(Ньурбаттан төрүттээх Сиидэрэп Бииктэр кэпсээнэ)
Мин кииним түспүт сирэ – Ньурба улууһун Таркаайы нэһилиэгин Хатыҥ Сыһыы бөһүөлэгэ. Дойдубар оскуоланы бүтэрээт, тута СГУ-га зоотехник үөрэҕэр киирбитим. Этэҥҥэ үөрэнэн истэхпинэ, төрдүс куурус кэнниттэн быраактыкаҕа Аллараа Халымаҕа ыыппыттара. Оройуон кииниттэн бөртөлүөтүнэн “Аллараа Халыма” сопхуос тохсус нүөмэрдээх ыстаадатыгар бырахпыттара. Табалары үөнтэн-көйүүртэн куоттаран, сайын муора кытыытыгар, туундараҕа сайылаталлар эбит. Ол сайын муораҕа түһэр Чуҥкачыйа үрэх үрдүгэр ыстаада баара. Ыстаадаҕа тиийэн бэтэринээринэн үлэлээбитим. Табалары атахсыт ыарыы буулаабытын эмтээбитим.
Атырдьах ыйыгар диэри муора кытыытыгар сайылатан баран, бэтэрээ, мастаах сир диэки сыҕарыталлар. Аара ый курдук тыһы табалары саптараары, тохтууллар (күүһүүллэр). Балаҕан ыйыттан хаар түһүөр диэри күүһээн, табалары хамсаппаттар. Миигин балаҕан ыйын бүтүүтэ бөртөлүөтүнэн сэттис нүөмэрдээх ыстаадаҕа аҕаллылар. Хаар түспүтүн, күөл мууһа тоҥмутун кэннэ илимнииргэ үөрэттилэр. Ньиэрпэлээх диэн күөлгэ көлүүр ыттарынан тиийэн быраҥааттаҕа илимниибин, онон ыттары бэйэм көрөбүн, аһатабын. Ыттарбын түүн хоноллоругар дулҕаны сүгэнэн кэрдэн, моонньоон баайабын. Киэһэ икки-үс быраҥааттанан аһатабын.
Быраактыкам бүтэрэ чугаһаан, дойдулуур кэммин кэтэһэбин уонна күн аайы хамнаспын суоттуубун. Сопхуос дириэктэрэ бэтэринээр хамнаһын эрэннэрбитэ, устудьуон киһиэхэ бу – улахан харчы буоллаҕа. Уһуннук кэтэһиннэрбэккэ, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин бырааһынньыга тигинээн кэллэ. Биһиги ыстаадабытыгар түөрт ыстаада мунньустан күрэхтэһии тэрийдилэр. Улуус кииниттэн сопхуос үс тойоно үс бураанынан кэллилэр. Киэһэ бырааһынньык бүттэ, тойоттор атын ыстаадаларга бардылар, төннөн иһэн оройуон киинигэр илдьиэх буоллулар. Оройуон киинигэр барыах киһини биир моһуок атахтаата: утуйар мөһөөччүкпүн, бөртөлүөтүнэн көтөн кэлэр сүпсүлгэнигэр тохсус нүөмэрдээх ыстаадаҕа умнубуппун. Сайын кэлэрбэр таҥас-сап биэрэллэригэр: “Таҥаскын сүтэрдэххинэ эбэтэр алдьаттаххына, хамнаскыттан тутуохпут”, – диэн эппиттэрэ. Устудьуон киһи сиэринэн, харчыбын харыһыйарым сүрдээх, онон сарсыарда туран, ыттары көлүйэн, тохсус нүөмэрдээх ыстаадаҕа утуйар мөһөөччүкпүн ыла бараары тэринним. Онуоха ыттарын харыстаан, хаһаайыннара биэрбэтэ.
Оччолорго эдэрбин, уолҕамчыбын, атахпар кыанабын. Маҕаһыыҥҥа атыыланар “Тайга” диэн хайыһары кэтээт, түһүнэн кэбистим. Түөрт чаас айаннаан, икки көстөөх ыстаадаҕа дьонум бэҕэһээ күрэхтэһии кэнниттэн кэлбит суолларын батыһан тиийдим. Дьонум ас тардан аһаттылар, утуйар мөһөөччүкпүн кинилэргэ докумуоннаһан туттардым. Онуоха: “Кэлбит сириҥ ортотугар күөлгэ илимнээхпит, ону сарсын табанан көрө барабыт, аарааҥҥа диэри быраҕан биэриэхпит, түүннэри барыма”, – диэтилэр. Дьиҥинэн, түүннэри төннөр санаалаах этим даҕаны, хонор буоллум. Сарсыарда турбуппут, тыал түспүт, дьонум: “Илим көрө барбаппыт, эн барар буоллаххына, тыалы уҥа өттүн тоһуйан бар”, – диэтилэр. Мин саҥата суох хомунан айаҥҥа туруннум. “Хайдах эмэ гынан кэлбит суолбун батан айанныыр инибин” диэн санаатым. Эдэр оҕочоос буолан, иитэ суох иэдээҥҥэ, аана суох алдьархайга киирэн эрэрбин өйдөөбөтүм, дьонум даҕаны тохтоппотулар. Дьиҥинэн, араассыйанан этиэм эрэ кэрэх, бурааннаах тойоттор малбын аҕалыахтар этэ буоллаҕа, ону өйүм бааллан, толкуйдаабатахпын. Күүстээх тыалга түбэһэн, муннум-уоһум эриллибэтэх киһи хантан билиэхпиний, буурҕа диэн амырыын алдьархайдаах буоларын. Саҥа айаннаан истэхпинэ, кэлбит суолбун тыал тибэн, сүтэрдим. Эрдэ төннүөххэ баар эбит даҕаны, өсөһө-өсөһө инним хоту дьүккүйдүм. Дьэ, манна буурҕа күүһүн-уоҕун эппинэн-хааммынан дьиҥнээхтик биллим. Утары ыыппат, төттөрү охсор, ыыс-быдаан тумарык ортотугар хаампыта буолан дьүккүйэбин. Оннук сордонон истэхпинэ, халлааным хараҥаран барда, ыксаатым, ийэ-хара көлөһүнүм сарт түстэ.
