“Эһиги хаһыаккытыгар бэйэм олоххо көрсүбүт балаһыанньабын кэпсээн, баҕар мин курдук дьылҕалаах киһи баара буолуо диэн эйиэхэ сибээскэ таҕыстым”, – диэн билбэт эр киһим суотабайбар төлөпүөннээн, кыаллар буоллаҕына, хаһыакка суруйарбар көрдөстө. Тута сөбүлэстим. Киһибин кытта көрсөн кэпсэттибит. Бастаан кыбыстыах курдук туттан иһэн, кэпсэтиини сэргэхтик саҕалаабыппар, тута аһылла түстэ.
Остуоруйаҕа майгынныыр көрсүһүү
Ньукулай: “Чэ, бу курдук... Дэриэбинэҕэ олоробун. Кэргэннээхпин, оҕолордоохпун, сиэннэрдээхпин. Дьиэ-уот, тиэхиньикэ – барыта баар. Оҕолорум бары ыаллар.
Саас-сааһынан кэпсээтэххэ маннык. 201... сыл атырдьах ыйыгар маҥнайгы тапталбын 40-ча сыл буолан баран көрсөммүн, хараарчы иирэн хаалбытым. Оччолорго 1968 сыллаахха хоту улууска баран биир сыл 8-с кылааска үөрэнэ сылдьыбыттааҕым. Ол үөрэнэ сылдьан Аанчыкпынаан билсибитим. Кини онно 7-с кылааска үөрэнэр этэ. Биир сыл үөрэнэн баран, дойдубар кэлэн орто оскуоланы бүтэрбитим. Аанчыкпынаан ол кэнниттэн 6 сыл тохтоло суох суруйсубуппут. Быыһыгар аармыйаҕа сулууспалаан кэлбитим. Онтон 1974 сыллаахха кини кэтэхтэн үөрэҕин бүтэрэ Дьокуускайга кэбитэ. Онно көрсүһэммит “аналым бу сылдьар эбит, кэргэн ылабын” диэн санаалаах ыһыах кэмигэр түбэһиннэрэн төрөппүттэрбэр билиһиннэрэ таһаарабын. Дьүөгэтин илдьэ тахсыбыта.
Арай кыыһым тугу эрэ этээри гына-гына эппэт. Чугаһыыр, булумахтанар, саҥарбат. Кини миигин олус таптыыр этэ, мин таптыырын сэрэйэбин. Мин эмиэ таптыыбын. Ол эрээри оччотооҕу ыччат иитиллиибит да оннук буолуо, тапталбытыгар аһаҕастык билиммэппит, эгэ, хоонньоһор кэлиэ дуо... суох буоллаҕа. Ол тиийбит күммүтүгэр дьүөгэтэ: “Аанчык кэргэн тахсыбыта ээ”, – диэтэ. Мин ону бастаан өйдөөн истибэтим. “Туох диигин?” – диэн иккистээн ыйыттым. “Иһиттиҥ дии, тугу өссө ыйытаҕын?” – диэн буолла. Истэн баран, санаам дэлби түһэн хаалла, ол киэһэ саппаҕырбыт санаабын арыгылаан сайҕанааччы буоллум.
Кыыһым кулун тутарга сыбаайбалаабыт, ыам ыйыгар кэтэхтэн үөрэнэ кэлэн баран, миэхэ этиэхтээҕин кыайан эппэккэ сылдьыбыт. Бу кэлин кэпсэтэрбитигэр: “Эйиэхэ эппэккэбин олохпун көннөрө сатаабытым”, – диэхтиир. Сарсыныгар туран өйдөнөммүн, иккиэннэрин “Ракетаҕа” атаара киирдим. Ити тухары тугу да быһаарсыбаппыт, кэпсэппэппит да.
Суох, киниттэн кэлэйбэтэҕим. Оннук күүскэ таптыыр этим. Ол кэнниттэн мин кинини хаһан да умнубатаҕым, көрсүбэтэҕим. Кыыһым ол курдук дойдулаабыта. 1974 сыл сайына биһигини букатыннаахтык араарбыта. Ол сайын түүл-бит курдук сылдьыбытым. Сүрэхпэр өтөрүнэн оспот баас иҥэн хаалбыта. Сүрэхпитинэн сөбүлэһэн, харахпытынан хайҕаһан сыдьыбыт ыраас дьон буоллахпыт. Эгэ, сыллаһар-уураһар, куустуһар кэлиэ дуо... Наһаа да көнө эбиппит. Оннук ыраас иэйии кэнниттэн итинник күүстээх охсууну ким тулуйуой...
