Булт туһунан сэһэн, кэпсээн эрэ элбэх. Үүтээҥҥэ хонор, сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри түҥ хара тыаны кэрийэр, уот оттон ас буһара охсор, бултаабыт түүлээҕиҥ сойо илигинэ киэпкэ тиирэн кэбиһэр биир туспа кэрэлээх эбээт!
* * *
Миигин айылҕам ол чааһыттан тэйиппитэ эмиэ да оруннаах курдук эбит. Табаарыстарым кэпсээннэрин истэрим, ону даҕаны түгэн түбэстэҕинэ. Ааспыт үйэ 70-с сылларыгар табаарыстарым дэлби кучуйаннар, уоппуска ылан сааскы куска барсар буоллум. Баһылыкпыт, барыбытыттан сааһынан улахан киһи – Василий Чириков, райпо сапыраапкаһыта. Муус устар бүтэһик күннэриттэн, дьэ, оҥостуу буолла. Мин тугу да эбии ылбат буоллум, арай уопсай ботуруоҥҥа диэн, харчы хомуйдулар. Хата, бу тойооску ыйтан ордук сылдьан баран отут да ботуруону ыппатым.
Булдум диэн биир хойобуун буолбут хааһы салҕаатым, мончууктар ортолоругар түспүт кустары түөстэрин үрүҥүн көрөн биирдиитэ ыттым. Биир кус, бэркэ таптарыах курдук гынан иһэн, эргийэ көтөн, сүтэн хаалла. Хара кус сэллээбит эбит. “Сарсыарда илимнэри көрөөр, баҕар, кус түстэҕинэ, ытаар” диэт, дьонум өрүскэ бардылар. Инньэ гынан улахан күөлгэ соҕотоҕун муҥур тойонунан хааллым. Күнүс соҕус Тусуо Ылдьаа Эрэдьиискэлиин кэллилэр. Куул аҥаара лэһигирэс собо арааран тоһуйдум. Ылдьаа “хара куһу ытан баран ылбакка олорор эбиккин” диэн, тыынан киирэн таһаарда. Дьоммор кэпсии оҕустум “көтө турбуттара, биирдэ эрэ ытан хаалбытым” диэн. Уонна эбэн “дьэ, маннык киһини бултатан абыраныҥ” диибин. Олоҕум устата биир тылбыйар кынаттааҕы бултаабатаҕым. Арай сүүрбэттэн эрэ тахса куобаҕы сойуппутум буолуо.
* * *
Булка сыһыаннаах биир маннык түгэни өйдөөн кэллим. Быыкаабар аҕам оҕонньордоох кыайан оҕоломмот эмээхсининиин миигин – түөрт ыйдаахпар, өссө аҕыс сылынан биир уолу ылбыттара. Оҕолорун улаатыннаран баран бу Орто дойдуттан бараахтаабыттара.
Иккис кылааска үөрэнэр эрдэхпинэ, аҕам куобахха туһах иитэн тэптиргэ көрдөрөн биэрдэ. Омун-төлөн бөҕөтө булчут буоллаҕым. Оскуолаҕа барыам иннинэ туһах көрөн кэлэбин. Биир сарсыарда утуйан хаалан, уруок кэнниттэн сүүрэн тиийдим. Арай ычык иһигэр оҕо ытыырга дылы гынар. Муодарҕаан, сэрэнэн өҥөйөн көрбүтүм – бороҥ куобах биилиттэн иҥнэн мөхсө олороохтуур. Мас булан төбөҕө сырбаттым. Өлөрдүм. Үөрүүбэр буолан, туһахпын да иитэрбин умнан, ийэбэр сүүрдүм. Оччолорго ол тыа бүтүннүү ычык буолара. Билигин отучча эрэ тиит ордубут, тула – ыаллар.
Чэ, онон, дьонтон истибиппин суруйуум. Олоххо чахчы буолбут түгэннэр.
* * *
Сахабыт сиригэр аатырар-сураҕырар эһэ суостаах-суодаллаах адьырҕа диэн биллэр. Биһиэхэ, Боруулаахха, сирэ-уота кураанах буолан эбитэ дуу, хас тоҕой аайы баар. Анаан-минээн куттаабытын, суоһурҕаммытын истэр тухары аҕыйах. Үксүн бэйэбит соһутан, өмүтүннэрэн, киирэн биэрэбит быһыылаах.
