Атыттартан уратыта суоҕа

 

 

 

   Кини даҕаны «киһи буолуом, бэйэбэр анаммыт кэрчикпин-кээмэйбин орто сиэринэн олорон ааһыам турдаҕа» диэн санааттан маппатах бэйэтэ буолуохтаах. Тэҥнээхтэрин кытары сө­бүгэр үөрэнэн, сөбүгэр мэниктээн улааппыта: биирдэ даҕаны «чулуубун» диэн чорбойботоҕо, «итэҕэспин» диэн иэдэйбэтэҕэ. Сахабыт сирин түгэх нэһилиэгэр саҥа улаатан иһэр уол оҕо атыттартан туох ураты суолланыай? Кини курдук тыһыынчанан уолаттар билигин даҕаны сарсыҥҥы күн туһунан саныы-санаарҕыы барбакка, күннээҕи үөрүүнэн-хомолтонон кынаттанан сүүрэ-көтө сырыттахтара. Ол эрэн, кини саҥа тэлэллэн эрэр аартык суола ханнык биир дьикти тоҕойго тиийэн тосту уларыйан, туора салайан, улам-улам кыараан-кыччаан, сүтэн-симэлийэн барбытай?

   П. 2003 сыл сайынын саҥатыгар Дьокуускай куоракка үөрэх туттарса кэлэр. Үөрэх эрэ элбэх – сөбүлээбиккин тал. Оҕо эрдэҕиттэн сүрэҕинэн чопчу биир хайысханы хайгыы, атыттартан сөбүлүү-сэҥээрэ санаабат буолан, «үөрэх эрэ барыта биир ини» диэн баламат толкуйунан салайтаран, докумуонун хас эмэ үөрэх кыһатыгар – үрдүккэ-ортоҕо, ирдэнэргэ-ирдэммэккэ барытыгар – ырааҕы-киэҥи толкуйдуу барбакка биэрэр. Кэтэһии-манаһыы кэмигэр хайыаҕай, биир дойдулаахтарын кытары күнүстэри-түүннэри күүлэйдээн, аһыы утах араа­һын күөмэйинэн күллүргэтэн көрүлүү сырытта. Кини эрэ маҥнайгы дуу, бүтэһик дуу буоллаҕай – урут даҕаны, аны даҕаны хайа бэйэлээх эдэр уолан сырдык уоттарынан угуйар таас куорат умсулҕаныгар ылларан, ол көргө-нарга оройунан биирдэ умсаахтаан ылбатаҕай? Улаханнык сэмэлиир да сатаммат курдук – «бары эдэр этибит», үлүһүйэр сүрэхтээх эрэ барыта үтүөнү-мөкүнү, үрүҥү-хараны эт хаанынан билэн ааста ини. Ол эрээри үгүспүт сөбүгэр тохтуур, кээмэйин билэн бэ­йэтин кэмчилиир киһи бэрдэ буолан дуу, хантан эрэ ыраахтан ыйыллыбыт ыйаахтаах ураты дьолугар дуу ол сэргэх кэмнэри, этэҥҥэ ааспыттарыгар муҥура суох махтанан, сэрэнэн эрэ ахтабыт. Ол курдук, П. эмиэ сэргэхтик сайылаабыта – доҕоттор, дьүөгэлэр, үрүҥ түүннэр...

 

 

   Олоҕор сыыһа-халты туттубут киһи кэмсинэр үгэстээх, ол эрээри, биллэрин курдук, кэмсинэҥҥин төттөрү киэркэйэ түспэккин. Оттон П.? Кини даҕаны эрдэттэн «маннык үлүгэргэ бэйэм баҕабынан тиийиэм» диэн быдан сылларга барар былаан барылын оҥостон байбатах бэйэтэ ини. «Биир күүстээх күүлэй түмүгэр ыарахан буруйу оҥорон, онно уорбаланан, үрдүкү суут быһаарыытын кэтэһэн хааллан сытаахтыыр» диэн сураҕы истибиппитин өйдөөбөккө да хаалбыппыт. Эмиэ улахан уратыта суох көстүү: элбэх ыччат куорат күүһүн уйбакка туора-халты үктэтэлээн аастаҕа эбээт. Онон «сотору быһаарыллар ини, ама, кини буруйдаах буолан таҕыстаҕай» диэн эрэнэ санаабыппыт. Ол эрээри сотору кэминэн кэтэспэтэх кэпсээммитин истэн, соһумар сурахха итэҕэйэрбитигэр тиийбиппит: буруйу оҥорууга кыттыспыт, тутуллубут, билиммит, хаайыллыбыт... Ама? Оҕо эрдэҕиттэн көнө майгылаах, ийэтин соҕотох эрэлэ, сарсыҥҥы күҥҥэ сырдык санаалардаах П. – оннук үлүгэргэ кини диэтэх киһи илэ бэйэтинэн тиийбит үһү дуо? Ким эрэ кэлэйэн киэр хайыста, билсэн эрэр саҥа доҕотторо туора туттан турдулар. Буолумуна, хайа бэйэлээх үтүө киһи сууттана оонньуу сылдьыбыта баарай? Буруйдаах киһи тута буомуран киирэн барбыта: сирэйэ-хараҕа хараастан, саҥата-иҥэтэ аҕыйаан, майгыта-сигилитэ маҥнайгы бэйэтигэр маарыҥнаабат буолан испитэ. Баара-суоҕа биир хардыы, биир мүлчү туттуу киһини истиин-тастыын бүтүннүү уларытар күүстээх эбит.