Иһэ-аһыы сылдыбытым. 30-тан тахса сыл усталаах туоратын тухары хотуттан, кини дойдутун дьоно кэллэхтэринэ, наар сэгэртэйбин – Аанчыкпын сураһан эрэй бөҕөтүн көрөр этим. Ыйыттахпына, “үчүгэйдик олорор, кэргэннээх, оҕолордоох” дииллэр. Ол тухары сүрэҕим уоскуйбат, син биир дууһам кинини көрдүүр.
Соһуччу сурах эрэли үөскэппитэ
Онтон биир үтүө күн хоту бииргэ үөрэммит кыыспыттан алҕас соһуччу сонуну истэммин, утуйар уум уу буолбат, аһыыр аһым ас буолбат буолла. Ити – 2010 сыллаахха этэ. Күнүм-ыйым оҕото, Аанчыгым кэргэниттэн арахсыбыта 20-чэ сыл буолбутун истэммин, сүрэҕим бааһа аһыллан, урукку иэйиим эмиэ төттөрү эргилиннэ.
Тоҕо мин тапталым Орто дойду олоҕор соҕотоҕун сылдьыахтааҕый? Абам да баар эбит... Миигинэ суох 20 сыл соҕотоҕун олорбутун билбэккэ сылдьыбыппын диэн, аны туран мин айманыы бөҕөтө буоллум. Сүрэҕим бааһа аһыллан, мэктиэтигэр, хаанынан оҕуолуур курдук. Бииргэ үөрэммит кыыспыттан дьиэтээҕи төлөпүөнүн нүөмэрин ыламмын биир үтүө күн киниэхэ эрийдим. Тапталлааҕым саҥатын истэммин бэйдиэ бара сыстым, салыбырас буолуохпар диэри долгуйдум.
Ааппын эттим, киһим бастаан өйдөөбөтө, “кимҥиний?” диир. Аны билэн баран соһуйда аҕай, туох да диэн булбата. Быыһыгар бөтө-бөтө саҥара сатыыра иһиллэр. Икки өттүттэн балачча саҥата суох сыҥсыйарбытын эрэ билэбит. Мин да киниттэн хаалсыбатым. Инньэ гынан толору харах уулаах олорон кэпсэттибит. Кини наһаа долгуйарыттан буолуо, тугу да кыайан саҥарбат буолан хаалбыта. Миигин эрэ төлөпүөннүө диэбэтэх быһыылаах. Киниэхэ да соһуччу буолуо. Бачча сыл тухары өйүттэн-санаатыттан сүтэрэн кэбистэҕэ дии.
Мин киниэхэ: “Эйигин наһаа таптыыр этим, билигин да таптыыбын”, – диэтим. Кини эмиэ сүтэрбит сылларын тухары миигин эрэ таптыы сылдьыбытын, дьэ, аһаҕастык билиннэ. Суотабайын нүөмэрин биэрдэ. Дьэ, мин онно эрэ биллим суотабай төлөпүөн хайдах курдук күндүтүн. Ол күнтэн ыла күн аайы кэпсэтэр буолбуппут. Саатар, биһиги кытыы дэриэбинэбитигэр суотабай сибээс тиийбэт. Үөһэ хас эрэ миэтэрэ үрдүктээх сиргэ ытыннахха биирдэ, тапталлааххын кытта кэпсэтэн дьоллоноҕун.
Олоҕум саамай дьоллоох түгэнэ
Арай, доҕоор, аан аһыллаатын кытта көрбүтүм – кини бу иһэр. Мин көрдөхпүнэ, Аанчыгым эт туппут, сонообут, баараҕадыйан хотун хаан көрүҥнэммит. Көрсөөт, долгуйууттан, сүтэрсииттэн иккиэн да саҥарар кыахпыт суох буолла. Харахпытынан эрэ көрсөбүт. Аанчыгым котоку, ытаан бөҕөтө буолар. Мин эрэйдээх тугу да булан саҥарбаппын, кыайан уоскуппаппын. Бэйэм нэһиилэ тулуйан турабын, долгуйуу киэнэ кытаанаҕа. Кини нэһиилэ саҥа таһааран: “Итэҕэйбэккэҕин миигин кыҥнайа-кыҥнайа көрөҕүн дуу?” – эрэ диэтэ. Уонна миигин көрөөт: “Кырдьыбыккын эрээри, өссө күүскэ таптыах курдукпун”, – диир. Сөп ээ, мин үйэм тухары ыарахан үлэҕэ сырыттаҕым. Кини дуоһунастаах үлэҕэ сылдьыбыт, карьератын бэркэ оҥостубут, үйэтин тухары чөл олоҕу тутуспут, дьоно-сэргэтэ ытыктыыр киһитэ.
