Тоҕо көстүбүттэрэ буолла?
90-с сыллар. Боростуой дьон, биһиги, туох да кыһалҕата суох үлэлээ да үлэлээ. Барыта – уопсай дьыала туһугар. Иитиллиибит оннуга. Үлэ – чиэс, үлэ – албан аат диэн буоллаҕа дии. Ол эрээри «сопхуоһунан олорор диэн эргэ олох хаалынньаҥа, бааһынай хаһаайыстыба – кэскилгэ хардыы» диэн тыллаһар буолан бардылар. Аатырбыт өҥ буордаах нэһилиэкпит онтон хайдах туора туруой, биир кэм өрө-таҥнары ытыллыы бөҕөтө. Миитин тэрийдилэр. Киһи дьиктиргиэх, баччааҥҥа диэри аалай кыһыл былааҕы өрө туппут, норуот хаһаайыстыбатын туһугар үйэлэрин тухары үлэлээбит дьоммут гипнозтаппыт курдук: «Бааһынай хаһаайыстыба тэриниэҕиҥ, сопхуос баайын үллэстиэҕиҥ!» – диэн турдулар.
Туох үлүгэрэй! Бу тойотторбут саҥардыыҥҥа диэри «үрүҥ илгэни дэлэтиэххэ!» диэнтэн атыны саҥарбат дьон этилэр эбээт! Туох ааттаах адаар муостааҕа истэригэр киирэн тиирэ киэптээтэ? Абаланан, түрүбүүнэҕэ сүүрэн таҕыстым уонна туох да дьүүлэ-дьаабыта суох «сопхуоспутун тутан олоруоҕуҥ, төрүт ыһыллымыаҕыҥ» диэн үрүт-үрдүгэр кутан-симэн бардым. Өссө саҥардыыҥҥа диэри ытыктыырбын биллэрэн тойотторбун аҕаларын эрэ аатынан ыҥырталыыр бэйэккэм уубар-хаарбар киирэн «сааппат сирэйдэр» эҥин дэтэлээн бардым. Онуоха ордоотоһуу бөҕөтүн түһэрэн:
– Миитини ыһаары гынна. Ити киһиттэн микрофонун былдьыы тардыҥ! – дэстилэр. Кырдьык даҕаны, паай үллэстиэхпит диэн эрэҥкэдийэ олорбут хас да көкөт сиэх-аһыах курдук туттан, мин диэки дугдуҥнаһан бардылар. Дьэ, ити эппит-тыыммыт буруйбар дуоннаах туох да тиксибэтэҕэ, бэл, сүүрбэттэн тахса сыл биэбэйдэһэн үүт таспыт массыынабын атын киһиэхэ биэрбиттэрэ. Кыһыйбыт иһин, туох кэлиэй.
Үөһээттэн ити курдук ыйыы-кэрдии кэлэн, сорох баҕарбытын хоту, сорох күһэллэн бааһынайдыы (кумалаан да диэххэ) тарҕастахпыт. Урукку курдук кэлииһи дуо, ким тугу саныырынан булкуллар-тэккиллэр, хамнас эрэ, туох эрэ – мэлигир. Ол тухары санаам барыта – урукку, сэбиэскэй саҕанааҕы сопхуоспут ньиргийэн-ньаргыйан олорбут кэмигэр. Ол эрэ кэмнээҕи буолуо дуо, инньэ ийэм-аҕам оҕо эрдэхтэриттэн кыттыспыт хаһаайыстыбалара бүтүн өрөспүүбүлүкэҕэ аатыра сырыттаҕа эбээт! Онтубут чыпчылыйыах бэтэрээ өттүгэр күүгэн курдук уостубутун сорох-сорохпут бу аһыйа сырыттахпыт. Ким көрүө-истиэ баарай?! Аанайым-туонайым да баар эбит, сэгэрдээр!
