Күн сирин үтүөтүн үс төгүл билбит

 

 

   Буур табаны хараалга хаайа киирдибит. Булчуттар кыһыны быһа көлүммүт табаларын аҕала бардым. Тыаттан киирдим. Табаларбын мустубут. Көмөҕө диэн биир уолу биэрбиттэрэ баар. Табаҕа сылдьыһан баран хаалан балыктыахтаах.

   Кэлэн табалары кытта бодьуустаһа сылдьан өйдөөбүппүт, дьонум олорор сирдэригэр чаанньыкпытын, аһыыр иһиппитин умна киирэн хаалбыппыт. Икки килэмиэтирдээх сир. Уолбар: «Табалары манна манаан баран тур, күрүө аннынан тахсан баран хаалыахтара»,— диэн сэрэтэн баран, сүүрбэччэ мүнүүтэнэн төттөрү эргиллиэх киһи буолан ыстаннардым. Баран чаанньыкпын ыллым. Иһэ үллүбүтэ, сүүрбэччэ эрэ мүнүүтэ буоллум быһыылаах.

Кэлбитим – киһим суох. Бөһүөлэккэ киирэн хаалбыт. Ыалга барбытын сэрэйдим. Күрүөнү эргийэн кэрийэн көрбүтүм, күрүө аннынан үс таба тахсан баран хаалбыт. Инньэ гынан эргийээппин – уолум кэллэ.

   Табаларбытын баайталаан кэбистибит. Тахсан барбыт табаларбыт субу манна тураллара, ырааппатахтара буолуо диэммит кэннилэриттэн эккирэтэргэ сананныбыт. Суоллаан батыстым, уолум – кэннибиттэн. Табаларбыт ситтэриэхчэ ситтэрбэттэр. Биһиги туос сатыы сылдьабыт. Олох бу чугас турар курдук санаан таҕыстахпыт эбээт. Уонча килэмиэтир курдугу бардыбыт. Табаларбытын ситтибит буолан баран, олох кыайан туппатыбыт. Күүс-сэниэ баранна. Инньэ гынан төннөр буоллубут. Чэ хааллыннар диэн тохтоотубут.

   Кэлэн истэхпитинэ аара субан сүөһүнү көрөр пиэрмэ баар. Ол таһы­нан чугаһааппытын пиэрмэттэн биир киһи тахсан илиитинэн далбаатаан ыҥыр­да. Биһиги табаларбытыгар ыксаан иһэр буоллахпыт, төннөрбүтүгэр да сүүрэр-хаамар ыккардынан элэстэнэн испиппит. Кэлбит уохпутун ыһыктыбакка иһэн, түөрт мастаах бүтэйдээҕин үрдү­нэн ойон кэбистим. Уолум кэннибиттэн тилэх уурсан иһэр.

   Күрүөнү ойоот, ырааппатыбыт. Үс-түөрт миэтэрэ барааппытын кытта ытан саайдылар! Олоро түстүм. Уолум эмиэ олоро түстэ. Үс киһи. Ити кэннэ аптамаат, туоһапка ытан субуй да субуй буоллулар! Тута күрүөнү төттөрү ойон кэбистим. Киһим олорон хаалла. Таппыттар. «Айака, таптылар...» диэтэ. Мин бөһүөлэк диэки ыстанан кэбистим. Оччолорго атахпынан үчүгэй киһи этим, кытыгырас буоллаҕым. Бөһүөлэк түөрт хас килэмиэтир буолуо. Тобукпунан хаар. Тоҥуу хаарынан бөһүөлэккэ диэри биир тыынынан, элэбинэн түстүм.

   Тиийэрбэр этим бүтүннүү дыгдайан хаалбыт. Күүгэн буолбуппун. Ол кыайан тыыммаккабын дуу, куттанан дуу эппинэн тыыммыппын. Этим бүтүннүү үллүбүт. Оннук дьаабыланан тиийэммин бөһүөлэк кырыытыгар сэбиэт уола олороругар тиийдим. Киирээт: «Күрүөйэхтэргэ түбэстибит, киһибин таптылар!» – диэтим.

   Онтум баара, милииссийэлэр эбит. Биир милииссийэ, биир булчут, биир саллаат. Икки киһи күрээн хаалбытын сойуолаһа сылдьаннар, биһигини ол күрүөйэхтэр иһэллэр дии санаабыттар. 83 миэтэрэлээх сиртэн ытыалаабыттар. Чугаһа да бэрт эбит. Ол мин дьолбор дуу, сорбор дуу милииссийэ киһитэ хараҕынан букатын олох мөлтөх киһи эбитэ үһү. Хомойуох иһин, доҕорбун өлөрбүттэрэ... Буйулла тоноҕоһугар түһэн баран тоноҕоһун сыыйбыта... Верхоянскай куоратыгар илпиттэрэ да, нэһиилэ тыына эрэ тиийбит. Эпэрээссийэ остуолугар уурбуттарыгар быстыбыт...