Ол сайын үс күн бииргэ буоллубут. Онтон хаалбыт күннэрин атын улууска баар кыыһыгар баран ыалдьыттаан кэлбитэ. Оҕолоругар мин туспунан кэпсээбит эрээри, ыал аҕата диэбэтэх. Оҕолоро истэн үөрүү бөҕөтө үһү. Ийэбит кырдьар сааһыгар утары көрсөн олорон чэйдиир киһилэммит диэн. Үс күн көрсүспүт дьоллоох күннэрбитигэр таптал диэн хайдах курдук күүстээх иэйиитин сүтэрсэ сылдьыбыт сүрэхтэр онно биллибит. Дьэ, кырдьар сааска күүскэ көбөн кэлэр иэйии диэн ити буолар эбит. Киһи тылынан кыайан кэпсээбэт “минньигэс” өйгө-санааҕа хаалар эриэккэс көрсүһүүтэ онно буолбута.
Дойдутугар көтөрүгэр атаара киирбитим. Бараары туран эмиэ “кэргэҥҥиттэн арахсыма, мин ыал олоҕун алдьатыахпын баҕарбаппын”, – дэтэлиир. Онтон киэр хайыһан туран, миигин хайдах курдук таптыырын, миигинэ суох кыайан олорботун билинэр. Инньэ гынан икки өттүттэн айманан ахан араҕыстыбыт. Кинини атаарбыт күммэр халлаантан күнүм туллан түспүтүн курдук турукка сылдьыбытым.
40-ча сыл буолан баран көрсүһэммит, иккиэн да уларыйдыбыт. Кинини көрсүөхпүттэн табахпын бырахтым. Өйүм-санаам, олоххо тардыһыым өссө күүһүрдэ. Аанчыгым бу олоххо көрсүбүт саамай күндү киһим буоллаҕа. Сиргэ төрөөн кинини эрэ таптаабытым. Бииргэ буоларбыт эбитэ буоллар, өссө үчүгэй буолуо эбит. Мин билигин кинини санаабытынан утуйабын, сарсыарда чыычаахпын санаабытынан уһуктабын.
Булкулла сылдьыбыт кэмнээҕим
Бэйэбиттэн быдан балыс кыыһы улахан таптала суох кэргэн ылбытым. Кини миигин аҥаардастыы таптыыра. Тапталга наһаа эрэйи көрбүт буоламмын эбитэ дуу... сирэ-тала барбатаҕым. Оҕо-уруу, сиэн, хаһаайыстыба – барыта баар. Наар үлэҕэ сылдьыбытым. Кэргэним сааһын тухары сүөһүгэ үлэлээбитэ, тыа хаһаайыстыбатыгар ситиһиитэ элбэх.
Бэйэм иккис курууппалаах инбэлииппин, акаары санаабар, иһэн-аһаан сылдьыбыт кэмнэрбэр кырбанарым да ханна барыай... Ол түмүгэр доруобуйабар оҕустарбытым. Төрөппүттэрим өлбүттэрин кэннэ арыгыбын тосту бырахпытым.
Билигин олоххо булкуллан баран сылдьабын. Ардыгар ыллым да дьиэбиттэн тахсан, турар бэйэбинэн баран хаалыахпын санаталыыбын. Онтум быыһыгар оҕолорбуттан, сиэннэрбиттэн тардыстан кэлэбин. Миигинэ суох кыайан олорор кыахтара суох. Оччоттон баччаҕа диэри аҕа баһылык оруолун толорон, дьаһайан кэллэҕим. Аанчыкпар: “Холбоһуохха, ыал буолуохха”, – диибин. Ону кини: “Кэргэниҥ суоҕа буоллар, ыал буолуо этибит”, – диэн санаабын манньытар. Эмиэ да кэргэммин аһына саныыбын. Таптаабаппын эрээри, бэйэ-бэйэбитигэр убансан хаалбыппыт. Кинитэ суох мин тэһийбэппин, миигинэ суох – кини тэһийбэт. Аны Аанчыкпын сүтэриэхпин, олохпун салгыы хайдах олоруохпун сатаан санаабаппын.
