барар идэлэммиттэр. Инньэ гынан табаарыһым муҥнаах аҥаардас биэнсийэтин сыыһыгар сыккыраан олороохтуур эбит. Хата, үлэлиир тэрилтэтэ, били, хаһан эрэ устудьуон эрдэҕинэ олорбут хоһун буор босхо биэрэн, хараҕар үүт ыкпыттарын курдук санаммыт.
БУТУКАЙ.
