Дьиҥ олоххо буолбут түбэлтэлэр

 

 

   Тойоммут Кырбаһааҥкын Дьөгүөр: «Хаар түһэрэ чугаһаата. Атахсыттаабыт табалары сүтэ иликтэринэ өлөртөөн, үчүгэй бадыбааллаах сиргэ ууруоххайыҥ. Саһылга таһыахтара,» – диэтэ. Табалары өлөртөөн, үһүө буолан Кучунньаҕа айаннаатыбыт. Син сөпкө тиийэн, эти бадыбаалга түһэрэн кэбистибит. Чохороон Уола Арамаан көлө табалары көрө, балаакка туруора хаалла. Мин Иирбэ Ньукулайдыын үрэх тэҥкэтигэр киирдибит. Икки аҥыы бардыбыт. Күрэтиһэн, биир тайаҕы ытыахтаахпыт. Онон бүтэр. Оҕонньоттор ордук хос ыттарбат дьон.

   Тэҥкэ саҕатынан хаамтаран иһэн көрбүтүм, биэс уонча хаамыылаах сиргэ тайах турар. Ыксаабакка, уучахпыттан түһэн ыттым. «Үчүгэйдэттим быһыылаах. Бэркэ туһаайан ыттым», – дии санаатым. Мэлигир, тайаҕым турбутун курдук турар. Сууллан түһэрин күүтэ түһэн баран, эмиэ ыттым. Ол курдук уопсайа түөртэ ыттым – тайаҕым хоройон турар. «Тугун сүрэй?» диэммин, тайахпар утары бардым. Мин диэки хайыһан да көрбөтө. Тыаспын истэн, аргыый аҕай сүүрэн тамайа турда. Саа тыаһын истэн, Ньукулайым тиийэн кэллэ. Дьэ, тайах турбут сирин көрүү-истии буолла. Тайахха тиийбэккэ эрэ, түөрт буулдьа суола аара түспүтэ көстөр.

   Тохтообут сирбитигэр Арамааммытыгар тиийбиппит: балаакка турбут, чэй оргуйбут, күөс буспут. Саҥатык бойобуой харабыын, арааһа, алдьаммыта буолуо диэн, хара сыырга киирэн сыал ытыалаан көрдүбүт. Ким да сыыспата, бары таптыбыт. Саа алдьамматах, үүт харахха түһэрэн иһэр. Арамааммыт: «Тайаҕы эккирэппэтэҕиҥ үчүгэй эбит. Ол аата, эйиэхэ анамматах булт. Мин абаҕам өсөһөн туран, бэрдээҥкэ саанан сүүрбэ түөртэ ытан, нэһиилэ өлөрбүтэ. Ол дьыл кыһынын кыайан туораабатаҕа. Кыра да, улахан да булду олус эккирэтиһэн өлөрөр аньыы. Иэстэбиллээх. Сыыһа-халты ытан, эйиэхэ өлөртөрбөтүн биллиҥ да, тэйэн биэриэхтээххин», – диэтэ.

   Сарсыныгар мин табаларбын көрө бардым. Сотору дьонум сааларын тыаһа иһилиннэ. Көрүөх бэтэрээ өттүгэр бэҕэһээҥҥи үстээх-түөртээх тайаҕы өлөрөн кэллилэр.

   Киһиэхэ «анамматах булт» диэн эмиэ баар буолар эбит диэн онно билбитим.

 

 

   Биһиги балтараа көстөөх сиргэ эргэ дьиэни сөргүтэн, кэлэ-бара сырыттыбыт. Таҥыаттан биэс уонча куобаҕы ыллыбыт. Киис, саһыл, тииҥ, кырынаас тириитин таҥастаан, «охуоттарга» туттардыбыт. Үчүгэйэ диэн, уолум булка тардыһар. Куобах быйыл кыралаан син баар буолсу быһыылаах. Саһыл барбата, сотору төрүөҕэ.