   Хата, хайаан миигин таппатахтара буолла? Сүрэҕим тэбиитэ сирэйбэр биэрэр буолуор диэри, этим хабах курдук үллэн сүүрдүм да этэ. Олох ил гынан олороро. Ити – саас ыам ыйын чугаһыгар. Булчуттар буур табаларын оччолорго таһаараҕын. Күрүөйэхтэри туппуттарын-туппатахтарын билбэппин. Хаар хараараары ыксал бөҕө буоллаҕа. Табаларбын илдьэ барбытым. Хайа эрэ киһини биэрбиттэрэ. Хонон баран айаннаабытым.

   Ити курдук өлөрө сыспыттара. Кыанар киһи буоламмын куоппутум. Мин туспунан оччотооҕу хаһыакка, онтон кинигэҕэ суруйбуттар этэ. Силиэстийэ матырыйаалыгар түөрт мастаах күрүө хаарын түһэр­бэтэҕим суруллубут. «Дьэ, улахан кытыгырас кыахтаах киһи сылдьыбыт эбит» диэбиттэр этэ. Дьиҥэр, мин сүүрэн барбыт сирим – көнө, сыһыы сир. Төһө эмэ ыраахха диэри көстөн истэҕим дии. Ол иһэн көрдөхпүнэ, буйуллалар иннибэр хаары күрдьэн бурҕачыйан олороллоро!

   Дьэ, ити, оҕолонуом быатыгар, ол буулдьалар таппатах буолуохтаахтар. Бу 1954 сыллаахха этэ. Ити кэннэ икки сыл буолан баран Мария Яковлевнаны кэргэн ылабын, сыл өрүү-өрүү оҕолонобут. Инньэ гынан уон оҕоломмуппут. Түөрт уол, алта кыыс. Оҕолорум табаҕа сылдьыбатахтара. Кэргэним табаһыт олоҕор бэлэмэ суох буолан, кыайыа суох курдугун иһин, сыһыы сиргэ киирэн хаалбыппыт. 1956 сыллаахха бастакыбыт күн сирин көрбүтэ. Кыыстанаат, киирбиппит. Онтубар 60 сааһыгар Верхоянскайга Остуолбаҕа бараары олоробун. Ууча­лар эспэдииссийэлэрэ былыр өссө ыраахтааҕы саҕана бадахтаах, ол мин дойдум таһыгар остуолба туруоран иһэллэр эбит. Ол остуолбаларынан аат иҥэрэн кэбиспиттэр. Дьиҥэр, бэйэтин аата Араҥастаах диэн. Кырдал курдукка бөһүөлэк турар. Ол анныгар сыһыы баар. Аата Араҥастаах диэн. Сыһыытын аатынан ааттаабыттар. Кырдьык, былыр араҥастааҕа буолуо. Бэйэм 1933 сыллаахха күн сирин көрбүппүн.

 

 

   Онтон массыына саахала – 1971 сыллаахха. Киһи даҕаны баартаах, сүрдээх буолар эбит диэххэ сөп. Массыынаҕа охсуллуубун «этэ тыыллан биэрбит, мээчик курдук охсуллубут быһыылаах» диэбиттэрэ. Саахалга, дьиҥэр, иккиэ буолан ордубуппут. Балыыһаҕа киирэрбитигэр быраастар иккиэммитин туттахтара-хаптахтара дии.

   Табаарыһым илиитэ тостубут буолан, түргэн үлүгэрдик утуйар сиргэ илпиттэрэ. Миигин баттыалаан көрөн баран туга да ыалдьыбат эбит, бар диэн ыыппыттара. Саахал дьайыыта кэмниэ кэнэҕэс биллибитэ. Икки дуу, биир дуу хонон баран дьиэбэр кэлбитим кэннэ ыарыыката бөҕө. Онтон хайдах эрэ мөлтөөн барбытым. Кэргэним биэлсэри ыҥырбыта. Тааһым уҥуоҕун баттаан көрбүтэ, ыарыыта сүрдэммит этэ. Суһал көмөнү ыҥырбыппыт. Онон Баатаҕай балыыһатыгар бардаҕым дии.

   Илиитэ тостубут уол саахалтан тыыннаах хаалан баран балыыһаҕа өлбүтэ. Уһаабатаҕа. Иһигэр туох эрэ быһа барыылаах буолуо: эмискэ өлбүт этэ.

Массыына абаарыйатыгар санныбын, тааһым уҥуоҕун, төбөбүн өлөрбүппүн. Куусапка олорбут буолан, тыыннаах хаалбыппын. Сонум таһынан халыҥ тулууптааҕым. Ол даҕаны өрү­һүйбүт буолуохтаах. Үс киһи онно тута өлбүтэ.