   Сыл курдук ааспыта быһыылаах. Кыттыгаһын иһин, буруйу бэйэтигэр ылыммытын иһин, киһибит 8 уһун сылга хаалларга уураахтанна. Ол күнтэн ылата киниэхэ үөрэх кыһатын көрдөөх-нардаах, саҥа арыйыылардаах олоҕун оннугар, тосту атын олох саҕаламмыта.

 

 

   Хараҥа хаайыыга хаалларга уураахтаммыт киһи ханна барыай, кыра мөһөөччүгүн дуомун сүкпүтүнэн П. ааһыахтаах сиригэр курдары ааһа турбута. Уһун сыллар усталарыгар сурук суруйара, сурук тутара. Көҥүллээтэхтэринэ ас-үөл тутан үөрэрэ. Дьонун-сэргэтин быыһыгар аһынааччылар даҕаны элбэхтэрэ, сэмэлээччилэр даҕаны аҕыйаҕа суохтара: «Буруйу оҥорон баран сытымына, күнүн аайы таах сытан тахсара ыарахан үлэ буоллаҕай!» «Уолбут барахсан хайдах-хайдах сылдьара буолуой, хачаайыта да бэрт, аны атаҕастана сылдьыа...» Ити курдук хонугу хонук, сылы сыл солбуйан испитэ. Биир төгүл­лээн, үһүс сылыгар этэ дуу, киирэн көрсө сылдьыбытым. Дьиктиргээбитим диэн, П. көрсүүбүт тухары мичээрдии, күлэ-сала олорбута. Аны кэлэн санаатахпына, көҥүлтэн билэр киһитин көрсөөхтөөн ис сүрэҕиттэн үөрбүтэ, долгуйбута буолуо дуу... Улаханнык сэнэммит, атаҕастаммыт быһыыта көстүбэтэҕэ, син киһи сиэринэн сырыттаҕа буолуо. Биир кэм «үчүгэй», «бэрт», «ама», «кэминэн» диэн тыллаах этэ. Эмиэ даҕаны туох диэн кыһалҕаламмыт аатырыай? Сокуоҥҥа суруллубутанан сырыттаҕа, ол иһин «мөҕүттэ саҥарарым олуона буолаарай...» диэн саныыра дуу? Билбэтим. Туох толкуйдаах, төһө кэмсиниилээх, туох туолбатах ыра санаалаах сылдьыбытын билигин өйдөөн кэлэн ыйытар кыаҕым суох – босхолонон баран, уһун кэмҥэ билбэккэ сылдьыбыт, умна быһыытыйбыт көҥүлүн тыынын уйбакка, өлөөхтөөбүтэ. П. 28 саастаах этэ.

 

 