   Биир сырыыбар хойутаан кэлэммин, хапкааммар саһылы үктэтэн баран куоттаран кэбистим. Атаҕын быһан, босхолонон барбыт. Абаланан да, хайыахпыный... Сирим дьиэтигэр хонон баран, бөһүөлэктээн истим. Ханнык баҕарар тыыннаах көлө дьиэлиирин биллэҕинэ, түргэтиир, тиийэн сынньанарын, эбиэс сиирин билэр. Ол сиэринэн атым ходьороҥнообута сүрдээх, тэһииммин тардан иһэбин. Кэҥэс соҕус сиргэ киирэн көрбүтүм, саһыл туораан эрэр. Мин дьээбэлэниэх санаам киирдэ. Тэһииммин ыытан баран, тиҥилэхтээн кэбистим. Хаар халыҥ да, атым ону ол диэбэт, билиммэтэ. Саһылым умса хоруйа-хоруйа сүүрэр. Ыарҕалаах титирик ойуурга урут тиийдэ. Ойуур иһигэр ат батар сиринэн эргийдим да, саһыл кэлимсэ ойуурга ааспата. Оргууй аҕай үөмэн, саһыл барбыт сирин диэки кимэн истим. Эмискэ саһылым адаарыйан сытар тиит анныттан ойон тахсан туора-маары ойуолаата, ыарҕа, талах төрдүн былдьаһар. Ситтэриэх-ситтэримиэх. Сиирэ-халты оҕустара сырытта. Дьэ, тиритии-хорутуу буолла. Ыксаабакка, быһахпынан күөгү ураҕаһын курдугу быстан, аппын сиэтэн, хаста да киритэ-киритэ туруоран, киэҥ сиргэ ыган таһаардым.

   Саһылым уҥуоргу ойууру былдьаста. Аппар олоро түстүм да, ситэн ылан, хаста да сыыһа охсон баран дьэ таптым. Үс атахтаах саһылбын ураҕаһынан бу курдук бултаан турардаахпын.

 

 

 

 

 

   Уучаҕынан тииҥнии таҕыстым. Саам – туоһапка. Син бултуйан, балааккабар төннөрдүү тумул саҕатынан хаамтаран иһэн, алыы нөҥүө үрэх тэҥкэтин иһигэр тайах турарын көрдүм. Чугаһыы түһэн баран, уучахпыттан түһээт, ыттым. Ыта үөрэммит саам. Онон эрэллээхпин. Тайах тумул диэки ойдо. Уучахпынан иннин күөйэ сүүртүм. Мастаах сиргэ киирэн, тайаҕым көстүбэт буолан хаалла. Балайда иһирдьэнэн киирэн иһэн көрбүтүм, тайаҕым төннөн киирэн, аны үрэх тэҥкэтигэр турунан кэбиспит. Хаста да ытан баран тайах турбут сиригэр тиийбитим – сонно турар. Олус муодарҕаатым да, хайыахпыный. Хаста да ытан охтордум. Тайахпын астаан баран, суолун хайан көрбүтүм, өссө биир тайах үрэх үрдүгэр тиийэн баран охтубут. Тайахпын астаан кэбистим. Онтон бастакы ытыым кэннэ тайах ойбут суолун хайдым. Хаан тохтубут. Суоллаан, тумулга титирик ойуурга киирдим. Искэ таптаран, ыарыыланан сыппыт тайах туран кэлбитин, хаста да ытан охтордум. Ыт мунна баппат титирик ойуура бэрт кыбычаан сир буолан биэрдэ. Эрэйинэн булпун астаатым. Түүн оройун саҕана олус сылайан-илистэн, утатан, балааккабын буллум.