Билигин олох мунан, өйүм-санаам булкуллан, өй-сүрэх мөккүөрүгэр санаа кулута буола сылдьабын. Эйиэхэ кэпсээммин арыый санаам чэпчээбит курдук буолла”.
Сүрэҕим киниэхэ тардыстар
Аанчык: “Бүтэһигин 1974 сыллаахха сайын көрсүбүппүт. Онтон бу 40-ча сыл буолан баран көрүстүбүт. Идэбинэн үрдүк дуоһунаска үлэлии сылдьыбытым. Үйэм тухары төрөөбүт дойдубар олоробун. Кэргэммиттэн арахсыбытым 20-чэ сыл буолла. Үс оҕолорбун бэйэм иитэлээбитим. Бары ыаллар, сиэннэрдээхпин. Билигин соҕотоҕун олоробун.
Кэргэним иһэр этэ. Ньукулай көрдөөн булбутугар наһаа соһуйбутум. Бу киһи мээнэҕэ булбатах буолуохтаах, Дьылҕа Хаан иккистээн эмиэ көрсүһүннэрдэ дии санаабытым. Билигин иккиэн ыраах-ыраах олоробут. 1974 сыл бэс ыйыгар көрсүһэрбитигэр мин бэйэм быһаарыам, кэпсэтиэм диэн тиийбитим да, ханна баарый... 20-лээх кыыс оҕо бэйэм муҥкук буоллаҕым. Оччолорго этиллиэхтээх тыллар кыайан этиллибэккэ икки аҥыы барбыппыт. Кини миигин итинник күүскэ таптыырын билбэт этим. Бастаан көрсүһэрбитигэр долгуйуу бөҕө. Ньукулай кэргэннээх, оҕолордоох, сиэннэрдээх киһи. Мин кинилэр олохторун аймыахпын баҕарбаппын. “Бачча сыл тухары ыал буолан олорбут кэргэҥҥин кытта олор” диибин. Кини ону ылыныан, истиэн да баҕарбат.
Барбаппын диэтэхпинэ, саатар, кэлэн көрсөн барыый диэн көрдөһөр. Иккиэн бииргэ буолуохпутун баҕарбыппыт да иһин, кыаллыа суох курдук. Кини: “Син биир хаһан эрэ баҕа санаабыт туолуон сөп буоллаҕа”, – дэтэлиир. Дьэ, билбэтим. “Ыллым да турар бэйэм дьиэбиттэн тахсан барыам, эйигинэ суох сатаммаппын. Эйигин иккистээн сүтэриэхпин баҕарбаппын”, – диир. Ону мин: “Барытын ыйааһыннаан, ыараҥнатан көр. Оҕолоруҥ, сиэннэриҥ тустарыгар. Манна кэллэххинэ, тугу гыныаххыный, кими да билбэккин. Адьас иэдэйиэҥ. Сайынын манна сырыы суох дойдута, сөмөлүөт эрэ сылдьар. Олор, арахсыма”, – диэн сүбэ кэриэтэ этэрбин дьөрү истиэн да баҕарбат. Олох кэлэн хаал диэхпин эмиэ суобаһым буолбат. Ол эрэн сүрэҕим, кутум-сүрүм өрүү киниэхэ тардыһар курдук.
Хаалбыт олохпутун эмиэ да бииргэ олоруохпутун баҕарар эбиппин. Икки өттүттэн бачча сыл тухары сүтэрсэ сылдьан баран, иккистээн эмиэ сүтэрсиэхпитин баҕарбат курдукпут. Киһи кырдьар сааһыгар аттыгар таптыыр киһитэ баара үчүгэй буолуо эбит да ... Эмиэ да атын киһи олоҕун аймыахпын баҕарбат курдукпун.
Мин кинини билигин да күүскэ таптыыбын. Оччолорго киниэхэ кэргэн тахсыбытым эбитэ буоллар, итинник иһэн-аһаан инбэлиит буолар турукка тиийиэ суох этэ. Сэгэрим сыыһын наһаа аһынабын ээ. Арыт-ардыгар кини соторутааҕыта эрэ миигиттэн барбыт курдук санаталаан ылабын. Кырдьар сааска киһи булкуллар да буолар эбит... Онон таптал сааһы билиммэт дииллэрин бэйэбинэн, дьэ, билэн итэҕэйэ сылдьабын. Кырдьар сааспытыгар тиийэн, эһээ-эбээ буолан баран, хайа-хайабыт маннык эрэ буолуохпут дии санаабатахпыт. Олоххо оннук диэн баар буолар эбит”.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