Холкуостар маҥнай тэриллэллэрин саҕана, хомсомуол уол учуотчут диэн дуоһунастанан, учаастактары кэрийэн баран, хойутуу бөһүөлэккэ чугаһаабыт. Күн арҕаалаан эрэр эбит. Ол саҕана ат көлө элбэҕин үрдүнэн эдэр уол сатыы сылдьарын ордороро үһү. Чугас учаастактарга, аата, бүтэй аана элбэҕин. Үрүйэ аайы муоста. Олор икки өттүлэрэ үстүү мастаах ааннаах. Хаҥаластан Томторго диэри биэс муоста баара дииллэрэ.
Томтортон икки килэмиэтирдээх Тураҕас үрүйэтин күргэтигэр чугаһаабыт. Кыра талаҕы эргийээти кытта хара сыгынах курдук туох эрэ баар буола түспүт. Ол баҕайы эмискэ тура биэрбит. Уол чугас тииккэ хайдах тахсыбытын өйдөөбөккө да хаалбыт. Эһэ, киҥинэйэ-киҥинэйэ кэлэн, тиити кууһан турбут. Уол куттанан хаалан, ыһыы-хаһыы бөҕөтүн түһэрбит. Кырдьаҕаһа, үөһэ хантайан көрө-көрө, тула хаама сылдьыбыт. “Сайылык ыаллара истээйэллэр” диэн, хаһыытаан, күөмэйэ бүтэн, кууран-хатан ыксаабыт. Ботуоҥкатын иһиттэн наадата суох дии санаабыт кумааҕыларын, ол быыһыгар ааҕар кинигэтин испиискэнэн умата-умата, аллара быраҕа сатаабыт да, тута умуллан хаалаллар эбит.
Күн үөһэ ойуута сыппыт сириттэн туран, тыыллаҥнаан, өрө олоотоон баран, аа-дьуо Көдөй диэки ойуурга бара турбут. Сотору буола-буола, кэннин хайыһан көрөр эбит. Эһэтэ көстүбэт буолбутун кэннэ сүүрэн хаалыам дии санаабыта, этэ-сиинэ бүтүннүү көһүйэн хаалбыт эбит. Нэһиилэ сүөдэҥнээн хаампыт.
Сайылык пиэрмэтигэр тиийэн, үүт иһэн баран “эһэ” диэт, ороҥҥо сытан, утуйан хаалаахтаабыт. Түүнү быһа утуйбатах киһи нөҥүө сарсыардатыгар туран дьэ кэпсээбит. Холкуос эдэр салайааччыта олоххо бастакы сүрэхтэниитэ маннык буолбут. Бу – Сартаҥҥа салайар үлэҕэ олорбут Игнатий Слепцов олоҕуттан суруйдум.
* * *
Ол саҕана буулдьа саа көҥүл. Дириэксийэттэн араспыысканан ылаллара. Кыра ойууру быһа түһүүгэ икки эһэ оҕото тииккэ ыттан олороллорун көрөн, эдэр сылгыһыт ытыалаан ылбыт. Ийэлэрэ, саа тыаһын истэн, хатаннык кыламмыта ойуур иһиттэн хаста да иһиллэн ааспыт. Уол “бултаан ылыам” диэн кэтэһэн олорбут. Балачча бириэмэ ааспыт. Кэлбэтэх. Салҕан, дьиэлээбит.
Дьиэтигэр тиийэн: “Ийэлээх буолуохтаахтар да, кэлбэтэ”, – диэн кэпсээбит. Ол оҕолорун бултаппыт ийэ эһэ үс сылы супту кинилэр сылгыларын моһуоктаабыт. Атын дьон сылгыларын букатын тыыппат эбит.
* * *
Бөһүөлэк адьас кытыытыгар икки сайыны быһа эһэ олоотообут. Анаан-минээн бултаһардыы оҥостон бараллар эбит да, кураанах төннөн кэлэллэрэ үһү. Лааҕыр оҕолоро оттуу сылдьан алыы уһугар сугуннаан сиирин көрөллөр эбит. Түүн остолобуой помуойатын тиҥсирийэр, кэнсиэрбэ бааҥкаларын салаан барар үһү.
Биирдэ саалаах үс бойобуой булчут манаабыттар. Үс түүнү быһа манаан көрбүттэр да, биллибэтэх. Өйдөөх кыыл диэтэҕиҥ.