Эмискэ хараҥаҕа ракетница уота ыраах халлааҥҥа өрө уһууран таҕыста, ону көрөн, үөрэн өлө сыстым, күүспэр күүс эбилиннэ, инним диэки түһүнэн кэбистим. Ол иһэн хаста даҕаны оҕуннум, арай, дьоммор тиийбэппин да тиийбэппин. Кэнники, сааһыран олорон ырыта санаатахпына, охтоммун хайысхабын сүтэрбитим дуу, эбэтэр тыал хайысхатын уларыппыта эбитэ дуу.
Түүнү быһа хааман дьоммун булбатым, сэниэм эһиннэ, аччыктаатым, санаам да түһэн барда. Үрдэл сир кэтэҕэр тыал типпит хомураҕар хаһан киирэн, хайыһарбын тэлгэнэн сыттым. Буурҕа кэмигэр былыттаах, онон сылаас буолар эбит. Халыҥ таҥастаах киһи туох даҕаны буолуо суох эбиппин. Мин бэҕэһээ сарсыарда хайыһарынан айанныыр буолан, чараастык таҥныбытым иэдэттэ: атахпар таба туйаҕын ыырааҕыттан тигиллибит уллуҥахтаах бачыыҥка, чараас истээх баата ыстаан, үөһээ өттүбэр халадаай ырбаахы курдук кэтиллэр кылгас түүтэ ис өттүгэр тигиллибит чараас сон, үтүлүгүм, хата, таба тыһа.
Нуктаабыт курдук буоллум, арыый сэргэхсийдим, тииһим ыпсыбат буола ырдьаччы тоҥнум. Нэһииччэ үнэн туран, көһүйбүт атахтарбын сыҕарытан, салгыы иэҕэҥнии-иэҕэҥнии, охто-охто, сыҕарыйан истим. Кэлин атаҕым, илиим ирэн, син түргэтээтим. Оннук сордонон, иккис түүммүн хаар анныгар хоннум. Сарсыарда туран хайыһарбын кэппиппэр, атаҕым ыарыйда: хайыһар быатыгар атахпын быһа оҕустарбыппын. Инньэ гынан хайыһарбын сүктүм, онуоха тыал баарыстаан туора охсор, сүгүн хаамтарбат.
Салгыы хайыһарбын сүгэн илдьэр кыаҕым суох буолан, ыксаан, хаарга туруору анньан хааллардым. Олоххо эрэлбин сүтэрэн бардым, өлөр туһунан толкуйдуур буоллум. Хайдах өлөрүм буолла: аччыктаан, сэниэм эстэн, тоҥон эбитэ дуу дии саныыбын. Сэниэм эһиннэҕинэ, сытабын. Күммүн-түүммүн да араарбат буоллум, аах-маах бардым. Уһуннук сыттахпына, турбаппын билэбин, ол иһин тоҥнорбун эрэ, бытааннык үнэбин. Ол да буоллар буурҕа бүтэрин тулуйар санаалаахпын. Таҥаһым муус килиэ буолла. Утуйарбар илиибин түөспэр ууран сыппыт эбиппин. Турбутум – илиим көммөт. Дьэ, манна саҕаланна эрэйим: ыстааным муус килиэ буолан, бакыччы тоҥон, кутуйах хаамыытынан атыллатар, аны, оҕуннахпына, токуччу тоҥмут сонум сиэҕэ көммөккө, тоҕус сорунан сыһаҕастаһан турабын. Хаста даҕаны дааммын биэрэн, өлөр өлүүгэ бэринэн, харахпын симэн сытынан кэбиһиэхпин баҕарталаан баран, ону төбөбүттэн киэр илгэн, күүстээх санааны ылынан, ньоҕойдоһон, хамсаммыта буолан букунайабын.