   Ити курдук туоһапканан тииҥнии диэн тахсыбыт киһи үс тайаҕы охтордоҕум. Байанай барахсан кыра оҕолордоохпун билэр курдук, куруук тосхойор. Хара үлэһит буолан, харым күүһүнэн, ойуур тыам, Байанайым бэрсэринэн оҕолорбун улаатыннартаатым. Атахпар дугунарым тухары тыабыттан тэйэр букатын санаам суох, – диэн доҕорум кэпсээнин түмүктээтэ.

   Ити икки ардыгар бөһүөлэкпит кэлэн, саҥа дьиэлэр дьэндэһэн көһүннүлэр.

 

 

 

   Төрүөх этэҥҥэ ааһан, сааскы көһүү саҕаланна. Тыаҕа, ордук ыстаада турар сиригэр, саас өрүһүспүттүү, омуннаахтык эрдэ кэлэр. Ол быыһыгар хаардаан-куустаан да турдаҕына, туох да боруок суох. Кыратык ардаатаҕына, сарсыарда атах уллуҥаҕынан эрэ туораан ааспыт үрэҕин киэһэ төннөргөр мотуоктаан да кэбистэҕинэ көҥүлэ. Айылҕа барахсан дьикти даҕаны.

   Таба – олус дойдумсах кыыл. Сыл аайы тохтоон ааһар сирбитигэр көһөн кэлэн балааккаларбытын туруортаан, суума табаны (үөр табаны) сур таһыгар эргитэ сырыттахха, саҥалара-иҥэлэрэ хойдор, этэҥҥэ кыһыны туораан, төрөөн-ууһаан, билэр сирдэригэр кэлбиттэриттэн үөрбүттэрэ өтө көстөр. Уоскуйан, сыта түһэн баран, субуруһан тумулларыгар тахсаллар.

   Саҥа кэлбит сирбитигэр бөрөлөр бааллара билиннэ. Күнүс табалары хомуйан, балааккалар диэки үүрэн истэхпитинэ, туора ойуталаан ааспыт суолларын көрдүбүт. Үрэх кумаҕын диэки киирбиттэр. Иккиэлэр эбит диэн быһаардыбыт. Күнү-күннүктээн табаларбытыгар сылдьабыт. Киэһэ онон-манан улахан уоттары оттобут. Өр буруолаатын диэн, инчэҕэй бөдөҥ мастары охторон, уоппутугар эбэн биэрэбит. Дулҕалаах арыылары өртүүбүт. Өртөммүт сиргэ таба таптаан сиир ото, хара төбөлөөх чурукта көрөн турдахха үүнэр.

 

* * *

   Үһүс күммүтүгэр Саахар бөрө бытатыгар түбэспитин эттэ. Түүн оҕолоругар хайаан да кэлиэхтэрэ, кэтээн сытан ытыалаан ылыахха диэн сүбэлэстибит. Киэһэ аҕа саастаахпыт Ылдьаа бөрө бытатын маныы диэн ааттаан хоно барда. Сарсыарда кураанах кэллэ: «Эмискэ биирдэ баар буола түстүлэр. Ыксаан хаалан, кыайан ыппакка хааллым. Атыыр бөрө үс атахтаах. Киһиттэн толлубат чинчилээхтэр. Сотору бу да диэки кэлииһилэр», – диэтэ. Иккис түүнүгэр эдэр уол Валера барда. Сарсыарда кэлэн: «Түүн дэлби тоҥон, чэй оргуттан иһэ олордохпуна, кэллилэр. Ытыалыы сатаатым да, куоттартаатым. Туоһапканан ыппытым буоллар, саатар биирдэстэрин табарым хаалла», – диэн кэпсээннээх буолла.