   Билигин самыым уҥуоҕа болуо буолан хаалбыт. Төбөбөр «кулгааҕыҥ кэннинэн тымыр бобуллубут быһыылаах» дииллэр. Ол кэнники биллибитэ. Бүө­рүм аллараа түһүүлээх эбит аны. Барыта уҥа өттүм. Инньэ гынан сүүрбэччэ сыл тухары сыл аайы соҕуруу куруорка сыппытым. Уруккута сойуус куруортарын барытын кэрийбитим диэххэ сөп. Били, баартыйалаах буоламмын уонна наар салайар үлэҕэ сылдьыбыт буолан, оччолорго барыта босхо. Тулаайах үөскээбит киһи үксүгэр барыга-бары дьоҕурдаах буолар дуу. Мин эмиэ ол сиэринэн. Аны арыгы испэт буолан, көрдөрүүм наар үчүгэй буолара. Инньэ гынан мэтээлим да элбэх, кырааматам эҥиним туох да хара баһаам – дьааһык тухары.

   Райком боропсойууһун быһаарыы­тынан сыл аайы куруорка ыытарга диэн уураахтаабыттара. Ол иһин барар буоллаҕым. Украина, Эстония, Рига, Армения, Хара муора кытыла, Кавказ араас сиригэр – бүтүннүүтүгэр эмтэммитим. Путевканан. Ол саҕана сөмөлүөт билиэтэ чэпчэки. Уон оҕолоох киһиттэн харчы көрдөөбөт этилэрэ. Оччолорго оройуонуҥ кыахтаах. Сойуус саҕана биир путевка 24 күннээх буолара. Читаҕа Дарасун диэн сиргэ түөртэ баран сыппытым, бүөрбүнэн. Сүүрбэччэтэ сыппытым кэннэ арыый аматыйбыта. Оҕустарбыт өттүм билигин тоҥор иттэлиир буолла.

   Саахалга иккистээн төнүннэххэ, улахан массыына кэлэн, олох тоҕо кэһэн ааспыта. «МАЗ» диэн «Урааллааҕар» улахан массыына баар дии – ол. Бырысыаптаах этэ. Тобус-толору буочука арыы тиэйиилээҕэ. Букатын сүүһүнэн буочука быһыылааҕа. Биһиэнэ –бортобуой УАЗик. Иһирдьэ олорооччулар тута өлбүттэрэ. Дьиҥинэн, биһиги суоппарбыт суол биэрэн, уҥа салайан тохтоору гыммыт. Ол тохтоон эрэр массыынаҕа кэлбит да уучча киһитэ утары салайан кэбиспит. Биһиги массыынабыт хаҥас аҥаарыгар түбэспит.

   Бастакы анньыллыыга мелиоратор киһи ааҥҥа төбөтүн аҥаарын олох быһа соппут. Атыттар эмиэ онно кэбиинэҕэ олорон, улахан массыына соһон-күрдьэн барыытыгар ныһыллыбыттар. Улахан массыына бырысыаба туора охсулларыгар биһиги массыынабытын олох лэппиэскэ курдук ныһыйан кэбиспит. Бырысыаба. Хайдах охсуллан көппүппүн билбэппин, ыраах баҕайы эһиллэн хаалбыппын.

   Ахсынньы ый. Нэһиилэ харахпын аһан тыыммын ылбытым. Өйдөнөн баран, киһи кыайан тыынын ылбат кыыл эбит. Уҥан хааллаҕым. Доҕорум эмиэ биир оннук эрээри кини миэнинээҕэр өссө ыараханнык оҕустардаҕа. Арай иккиэн кэккэлэһэ сытар эбиппит. Массыынабытыттан ыраах баҕайы. Хайаан өлбөтөхпүт эбитэ буолла? Хата, сотору утары массыына кэлбитэ. Ону тохтотон Верхоянскайга киирбиппит.

   Дьиҥэр, суолга утуйан хаалбыт буолуохтаах. Суоппар: «Уотунан тыктарбыттара...» – диэбит этэ. Ол иһин булкуллубут курдук. Иккис ки­һитэ кэ­биинэҕэ төбөтүн анньыбыт быһыы­лааҕа, сирэйэ хаан-сиин буолбута көстөрө. Онтон суоппар туох да буолбатах. 16 сылга хаайыыга уурбуттара. Саха сирин үтүөлээх, кырдьаҕас суоппара этэ. Дьокуускайтан көмүс сиригэр диисэллэргэ арыы эҥин таһар, ыраах эриэйсэҕэ сылдьар киһи эбит. Хаайылынна диэн хаһыакка тахсыбыта.

 

 

   Табаттан киирэ сылдьан атах оонньуурум. Улууска киирэ сылдьан үрдүгү ойууга иннибэр киһини көрбөт этим. Балтараа миэтэрэттэн ордугу көтөрүм. Холкуос киһитэ анал туох бэлэмнээх буолуой. Онтум 28 сааспыттан олох хаалбыта. Сүһүөҕүм мөҕө сылдьар буолбута. Ыстанан истэхпинэ, сүһүөҕүм мөҕөн, таҥкыс гынан хаалааччыбын. Инньэ гынан атах оонньуурбуттан уурайбытым.

   Дьэ, итигирдик киһи эрэ саллар икки дьулаан түбэлтэтигэр түбэһэн ордон турабын. Сахаҕа уол оҕо биир күн ат үрдүгэр, биир күн ат уорҕаты­гар дииллэринии буоллаҕа дуу.