Аччык, ыксаабыт, сэниэтэ суох киһиэхэ үс түүннээх күн наһаа даҕаны уһун буолар эбит. Кэтэстэххэ, буурҕа астыбата сүрүн! Иккис түүммэр быһыылаах этэ, сытар хомураҕым үрдүгэр кырса сыбдыйан кэлбит тыаһа иһиллибитэ. Миигин мөлтөөбүппүн билэн, тиниктээри кэлбит быһыылааҕа. “Эрдэ кэллиҥ, өлөр санаам суох. Хата, бэйэҥ тириигин устуоҕум” диэн испэр үөхсэбин.
Үһүс күммэр сарсыарда, миигин көрдөөн, үрдүбүнэн бөртөлүөт хаста да ааста. Хаһыытыыр, далбаатыыр кыаҕым суох, ол да буоллар, “дьонум миигин көрдүүллэр, буурҕа уурайдаҕына булууһулар” диэн, санаам чэпчээтэ. Төрдүс сарсыардабар мал-сал уурбут сарайдарыгар кэтилинним, тохсус ыстаадалар күүһээн уурбут маллара буоларын сэрэйдим. Үөрүөх быабар, бураанынан малларыгар кэлэ сылдьыбыттар. Муораттан мастаах сиргэ тахсан иһэн, кыһын туттубут малларын курулаан хааллараллар. Ол сиргэ түбэстим. Сыыспат буоллахпына, бу сиртэн ыстаада түөрт биэрэстэ. Хата, мин дьолбор, буурҕа астан барда. Быыһанар буоллум диэн бөҕөх санааланан, бураан суолунан иэҕэҥнээн истим. Сирэйим да тоҥмот буолла. Хаары хастан утуйарбар уҥа илиим бэгэччэгинэн киирбит хаар тоҥон, муус кыаһаан буолла, онон үлүйэн, тымныыны билбэт. Оннук сору-муҥу көрө истэхпинэ, ыраах уот кылапачыйан көһүннэ. Испэр мөлтөөбүт киһи хараҕа иирэн уоту көрөр үһү дииллэрин саныыбын. Мин дьолбор, баччаҕа кэлиэх быабар, дьиҥнээх бурааннар бирилээн кэллилэр. Дьонум тыыннаахпын көрөн, үөрдүлэр аҕай. Уостара да ыпсыбат, миигин туталлар-хабаллар. Тыыннаахпын итэҕэйбэттэр. Ону-маны ыйыта сатаатылар даҕаны, тылым булдьуйан, сатаан саҥарбаппын.
Тохсус ыстаадаттан хоҥнон баран киэһэ сэттис ыстаадаҕа тиийбэтэхпэр, тигээйи уйатын тоҕо тардан, сүппүт айдааным бүтүн оройуону ылбыт. Сүппүтүм иккис күнүттэн саҕалаан маҥнай – табанан, онтон бураанынан көрдөөбүттэр. Үһүс күммэр мин сүппүт сураҕым сата баһын тоҕо тардан, бөртөлүөтүнэн көрдөөбүттэр. Сиринэн көрдүүр дьон токуччу тоҥмут киһини булуохпут диэн дьаархана-дьаархана хомураҕы хаһан көрдүүллэр үһү. Үһүс күннэригэр «чараастык таҥныбыт киһи тоҥон өллөҕө» диэн, эрэллэрэ сүппүт. Ол иһин тыыннаах иэҕэҥнээн иһэрбин көрөн, наһаа үөрбүттэр.
Бурааннарынан ыстаадаҕа илдьэн, муус килиэ гына килэриччи тоҥмут таҥаспын кыайан устубакка, быһаҕынан хайытан араарбыттара. Сирэйим бүтүннүүтэ уонна уҥа илиим бэгэччэгэ үлүйбүт этэ. Бэгэччэкпэр өр тирии үүммэккэ, атын сиртэн эт ылан олордубуттара. Олоҕум биир сүрүн моһолун эдэр, атахпар кыанар, дьулуурдаах, тулуурдаах буолан туораабыппын.
Устудьуоннуу сылдьан, кыһыннары таһырдьа сүүрэр этим. Тымныыга Маҕаҥҥа диэри сүүрэрбит, төннөрбүтүгэр оптуобуһунан кэлэрбит. Онон сүүрүүнэн дьарыктаммытым өлөртөн өрүһүйбүтэ. Кэнники, кыһын Усуйаанаҕа үлэлии сылдьан, киэһэрэн, хаста даҕаны хонон турбутум. Эдэрбэр итинник Дьылҕа Хаан хаста даҕаны үтэн-анньан көрбүтэ, ону Иэйэхситим эҥээрдэһэн, син этэҥҥэ туораан кэллэҕим.
гор КАРТУЗОВ “Тыын былдьаһыгар” кинигэтиттэн. “Бичик”, 2016 с.
Кэпсээн дьоруойа Бииктэр СИИДЭРЭП эрэдээксийэҕэ бэйэтэ аҕалан биэрдэ.