   Үһүс түүн мин Саахардыын бардыбыт. Бөрө бытатын урут көрө илик киһи олус долгуйабын. Мин көрдөхпүнэ, үрэх кытыытыгар уу алдьаппыт куолаҕайыгар кыра хайаҕас баарыгар тыһы бөрө батан киирэн төрөөбүт. Биир бэйэм өйдөөн көрүө суох эбиппин. Быта иһэ кыараҕас, төҥкөйөн көрдөххө, бөрө оҕолоро суулаһан, бары бииргэ чөмөхтөһөн сыталлар. Киһи илиитэ холкутук тиийэр. Саахар биир оҕону таһааран, тоһоҕо мас саайан баран, өртөөн кэбистэ. Бөрө оҕото ньааҕынаабытынан барда. Бөрөлөр хантан кэлэллэрэ биллибэт, онон иккиэн икки аҥыы олорон манаатыбыт. Мин долгуйабын, тулабын биир кэм кэтэнэ олоробун. «Киһим урут ытара буоллар» дии саныыбын. Мин урут ыта сылдьан кыайан таппатахпына, сылы быһа ыыстыахтара диэн сэрэнэбин.

   Аны туран, халлааммыт хаардаан барда. Киһим: «Кэл, чэйдиэххэ!» – диэн хаһыытаабытыгар үөрэ санаатым. Бачча ыраах кэлэн баран хайдах кураанах төннүөхпүтүй. Өртөммүт бөрө оҕото көһүйэн, саҥата тахсыбат буолбут. Саахар саҥа оҕонон солбуйан биэрдэ. Инчэҕэй хаар тохтоло суох түһэн, уоппутун быспатыбыт. Бөрөлөр биллибэтилэр. Кэлбит да буоллахтарына, уот оттунан кэпсэтэ олорор уучахтаах дьоҥҥо хайаан чугаһыахтарай.

Сарсыардааҥҥа диэри биир эрэ бөрө оҕото тиийээхтээтэ. Ол даҕаны биллэр-биллибэттик тыынан сурдургуур. Бөрөлөрбүт оҕолорун сүлэн баран, бэйэлэрэ дьаһайдыннар диэн, быталарыгар угаттаан кэбистибит. Хомуна туран көрбүтүм, киһим уларыйан хаалбыт, күта-сүрэ тостубукка дылы буолбут: «Хоҥ мэйиилэр улахан сыыһаны оҥордубут быһыылаах», – диэтэ. «Ээ, чэ, ону-маны барытын иччилээн... Кинилэр даҕаны кыһыннары-сайыннары сөбүн сордууллар», – диэччи буоллум. Хомсомуоллаах, сэбиэскэй оскуоланы ааспыт киһи буолан.

   Ити итинэн ааста. Дьоммутугар тиийбиппит, көһөөрү бэлэм олороллор эбит. Сис нөҥүө атын үрэххэ түһэн хааллыбыт. Аҕыйах хонук кэтэннибит да, бөрөлөр биллибэтилэр.

   Ити түгэн кэнниттэн эмискэ Саахардаах хаамара чугаһаабыт этиргэн оҕолоро улаханнык ыалдьан хаалаахтаабыта. Кыайан өрүттүбэтэҕэ. Онтон тумуу да киирбэт муус доруобай кэргэнин эмиэ ыарыы хам ылбыта. Хойутуу Саахар: «Сирим-дойдум хомойоохтообут. Сатаныа суохпун, сыһыыга киирииһибин», – диэн барбыта.

* * *

   Ыстаада олоҕо диэн сайыннары-кыһыннары биир да өрөбүл күнэ суох атаҕын үрдүгэр сылдьар үлэ. Кыһын Чэбилик диэн сиргэ, быыс бүтэйгэ, балаакканан харабыллыы сытабын. Халлаан сырдаата да, быыс бүтэйбин кыйа кэрийэн көрөбүн. Утары баран, табалары өрө үүрэн кэлэбин. Киирэ-тахса сылдьан, уҥуоргу тэҥкэлээх ойуурга харахпын хатаан ылабын. Онно араҥастаах киһи уҥуоҕа баарын билэбин. Саллар курдукпун.

   Биир түүн бөрөлөр улуйдулар. Иччилээхтик, илбистээхтик...

   Араҥастаах ойуур диэкиттэн.