* * *
Вася оҕо эрдэҕиттэн тирии бааһа буолан эрэйдэнэрин көрөр буоларым. Түүн да утуппата, саҥа таһаарбакка ытаан эрэйдэнэрэ. Эбэтэ Даарыйа утуйбакка, сиэнин аһынан кытта ытаһара. Олус тарбанан, хаан симэһин тахсара, хаҕыламмытын сыыһын дьукку тарбанара. Оройуоҥҥа тирии балыыһатыгар сотору-сотору илдьэн эмтэтэн кэлэллэрэ. Ол аайы эбэтэ эрэйдээх бииргэ сытыһара.
Балыыһа тиэргэнигэр сир аһа үүнэр сирэ. Ахсыһы бүтэрбит эдьиийиниин сир аһын итигэстээн сиэн, истикилээҥкэҕэ хомуйан күннэрин барыыллара. Биирдэ куолуларынан эмиэ сир астыы тахсыбыттар. Арай, доҕоор, кыыстан уонча хаамыылаах сиргэ эһэ илэ бэйэтинэн үллэс гына түспүт. Төһө өр утарыта көрсөн турбуттара биллибэт. Кыра уол түбэһэ көрөн, эдьиийин сиэтэн, ыллык суол устун дэллэритэ турбут. Баччаҕа кэлэр быаларыгар, кырдьаҕас тыыппатах буоллаҕа.
* * *
Табалаахха үлэлиир кэммэр бииргэ улааппыт табаарыспар Боруулаах Халтаһытыгар олохтоох, уу бытырыыс элбэх оҕолоох Николай Неустроев-Сомсооннорунан биллэр ыал улахан уоллара Коля-Ытаһа Куола ыстаадаттан киирэн олорон кэпсээбитэ. Сааһын тухары таба иитиититтэн атын үлэни үлэлээбэтэх киһи.
– Эн миигин быыһаан турардааххын, – диэн соһутта.
– Тугу этэҕин? – диибин. Онуоха маннык кэпсээтэ:
“Оскуоланы ситэ бүтэрбэтэҕим. Дьонум кыаллыбат буолан, оҕото суох ыалга үөрүүнэн биэрбиттэрэ. Эбээн Ньукулайдааҕы батыһан табаһыт буолбутум. Кэлин, сопхуос буолбутун кэннэ, Табалаахха олохсуйбутум. Кэргэннээхпин, оҕо да баар.
Манна кэлэрбэр, бэһискэ үөрэнэ сырыттаххына, ыт оҕолоох этиҥ. Ону Баһылай Оруоһун оччотооҕу харчынан биэс уон солкуобайга атыылаһан миэхэ биэрбитэ. Мин оччоттон хабдьылыырым. Миигиттэн уонча хабдьыны отут солк. атыыласпыккар үөрбүтүм даҕаны. Кэлин Оруоһун: “Куола-аа, ити – улахан дьоҕурдаах ыт. Туһалыаҕа. Биирдэ эмэ эт сыыһын бэрсээр”, – диэбитэ. Букатын кэлин уолугар – Иннокентий Васильевичка – олордоҕуна, эмис таба этин аҕалан үөрдүбүттээхпин.
Биирдэ таас үрүйэни кыйа булчуттар эрэ сылдьар ыллыктарынан уучаҕынан айаннатан истим. Ойуурдаах хайа эниэтэ. Ытым Күөттэй чугас сүүрэлиирэ. Арай, доҕоор, эһэ хайаны таҥнары түһэн эрэр. Сүүрэрэ түргэнэ сүр. Букатын бу кэллэ. Дьэ, ыксал буолла! Уучахпыттан түһэн харабыыммын ылар да түгэн биэрбэтэ. Иккиэн тутуспутунан аллара курулуу турдубут. Ол кэмҥэ ытым Күөртэй ойон кэлэн охсуһуу киэнэ кытаанаҕа буолла. Ытым үөһэ-аллара тарбачыҥнаһар, кэннигэр түһүтэлиир. Ону туһанан, биир сонос соҕус тииккэ туран ыта сатыыбын. Куттаммытым, уолуйбутум бэрт. Ол да буоллар син хаста да ыттым. Эһэм сууллан түстэ. Бэрт эрэйинэн аллара сөптөөх сири булан астаатым. Тохтоон, олорбут сирбэр кэлэн чэйдээтим. Уучахтарга ыҥыырдан аҕалан, сыалаах эһэ этинэн маанылаан турардаахпын.
Көр эрэ, онно Туостаах тааһыгар эйигин олус истиҥник санаан турардаахпын. Эйигин Өлөксөйү уонна ыппын Күөртэйи...”
Алексей Божедонов, Дьааҥы.