   П. ийэтигэр соҕотох улааппыта. Соҕотох диэн сурукка эрэ сурулларынан буоллаҕа. Биир дьиэҕэ аймахтыылар элбэх буолан олороллоро, ыраахтан-чугастан кэмиттэн кэмигэр мустар киһи да аҕыйаҕа суоҕа. Онон соҕотоҕун тууйуллан, санааларын эрэ аргыс оҥостон, дьонтон туора туттан улааппыт барахсан этэ диэбэккин. Оскуолаҕа үөрэнэр кэмигэр атыттартан ордугунан дуу, итэҕэһинэн дуу улаханнык аатырбатаҕа. Оттон ийэ оҕотугар сүрэҕинэн сыһыанын сэрэйэр уустуга суох – кини оҕото бэйэтигэр күндүттэн күндү, атыттартан ыраас эйгэлээх, саарбаҕа суох сырдык кэскиллээх... Куһаҕан сонуну истээт П. ийэтэ барахсан ыраах улуустан көһөн кэлбитэ. Онтон ылата атын, бу иннинэ билбэтэх олоҕо саҕаламмыта: сууттар, суруктар, ас таһыыта, эмиэ сууттар... Күн сирин көрдөрбүт, иитэн-аһатан улаатыннарбыт, ыарыйдаҕына утуйбат, үөрдэҕинэ тэҥҥэ үөрсэр соҕотох киһиҥ – эн кэлэр кэмҥэ аҥаардас эрэлиҥ, улааттаҕына дурда-хахха буолуохтаах уол оҕоҥ – киһи киэнэ куһаҕана аатыран уһун сылларга хаайыы олохтооҕо буоларынааҕар ордук уустук тургутуу ийэ барахсаҥҥа суоҕа буолуо. Ахсаана суох элбэх уһун түүннэри утуйбакка атаарбыта, ол түүннэргэ хайдах санаалар кини санаарҕыыр сүрэҕэр ыар таһаҕас буолан биирдэ түспүттэрин бэйэтэ эрэ билэн эрдэҕэ. Соҕотох уола босхолонорун күүтэриттэн, көҥүлгэ көрсө охсоору күнүн-түүнүн ааҕар муҥуттан олус да түргэнник кырдьыбыта. Аны кэлэн долгуйуутун кэпсээн, чугас киһитинээн үллэстэн сүрэҕин ыарыытын чэпчэтэр кыаҕа суох – соҕотох уолун көҥүлгэ сыл эрэ кэриҥэ сырытыннаран баран тоҥ буорга букатыннаахтык көмпүтэ, ол аһыытын уйбакка бэйэтэ эмиэ уһаабатаҕа. Дьэ, кытаанах ыйаах диэтэҕиҥ...

 

 

   Ийэлээх оҕо дьылҕалара итинтэн атын суолунан барыан син этэ дуо? Кинилэри ким даҕаны сэрэтэр дуу, куоттарар дуу кыаҕа суоҕа. Сарсыҥҥы саҥа күҥҥэ тиийэммит тугу сыыһа туттарбытын, онтон оҕустаран ханна-ханна тиийэрбитин Айбыт бэйэтэ билэн эрдэҕэ. Биллэн турар, ким даҕаны бэйэтигэр куһаҕаны ыраламмат. Ол эрээри П. ама «маннык олохтонуом» диэн сэрэйэн көрбүт муҥнаах буоллаҕай? Үтүө дуу, мөкү дуу киһи диэн суох, бары биирдик кэлэбит, тус туһунан барабыт – ол кэрчикпит тугунан туоларын, тугунан итэҕэс буоларын эрдэттэн билэр, «чопчу маннык буолар» диэн этэр кыахпыт суох. Онон кими эмэ буруйдуур дуу, хом саныыр дуу, эбэтэр сырдата-хараҥарда сатыыр табыгаһа суох курдук. Тулабытыгар күн аайы тыһыынчанан итиниэхэ майгынныыр дьылҕа оонньоно турар, олортон сороҕор – дьол, сороҕор – сор. Оттон сорох дьылҕа дьолтон-сортон иккиэннэриттэн утуу-субуу сомсо сатыыр курдук.

* * *

   Бэҕэһээ эрэ буолбутун курдук өй­дүүбүн: П. үөрэн-көтөн хоспор киирэн кэллэ, «хайатыгар эмитэ хапсар инибин!» диэн баран докумуон бөҕөтүн ин­нибэр ыһан кэбистэ. Мин сааспынан кырабын, аҕа киһиттэн ыйыттым:

   – Ол аата туох идэлээх буолаҕыный?

   – Син барытын сатыыр курдукпун. Ким буол дииллэринэн буоларга бэлэммин! – диэтэ дохсуннук.

   – Оттон син эрдэттэн билиэхтээххин буолбат дуо? – киһим холкута бэрдиттэн соһуйдум.

   – Биири өйдөө. Киһи олоҕо барыта эрдэттэн суруллан турар, онтон ханна да куоппаккын. Ол иһин мин даҕаны туох-ханнык үлэһит буоларым суруллан турар буолуохтаах. Дьылҕа бэйэтэ билиэ! – диэн баран мичээрдээн эрэ кэбиспитэ.

   Дьэ, чахчы, суруллан турбута дуу, суоҕа дуу, – билбэтим. Дьылҕаҥ обургу бэйэтэ билэринэн дьаһайдаҕа...