* * *
Бааһынай хаһаайыстыба тэриммит дьон киэбинэн саҥаспын кытта бөһүөлэктэн тэйиччи соҕус, Илин Хомустаах уҥуоргутугар, от мунньан кылбаарыта сырыттыбыт. Арай, доҕоор, туох эппитэ баарай, хантан да кэлбиттэрэ биллибэт үлүгэрдээх элбэх үөр сүөһү баар буола түспэт дуо?! Көрдөхпүнэ, илэ бааччы тарбыйах батыһыннарыылаах кыһыл эриэн ынах, хас эмэ бургунас, борооску, сырдык өҥнөөх ат оҕус маталдьыһан иһэллэр. Өлгөм үүнүүлээх күп-күөх оту ортотунан, дьэ, тараахтааһын! Бэл, маҥыраһаллара кытта иһиллэр. Сөҕүөм иһин, бу үөр сүөһүнү ойоҕолуу абаҕам оҕонньор (уруккута өрөспүүбүлүкэ биллиилээх бостууга) Дьэҥкир Кутуругун мииммитинэн хаамтаран дыабаһытан иһэр! Маҥан ыта – уҥа өттүнэн, хара эриэн ыта хаҥас өттүнэн көтүөккэлэһэллэрэ.
Абаҕам саҥаспын кытта кырабар ийэбиттэн көҥүллэтэн сайылыктарыгар илдьэ сылдьар буолаллара. Элбэх сүөһүлээх буолан, үрүҥ ас толору ыаллара этилэр. Саҥаһым барахсан сааһыт-кусчут ааттааҕа, кыыннаах быһаҕын этэрбэһин оһугар өрүү укта сылдьар идэлээҕэ. Оччолорго кус хойуу да буолара. Дьэ, миэхэ хайаан да кус буутун, балык тылын, искэҕин ууруммуттарын сиэтэллэрэ. Сүөгэйи, чөчөгөйү, кымыһы, суораты иһим ыларынан күндүлүүллэрэ.
Көрдөхпүнэ, абаҕам син биир уруккутун курдук икки уостаах саатын атыгар төргүүлэммит, сабыс-саҥа самыыр сонноох, куруму саппыкытын тиэрэн кэбиспит, дэйбиирдээх, бүнүөкүлүн моонньугар кэппит. Ол иһэн өссө миигиттэн тугу эрэ ыйытаары гынар курдуга. Ол икки ардыгар өйбөр «бэйи эрэ, хайдах-хайдаҕый, абаҕам бу Орто дойдуттан арахпыта быданнаатаҕа дии» диэн санаа охсуллубута. Ол икки ардыгар от мунньуһа сылдьар саҥаһым саҥата иһиллибитэ: «Нохоо, массыынаҕынан элээрдэн тиийэн уҥуоргу быыс ааны көр эрэ, хантан бачча элбэх сүөһү ходуһаҕа ааллаан киирдэ?»
Мин массыынабын собуоттуохпар диэри «Бааскаҕа баран эт, аттаах кэлэн сүөһүлэри таһаартыы оҕустун!» диэн дьаһайааччы буолла. Кэмниэ кэнэҕэс уҥуор тиийэн көрбүтүм, либиччи сабыылаах этэ. Онтон тастыҥ убайбар Бааскаҕа тиийэн: «Аккынан тиийэн сүөһүлэри таһаартыыр үһүгүн», – диэтим.
Убайым хаһан атын ыҥыырдыар диэри мин элээрдэ турбутум. Саҥаспар тиийэн саҥардыы бугуллаһыах курдук гынан эрдэхпинэ, Бааскабыт бу баар буолбут, кыйахаммыта сүрдээх:
– Ханна баар сүөһүлэри этэҕит?! – дэтэлиир, күргүйдүөх да курдук буолан ылар. Мин саҥаспын кытта били сүөһүлэр ханан ааспыттарын ыйан биэрээри гыммыппыт – суохтар! Халлааннаан да көппүттэрэ, сирдээн да тимирбиттэрэ төрүт биллибэт этэ. Тула хааман көрө сатаабыппыт да, суоллара да суоҕа. Хаххаҕа олорон сөрүүкүү, сынньана таарыйа дьиктини көрбүппүтүн кэпсэппиппит. Саҥаһым: «Абаҕаҕын илэ бааччы көрбүтүм, бэл, икки ыта кытта бааллара», – диэбитэ.
Дьэ, дьикти көстүү этэ. Ону билигин кэлэн өйдөөтөхпүнэ, абаҕам, аатырбыт бостуук, «сопхуос баайын-дуолун тоҕо үллэһиннигит?» диэн мөҕүттэн, сөбүлээбэтэҕин биллэрэн ааспыт буолуон сөп эбит. Итинэн сылыктаатахха, олохпутун-дьаһахпытын Үөһээттэн кэтээн, барытын истэ-билэ олорор быһыылаахтар. Сопхуоспутун эспэтэхтэрэ буоллар, маннык сылдьыах этибит дуо?!
